Bahüni me vyatétäni janmäni tava cärjuna | täny ahaà veda sarväëi na tvaà vettha parantapa ||

çrédharaù : rüpäntareëopadiñöavän ity abhipräyeëottaraà çré-bhagavän uväca— bahünéti | täny ahaà veda vedmi | alupta-vidyä-çaktitvät | tvaà tu na vettha na vetsi avidyävåttatvät ||5||

madhusüdanaù : tatra sarvajïatvena prathamasya parihäram äha bahünéti | janmäni lélä-deha-grahaëäni loka-dåñöy-abhipräyeëädityasyodayavan me mama bahüni vyatétäni tava cäjïäninaù karmärjitäni deha-grahaëäni | tava cety upalakñaëam itareñäm api jévänäà, jévaikyäbhipräyeëa vä | he’rjuna ! çlokenärjuna-våkña-nämnä sambodhayann ävåta-jïänatvaà sücayati | täni janmäny ahaà sarvajïaù sarva-çaktir éçvaro veda jänämi sarväëi madéyäni tvadéyäny anyadéyäni ca | na tvam ajïo jévas tirobhüta-jïäna-çaktir vettha na jänäsi svéyäny api kià punaù parakéyäëi | he parantapa ! paraà çatruà bheda-dåñöyä parikalpya hantuà pravåtto’séti viparéta-darçitatväd bhränto’séti sücayati | tad anena sambodhana-dvayenävaraëa-vikñepau dväv apy ajïäna-dharmau darçitau ||5||

viçvanäthaù : avatäräntareëopadiñöavän ity abhipräyeëäha bahünéti | tava ceti yadä yadaiva mamävatäras tadä mat-pärñadatvät taväpy ävirbhävo’bhüd evety arthaù | veda vedmi sarveçvaratvena sarvajïatvät | tvaà na vettha mayaiva sva-lélä-siddhy-arthaà tvaj-jïänävaraëäd iti bhävaù | ata eva he parantapa ! sämpratika-kunté-putratväbhimäna-mätreëaiva parän çatrüàs täpayasi ||5||

baladevaù : eka evähaà eko’pi san bahudhä yo’vabhäti ity ädi çruty-uktäni nitya-siddhäni bahüni rüpäëi vaidüryavad ätmani dadhänaù purä rüpäntareëa taà pratyupadiñöavän iti bhävenäha bhagavän bahünéti | tava ceti mat-sakhatvät tävanti janmäni taväpy abhüvann ity arthaù | na tvaà vettheti | idänéà mayaiväcintya-çaktyä sva-lélä-siddhaye tvaj-jïänäcchädanäd iti bhävaù | etena särvajïyaà svasya darçitam | atra bhagavaj-janmanäà västavatvaà bodhyam | bahünétyädi çré-mukhoktes tava ceti dåñöäntäc ca | na ca janmäkhyo vikäras tasyägrima-vyäkhyayä pratyäkhyänät ||5||

(4.6)

Ajo’pi sann avyayätmä bhütänäm éçvaro’pi san | prakåtià sväm adhiñöhäya saàbhavämy ätma-mäyayä ||

çrédharaù : nanu anädes tava kuto janma ? avinäçinaç ca kathaà punar janma yena bahüni me vyatétänity ucyate | éçvarasya tava puëya-päpa-vihénasya kathaà jévavaj janmeti ? ata äha ajo’péti | satyam evam | tathäpi ajo’pi janma-çünyo’pi sann aham | tathävyayätmäpy anaçvara-svabhävo’pi san | tathä— éçvaro’pi karma-päratantrya-rahito’pi san | sva-mäyayä sambhavämi samyag apracyuta-jïäna-bala-véryädi-çaktyaiva bhavämi |

nanu tathäpi ñoòaça-kalätamka-liìga-deha-çünyasya ca tava kuto janmeti ? ata uktaà sväà çuddha-sattvätmikäà prakåtià adhiñöhäya svékåtya | viçuddhorjita-sattva-mürtyä svecchayävataräméty arthaù ||6||

