Indriyäëi mano buddhir asyädhiñöhänam ucyate | etair vimohayaty eña jïänam ävåtya dehinam ||

çrédharaù : idänéà tasyädhiñöhänaà kathayan jayopäyam äha indriyäëéti dväbhyäm | viñaya-darçana-çravaëädibhiù saàkalpenädhyavasäyena ca kämasya ävirbhäväd indriyäëi ca manaç ca buddhiç cäsyädhiñöhänam ucyate | etair indriyädibhir darçanädi-vyäpäravadbhir äçraya-bhütair viveka-jïänam ävåtya dehinaà vimohayati ||40||

madhusüdanaù : jïäte hi çatror adhiñöhäne sukhena sa jetuà çakyata iti tad-adhiñöhänam äha indriyäëéti | indriyäëi çabda-sparça-rüpa-rasa-gandha-grähakäëi çroträdéni vacanädäna-gamana-visargänanda-janakäni väg-ädéni ca | manaù saìkalpätmakaà buddhir adhyavasäyätmikä ca | asya kämasyädhiñöhänam äçraya ucyate | yata etair indriyädibhiù sva-sva-vyäpäravadbhir äçrayair vimohayati vividhaà mohayati eña kämo jïänam viveka-jïänam ävåtyäcchädya dehinaà dehäbhimäninam ||40||

viçvanäthaù : kväsau tiñöhaty ata äha indriyäëéti | asya vairiëaù kämasyädhiñöhänaà mahä-durga-räjadhänyaù | çabdädayo viñayäs tu tasya räjïo deçä iti bhävaù | etair indriyädibhir dehinaà jévam ||40||

baladevaù : vairiëaù kämasya durgeñu nirjiteñu tasya jayaù sukara iti täny äha indriyäëéti | viñaya-çravaëädinä saìkalpenädhyavasäyena ca kämasyäbhivyakteù çroträdéni ca manaç ca buddhiç ca tasyädhiñöhänaà mahä-durga-räjadhäné-rüpaà bhavati viñayäs tu tasya tasya janapadä bodhyäù | etair viñaya-saàcäribhir indriyädibhir dehinaà prakåti-såñöa-dehavantaà jévam ätma-jïänodyatam eña kämo vimohayati ätma-jïäna-vimukhaà viñaya-rasa-pravaëaà ca karotéty arthaù ||40||

(3.41)

Tasmät tvam indriyäëy ädau niyamya bharatarñabha | päpmänaà prajahihy enaà jïäna-vijïäna-näçanam ||

çrédharaù : yasmäd evaà tasmäd iti | tasmäd ädau vimohät pürvam evendriyäëi mano buddhià ca niyamya päpmänaà päpa-rüpam enaà kämaà hi sphuöaà prajahi ghätaya | yad vä prajahihi parityaja | jïänam ätma-viñayaà | vijïänaà nididhyäsanajam | tam eva dhéro vijïäya prajïäà kurvéta iti çruteù ||41||

madhusüdanaù : yasmäd evam | yasmäd indriyädhiñöhänaù kämo dehinaà mohayati tasmät tvam ädau mohanät pürvaà käma-nirodhät pürvam iti vä | indriyäëi çroträdéni niyamya vaçékåtya | teñu hi vaçékåteñu mano-buddhyor api vaçékaraëaà sidhyati saìkalpädhyavasäyayor bähyendriya-pravåtti-dväraivänartha-hetutvät | ata indriyäëi mano buddhir iti pürvaà påthaì-nirdiçyäpéhendriyäëéty etävad uktam | indriyatvena tayor api saìgraho vä | he bharatarñabha mahä-vaàça-prabhütatvena samartho’si | päpmänaà sarva-päpa-müla-bhütam enaà kämaà vairiëaà prajahihi parityaja hi sphuöaà prajahi prakarñeëa märayeti vä | jahi çatrum ity upasaàhäräc ca | jïänaà çästräcäryopadeça-jaà parokñaà vijïänam aparokñaà tat-phalaà tayor jïäna-vijïänayoù çreyaù-präpti-hetvor näçanam ||41||

viçvanäthaù : vairiëaù khalv äçraye jite sati vairé jéyata iti nétir ataù kämasyäçrayeñv indriyädiñu yathottaraà durjayatvädhikyam | ataù prathama-präptänéndriyäëi durjayäny apy uttaräpekñayä sujayäni | prathamaà te jéyantäm ity äha tasmäd iti | indriyäëi niyamyena yadyapi para-stré-para-dravyädy-apaharaëe durniväraà mano gacchaty eva | tad api tatra tatra netra-çrotra-kara-caraëädéndriya-vyäpära-stha-gaëanäd indriyäëi na gamayety arthaù | päpmänam atyugraà kämaà jahéténdriya-vyäpärastha-gaëanam atikälena mano’pi kämäd vicyutaà bhavatéti bhävaù ||41||

baladevaù : yasmäd ayaà käma-rüpo vairé nikhilendriya-vyäpära-virati-rüpäyätma-jïänäyodyatasya viñaya-rasa-pravaëair indriyair jïänam ävåëoti tasmät prakåti-såñöa-dehädimäàs tvam ädäv ätma-jïänodayäyärambha-käla evendriyäëi sarväëi tad-vyäpära-rüpe niñkäme karma-yoge niyamya pravaëäni kåtvä enaà päpmänaà kämaà çatruà prajahi vinäçaya | hi yasmäj jïänasya çästréyasya dehädi-viviktätma-viñayakasya vijïänasya ca tädåg-ätmänubhavasya näçanam ävarakam ||41||

(3.42)