Indriyäëi paräëy ähur indriyebhyaù paraà manaù | manasas tu parä buddhir yo buddheù paratas tu saù ||

çrédharaù : yatra citta-praëidhänena indriyäëi niyantuà çakyante, tad ätma-svarüpaà dehädibhyo vivicya darçayati indriyäëéti | indriyäëi dehädibhyo grähyebhyaù paräëi çreñöhäny ähuù sükñmatvät prakäçakatväc ca | ata eva tad-vyatiriktatvam apy arthäd uktaà bhavati | indriyebhyaç ca saìkalpätmakaà manaù param tat-pravartakatvät | manasas tu niçcayätmikä buddhiù parä | niçcaya-pürvakatvät saìkalpasya | yas tu buddheù paratas tat-säkñitvenävasthitaù sarväntaraù sa ätmä | taà vimohayati dehinam iti dehi-çabdokta ätmä sa iti parämåçyate ||42||

madhusüdanaù : nanu yathä kathaàcid bähyendriya-niyama-sambhave’py äntara-tåñëä-tyägo’tiduñkara iti cen, na | raso’py asya paraà dåñövä nivartate [gétä 2.59] ity atra para-darçanasya rasäbhidhänéyaka-tåñëä-tyäga-sädhanasya präg-ukteù | tarhi ko’sau paro yad-darçanät tåñëä-nivåttir ity äçaìkya çuddham ätmänaà para-çabda-väcyaà dehädibhyo vivicya darçayati indriyäëéti | çroträdéni jïänendriyäëi païca sthülaà jaòaà paricchinnaà bähyaà ca deham apekñya paräëi sükñmatvät prakäçakatväd vyäpakatväd antaùsthatväc ca prakåñöäny ähuù paëòitäù çrutayo vä | tathendriyebhyaù paraà manaù saìkalpa-vikalpätmakaà tat-pravartakatvät | tathä manasas tu parä buddhir adhyavasäyätmikä | adhyavasäyo hi niçcayas tat-pürvaka eva saìkalpädir mano-dharmaù | yas tu buddheù paratas tad-bhäsakatvenävasthito yaà dehinam indriyädibhir äçrayair yuktaù kämo jïänävaraëa-dväreëa mohayatéty uktaà sa buddher drañöä para ätmä | sa eña iha praviñöaù itivad dvyavahitasyäpi dehinas tadä parämarçaù | aträrthe çrutiù—

indriyebhyaù parä hy arthä arthebhyaç ca paraà manaù |

manasas tu parä buddhir buddher ätmä mahän paraù ||

mahataù parama-vyaktam avyaktät puruñaù paraù |

puruñän na paraà kiàcit sä käñöhä sä parä gatiù || [ka.u. 1.3.10-11] iti |

aträtmanaù paratvasyaiva väkya-tätparya-viñayatväd indriyädi-paratvasyävivakñitatväd indriyebhyaù parä arthä iti sthäne’rthebhyaù paräëéndriyäëéti vivakñäbhedena bhagavad-uktaà na virudhyate | buddher asmad-ädi-vyañöi-buddheù sakäçän mahän ätmä samañöi-buddhi-rüpaù paraù mano mahän matir brahma pür buddhiù khyätir éçvaraù iti väyu-puräëa-vacanät | mahato hairaëyagarbhyä buddheù param avyaktam avyäkåtaà sarva-jagad-béjaà mäyäkhyaà mäyäà tu prakåtià vidyäd iti çruteù | tad dhedaà tarhy avyäkåtam äsét iti ca | avyaktät sakäçät sakala-jaòa-varga-prakäçakaù puruñaù pürëa ätmä paraù | tasmäd api kaçcid anyaù paraù syäd ity ata äha puruñän na paraà kiàcid iti | kuta evaà yasmät sä käñöhä samäptiù sarvädhiñöhänatvät | sä parä gatiù | so’dhvanaù päram äpnoti tad viñëoù paramaà padam ity ädi-çruti-prasiddhä parä gatir api saivety arthaù | tad etat sarvaà yo buddheù paratas tu sa ity anenoktam ||42||

viçvanäthaù : na ca prathamam eva mano-buddhi-jaye yatanéyam açakyatväd ity äha indriyäëi paräëéti | daça-dig-vijayibhir api vérair durjayatväd atibalatvena çreñöhänéty arthaù | indriyebhyaù sakäçäd api prabalatvän manaù paraà | svapne khalv indriyeñv api nañöeñv anaçvaratväd iti bhävaù | manasaù sakäçäd api parä prabalä buddhir vijïäna-rüpä | suñuptau manasy api nañöe tasyäù sämänyäkäräyä anaçvarätväd iti bhävaù | tasya buddheù sakäçäd api parato balädhikyena yo vartate, tawsyäm api jïänäbhyäsena nañöäyäà satyäà yo viräjata ity arthaù | sa tu prasiddho jévätmä kämasya jetä | tena vastutaù sarvato’py atiprabalena jévätmanä indriyädén vijitya kämo vijetuà çakya eveti näträsambhävanä käryeti bhävaù ||42||

baladevaù : nanu mudrita-yanträmbu-nyäyena niñkäma-karma-pravaëatayendriya-niyamane käma-kñatir iti tvayä pradarçitam | atha daihika-karma-käle mukta-yanträmbu-nyäyenendriya-våtti-prasäre kämasya punar ujjévatäpattiù syäd iti tatra raso’py asya paraà dåñövä [gétä 2.59] iti pürvopadiñöena viviktätmänubhavena niùçeñä tasya kñatiù syäd iti darçayati indriyäëéti dväbhyäm |

päïcabhautikäd dehäd indriyäëi paräëy ähur paëòitäù | tac cälékatvät tato’tisükñmatvät tad-vinäçe’vinäçäc ca | indriyebhyaù manaù paraà jägare teñäà pravartakatvät svapne teñu svasmin viléneñu räjya-kartåtvena sthitatväc ca | manasas tu buddhiù parä, niçcayätmaka-buddhi-våttyaiva saìkalpätmaka-mano-våtteù prasarät | yas tu buddher api parato’sti, sa dehé jévätmä cit-svarüpo dehädi-buddhy-antar-viviktayänubhütaù san niùçeña-käma-kñati-hetur bhavatéti | kaöhäç caivaà paöhanti—

indriyebhyaù parä hy arthä arthebhyaç ca paraà manaù |

manasas tu parä buddhir buddher ätmä mahän paraù || [ka.u. 1.3.10] ity-ädi |

asyärthaù— indriyebhyo’rthä viñayäs tad-äkarsiktatvät paräù pradhäna-bhütäù | viñayendriya-vyavahärasya mano-mülatväd arthebhyo manaù paraà viñaya-bhogasya niçcaya-pürvakatvät saàçayätmakän manaso manaù paraà viñaya-bhogasya niçcaya-pürvakatvät saàçayätmakän manaso niçcayätmikä buddhiù parä buddher bhogopakaraëatvät tasyäù sakäçäd bhoktätmä jévaù paraù sa cätmä mahän dehendriyäntaùkaraëa-sväméti daihikaà karma tu pürväbhyäsa-vaçäc cakra-bhramitvat setsyati ||42||

(3.43)