madhusüdanaù : nanv atétäneka-janma-vattvam ätmanaù smarasi cet tarhi jäti-smaro jévas tvaà para-janma-jïänam api yoginaù särvätmyäbhimänena çästra-dåñöyä tüpadeço väma-devavat [ve.sü. 1.1.30] iti-nyäyena sambhavati | tathä cäha vämadevo jévo’pi ahaà manur abhavaà süryaç cähaà kakñévänåpir asmi vipraù ity-ädi däçatayyäm | ata eva na mukhyaù sarvajïas tvam | tathä ca katham ädityaà sarvajïam upadiñöavän asy anéçvaraù san | na hi jévasya mukhyaà särvajïyaà sambhavati vyañöy-upädheù paricchinnatvena sarva-sambandhitväbhävät | samañöy-upädher api viräjaù sthüla-bhütopädhitvena sükñma-bhüta-pariëäma-viñayaà mäyä-pariëäma-viñayaà ca jïänaà na sambhavati | evaà sükñma-bhütopädher api hiraëyagarbhasya tat-käraëa-mäyä-pariëämäkäçädi-sarga-kramädi-viñaya-jïänäbhävaù siddha eva | tasmäd éçvara eva käraëopäditväd atétän ägata-vartamäna-sarvärtha-viñaya-jïänavän mukhyaù sarvajïaù | atétän ägata-vartamäna-viñayaà mäyä-våtti-trayam ekaiva vä sarva-viñayä mäyä-våttir ity anyat | tasya ca nityeçvarasya sarvajïasya dharmädharmädy-abhävena janmaivänupapannam atétäneka-janmavattvaà tu dürotsäritam eva | tathä ca jévatve särvajïyänupapattir éçvaratve ca deha-grahaëänupapattir iti çaìkä-dvayaà pariharann anityatva-pakñasyäpi parihäram äha ajo’péti |

apürva-dehendriyädi-grahaëaà janma | pürva-ghéta-dehendriyädi-viyogo vyayaù | yad ubhayaà tärkikaiù prety abhäva ity ucyate | tad uktaà jätasya hi dhruvo måtyur dhruvaà janma måtasya ca [gétä 2.27] iti | tad ubhayaà ca dharmädharma-vaçäd bhavati | dharmädharma-vaçatvaà cäjïasya jévasaya dehäbhimäninaù karmädhikäritväd bhavati | tatra yad ucyate sarvajïasyeçvarasya sarva-käraëasyedåg-deha-grahaëaà nopapadyata iti tat tathaiva | katham ? yadi tasya çaréraà sthüla-bhüta-käryaà syät tadä vyañöi-rüpatve jägrad-avasthäsmad-ädi-tulyatvam | samañöi-rüpatve ca viräò-jévatvaà tasya tad-upädhitvät | atha sükñma-bhüta-käryaà tadä vyañöi-rüpatve svapnävasthäsmad-ädi-tulyatvam | samañöi-rüpatve ca hiraëya-garbha-jévatvaà tasya tad-upädhitvät | tathä ca bhautikaà çaréraà jévänäviñöaà parameçvarasya na sambhavaty eveti siddham | na ca jéväviñöa eva tädåçe çarére tasya bhütäveçavat praveça iti väcyam | tac-charérävacchedena taj-jévasya bhogäbhyupagame ’ntaryämi-rüpeëa sarva-çaréra-praveçasya vidyamänatvena çaréra-viçeñäbhyupagama-vaiyarthyät | bhogäbhäve ca jéva-çarératvänupapatteù | ato na bhautikaà çaréram éçvarasyeti pürvärdhenäìgékaroti—ajo’pi sann avyayätmä bhütänäm éçvaro’pi sann iti |

ajo’pi sann ity apürva-deha-grahaëam avyayätmäpi sann iti pürva-deha-vicchedaà bhütänäà bhagava-dharmäëäà sarveñäà brahmädi-stamba-paryantänäm éçvaro’pi sann iti dharmädharma-vaçatvaà nivärayati | kathaà tarhi deha-grahaëam ity uttarärdhenäha prakåtià sväm adhiñöhäya sambhavämi | prakåtià mäyäkhyäà viciträneka-çaktim aghaöamäna-ghaöanäpaöéyaséà sväà svopädi-bhütäm adhiñöhäya cid-äbhäsena vaçékåtya sambhavämi tat-pariëäma-viçeñair eva jagat-käraëatva-sampädikä mad-icchayaiva pravartamänä viçuddha-sattva-mayatvena mama mürtis tad-viçiñöasya cäjatvam avyayatvam éçvaratvaà copapannam | ato’nena nityenaiva dehena vivasvantaà ca tväà ca pratémaà yogam upadiñöavän aham ity upapannam | tathä ca çrutiù—äkäça-çaréraà brahma iti | äkäço’nnävyäkåtam | äkäça eva tad otaà ca protaà ca [bå.ä.u. 3.8.7] ity ädau tathä darçanät | äkäças tal-liìgät [ve.sü. 1.1.22] iti-nyäyäc ca |

tarhi bhautika-vigrahäbhävät tad-dharma-manuñyatvädi-pratétiù katham iti cet taträha ätma-mäyayeti | man-mäyayaiva mayi manuñyatvädi-pratétir lokänugrahäya na tu vastu-våttyeti bhävaù | tathä coktaà mokña-dharme—

mäyä hy eñä mayä såñöä yan mäà paçyasi närada |

sarva-bhüta-guëair yuktaà na tu mäà drañöum arhasi || [ma.bhä. 12.326.43] iti |

sarva-bhüta-guëair yuktaà käraëopädhià mäà carma-cakñuñä drañöuà närhaséty arthaù | uktaà ca bhagavatä bhäñya-käreëa—sa ca bhagavän jïänaiçvarya-çakti-bala-vérya-tejobhiù sadä sampannas triguëätmikäà vaiñëavéà sväà mäyäà prakåtià vaçékåtyäjo’vyayo bhütänäm éçvaro nitya-çuddha-buddha-mukta-svabhävo’pi san sva-mäyayä dehavän iva jäta iva ca lokänugrahaà kurvan lakñyate sva-prayojanäbhäve’pi bhütänujighåkñayä iti | vyäkhyätåbhiç coktaà svecchä-vinirmitena mäyämayena divyena rüpeëa sambabhüveti |

nityo yaù käraëopädhir mäyäkhyo’neka-çaktimän |

sa eva bhagavad-deha iti bhäñya-kåtäà matam ||

anye tu parameçvare deha-dehi-bhävaà na manyante | kià yaç ca nityo vibhuù sac-cid-änanda-ghano bhagavän väsudevaù paripürëo nirguëaù paramätmä sa eva tad-vigraho nänyaù kaçcid bhautiko mäyiko veti | asmin pakñe yojanä—äkäçavat sarva-gataç ca nityaù, avinäçé vä are’yam ätmänucchitti-dharmä ity-ädi-çruteù, asaàbhavas tu sato’nupaptteù [ve.sü. 2.3.8], nätmäçruter nityatväc ca täbhyaù [ve.sü. 2.3.16] ity-ädi-nyäyäc ca vastu-gatyä janma-vinäça-rahitaù sarva-bhäsakaù sarva-käraëa-mäyädhiñöhänatvena sarva-bhüteçvaro’pi sann ahaà prakåtià svabhävaà sac-cid-änanda-ghanaika-rasam |

mäyäà vyävartayati sväm iti | nija-svarüpam ity arthaù | sa bhagavaù kasmin pratiñöhitaù sve mahimni [chä.u. 7.24.1] iti çruteù | sva-svarüpam adhiñöhäya svarüpävasthita eva san sambhavämi deha-dehi-bhävam antareëaiva dehivad vyavaharämi | kathaà tarhy adehe sac-cid-änanda-ghane dehatva-pratétir ata äha ätma-mäyayeti | nirguëe çuddhe sac-cid-änanda-ghane mayi bhagavati väsudeve deha-dehi-bhäva-çünye tad-rüpeëa pratétir mäyä-mätram ity arthaù | tad uktam—

kåñëam enam avehi tvam ätmänam akhilätmanäm |

jagad-dhitäya so’py atra dehéväbhäti mäyayä || iti [bhä.pu.10.14.55]

aho bhägyam aho bhägyaà nanda-gopa-vrajaukasäm

yan-mitraà paramänandaà pürëaà brahma sanätanam || [bhä. 11.14.32] iti ca |

kecit tu nityasya niravayavasya nirvikärasyäpi paramänandasyävayaväya-vibhävaà västavam evecchanti te niryuktikaà bruväëas tu näsmäbhir viniväryate iti nyäyena näpavädyäù | yadi sambhavet tathaivästu kim atipallavitenety uparamyate ||5||

viçvanäthaù : svasya janma-prakäram äha—ajo’pi janma-rahito’pi san sambhavämi, deva-manuñya-tiryag-ädiñu ävirbhavämi | nanu kim atra citram ? jévo’pi vastuto’ja eva sthüla-deha-näçänantaraà jäyata eva ? taträha savyayätmänaçvara-çaréraù | kià ca, jévasya sva-deha-bhinna-sva-svarüpeëäjatvam eva, ävidyakena deha-sambandhenaiva tasya janmavattvam, mama tv éçvaratvät sva-dehäbhinnasyäjatvaà janmavattvam ity ubhayam api svarüpa-siddham | tac ca durghaöatvät citram atarkyam eva | ataù puëya-päpädimato jévasyeva sad-asad-yoniñu na me janmäçaìkety äha— bhütänäm éçvaro’pi san karma-päratantrya-rahito’pi bhütvety arthaù |

nanu jévo hi liìga-çaréreëa sva-bandhakena karma-präpyän devädi-dehän präpnoti | tvaà parameçvaro liìga-rahitaù sarva-vyäpakaù karma-kälädi-niyantä | bahu syäm iti çruteù sarva-jagad-rüpo bhavaty eva | tad api yad viçeñata evambhüto’py ahaà sambhaväméti brüñe, tan manye sarva-jagad-vilakñaëän deha-viçeñän nityän eva loke prakäçayituà tvaj-janmety avagamyate | tat khalu katham ity ata äha prakåtià sväm adhiñöhäyeti | atra prakåti-çabdena yadi bahiraìgä mäyä-çaktir ucyate, tadä tad-adhiñöhätä parameçvaras tad-dvärä jagad-rüpo bhavaty eveti na viçeñopalabdhiù | tasmät saàsiddhi-prakåté tv ime svarüpaà ca svabhävaç ca ity abhidhänäd atra prakåti-çabdena svarüpam evocyate | na tat svarüpa-bhütä mäyä-çaktiù | svarüpaà ca tasya sac-cid-änanda eva | ata eva tväà çuddha-sattvätmikäà prakåtim iti çré-svämi-caraëäù | prakåtià svabhävaà svam eva svabhävam adhiñöhäya svarüpeëa svecchayä sambhaväméty arthaù iti çré-rämänujäcärya-caraëäù | prakåtià svabhävaà sac-cid-änanda-ghanaika-rasam | mäyäà vyävartayati sväm iti nija-svarüpam ity arthaù | sa bhagavaà kasmin pratiñöhitaù sva-mahimni iti çruteù | sva-svarüpam adhiñöhäya svarüpävasthita eva sambhavämi deha-dehi-bhävam antareëaiva dehivad vyavaharämi iti çré-madhusüdana-sarasvaté-pädäù |

nanu yady avyayätmä anaçvara-matsya-kürmädi-svarüpa eva bhavasi, tarhi tava prädurbhavat-svarüpaà pürva-prädurbhüta-svarüpäëi ca yugapad eva kià nopalabhyanta ? taträha ätma-bhütä yä mäyä tayä sva-svarüpävaraëa-prakäçana-karma ca yayä cic-chakti-våttyäyoga-mäyayety arthaù | tayä hi pürva-kälävatérëa-svarüpäëi pürvam evävåtya vartamäna-svarüpaà prakäçya sambhavämi | ätma-mäyayä samyag apracyuta-jïäna-bala-véryädi-çaktyaiva bhavämi iti çré-svämi-caraëäù | ätma-mäyayätma-jïänena mäyä vayunaà jïänam iti jïäna-paryäyo’tra mäyä-çabdaù | tathä cäbhiyukta-prayogaù mäyayä satataà vetti präcénänäà çubhäçubham iti çré-rämänujäcärya-caraëäù | mayi bhagavati väsudeve deha-dehi-bhäva-çünye tad-rüpeëa pratétiù mäyä-mätram iti çré-madhusüdana-sarasvaté-pädäù ||6||

baladevaù : loka-vilakñaëatayä svarüpaà sva-janma ca vadan sanätanatvaà svasyäha ajo’péti | atra svarüpa-svabhäva-paryäyaù prakåti-çabdaù | sväà prakåtià svaà svarüpaà adhiñöhäyälambya sambhavämi ävirbhavämi | saàsiddhi-prakåté tv ime | svarüpaà ca svabhävaç ca ity amaraù | svarüpeëaiva sambhaväméti | etam arthaà vicarituà viçinañöi ajo’péty ädinä | api avadhäraëe | apürva-deha-yogo janma | tad-rahita eva san | avyayätmäpi san avyayaù pariëäma-çünya ätmä buddhyädir yasya tädåça eva san | ätmä puàsi ity ädy ukteù | bhütänäm éçvaro’pi san svetareñäà jévänäà niyantaiva san ity arthaù | ajatvädi-guëakaà yad vibhu-jïäna-sukha-ghanaà rüpaà tenaivävataräméti svarüpeëaiva sambhaväméty asya vivaraëaà tädåçasya svarüpasya raver iväbhiyakti-mätram eva janmeti tat-svarüpasya taj-janmanaç ca loka-vilakñaëatvaà tena sanätanatvaà ca vyaktam | karma-tantratvaà nirastam | çrutiç caivam äha ajäyamäno bahudhä vijäyate iti | småtiç ca pratyakñaà ca harer janma na vikäraù kathaàcana ity ädyä | ata eva sütikä-gåhe divyäyudha-bhüñaëasya divya-rüpasya ñaò-aiçvarya-sampannasya tasya vékñaëaà smaryate | prayojanam äha ätma-mäyayeti | bhajaj-jévänukampayä hetunä tad-uddhäräyety arthaù | mäyä dambhe kåpäyäà ca iti viçvaù | ätma-mäyayä sva-särvajïena sva-saìkalpeneti kecit | mäyä vayunaà jïänaà ca iti nirghaëöu-koñät | lokaù khalu räjädiù pürva-dehädéni vihäyäpürva-dehädéni bhajan niranusandhir ajïo janmébhavati tad-vailakñaëyaà harer janminaù prasphuöam | bhütänäm éçvaro’pi sann ity anena labdha-siddhayo yogi-prabhåtayo’pi vyävåttäù | sukha-cid-ghano harir deha-dehi-bhedena guëa-guëi-bhedena ca çünyo’pi viçeña-balät tat-tad-bhävena viduñäà pratétir äséd iti ||6||

(4.7)