Arjuna uväca— atha kena prayukto’yaà päpaà carati püruñaù | anicchann api värñëeya baläd iva niyojitaù ||36||

çrédharaù : tayor na vaçam ägacchet [gétä 3.34] ity uktam | tad etad açakyaà manväno’rjuna uväca atheti | våñëer vaàçe avatérëo värñëeyaù | he värñëeya ! anartha-rüpaà päpaà kartum icchann api kena prayuktaù prerito’yaà puruñaù päpaà carati ? käma-krodhau viveka-balena niruddhato’pi puruñasya punaù päpe pravåtti-darçanät | anyo’pi tayor mülabhütaù kaçcit pravartako bhaved iti sambhävanayä praçnaù ||36||

madhusüdanaù : tatra kämya-pratiñiddha-karma-pravåtti-käraëam apanudya bhagavan-matam anuvartituà tat-käraëävadhäraëäya arjuna uväca—atheti | dhyäyato viñayän puàsaù [gétä 2.62] ity-ädinä pürvam anartha-mülam uktam | sämprataà ca prakåter guëa-saàmüòhä [gétä 3.29] ity-ädinä bahu-vistaraà kathitam | tatra kià sarväëy api sama-prädhänyena käraëäni | athavaikam eva mukhyaà käraëam itaräëi tu tat-sahakäréëi kevalam | taträdye sarveñäà påthak påthaì niväraëe mahän prayäsaù syät | antye tv ekasminn eva niräkåte kåta-kåtyatä syäd ity ato brühi me kena hetunä prayuktaù prerito’yaà tvan-matänanuvarté sarva-jïäna-vimüòhaù puruñaù päpam anarthänubandhi sarvaà phaläbhisandhi-puraù-saraà kämyaà citrädi çatru-vadha-sädhanaà ca çyanädi pratiñiddhaà ca kalaïja-bhakñaëädi bahu-vidhaà karmäcarati svayaà kartum anicchann api na tu nivåtti-lakñaëaà parama-puruñärthänubandhi tvad-upadiñöaà karmecchann api karoti | na ca päratantryaà vinetthaà sambhavati | ato yena baläd iva niyojito räjïeva bhåtyas tvan-mata-viruddhaà sarvänarthänubandhitvaà jänann api tädåçaà karmäcarati tam anartha-märga-pravartakaà mäà prati brühi jïätvä samucchedäyety arthaù | he värñëeya våñëi-vaàçe man-mätämaha-kule kåpayävatérëeti sambodhanena värñëeyé-suto’haà tvayä nipekñaëéya iti sücayati ||36||

viçvanäthaù : yad uktaà räga-dveñau vyavasthitäv [gétä 3.34] ity atra çästra-niñiddhe |péndriyärthe para-stré-sambhäñaëädau räga ity atra påcchati atheti | kena prayojaka-kartränicchann api vidhi-niñedha-çästrärtha-jïänavattvät päpe pravartitum icchä-rahito’pi baläd iveti prayojaka-preraëa-vaçät prayojyasyäpécchä samyag utpadyate iti bhävaù ||36||

baladevaù : indriyasya ity ädau çästra-niñiddhe’pi para-dära-sambhäñaëädau rägo vyavasthita iti yad uktaà taträrjunaù påcchati atha keneti | he värñëeya våñëi-vaàçodbhava ! çubhädibhyaç ceti prayuktaù preritaù päpaà carati niñedha-çästrärtha-jïänät tac-caritam anicchann api baläd iveti | prayojakecchäpannatayä prayojye’pécchä prajäyate | sa kim éçvaraù, pürva-saàskäro vä ? taträdyaù säkñitvät käruëikatväc ca na päpe prerakaù | na ca paro jaòatväd iti praçnärthaù ||36||

(3.37)

çré-bhagavän uväca—

Käma eña krodha eña rajo-guëa-samudbhavaù | mahäçano mahä-päpmä viddhy enam iha vairiëam ||

çrédharaù : atrottaraà çré-bhagavän uväca—käma eña krodha eña iti | yas tvayä påñöo hetur eva käma eva | nanu krodho’pi pürvaà tvayoktam indriyasyendriyasyärtha ity atra | satyam | näsau tataù påthak | kintu krodho’py eñaù | käma eva hi kenacit pratihataù krodhätmanä pariëamate | pürvaà påthaktvenokto’pi krodha-kämaja evety abhipräyeëa ekékåtyocyate | rajo-guëät samudbhavatéti tathä | anena sattva-våddhyä rajasi kñayaà néte sati kämo na jäyata iti sücitam | enaà kämam iha mokña-märge vairiëaà viddhi | ayaà ca vakñyamäëa-krameëa hantavya eva | yato näsau dänena sandhätuà çakya ity äha mahäçanaù | mahad-açanaà yasya saù | duñpüra ity arthaù | na ca sämnä sandhätuà çakyaù | yato mahä-päpmä’tyugraù ||37||

madhusüdanaù : evam arjunena påñöe atho khalv ähuù käma-maya eväyaà puruña iti, ätmaivedam agra äséd eka eva so’kämayata jäyä me syäd atha prajäyeyätha vittaà me syäd atha karma kurvéya ity ädi-çruti-siddham uttaram çré-bhagavän uväca—käma iti | yas tvayä påñöo hetur baläd anartha-märge pravartakaù sa eña käma eva mahän çatruù | yan-nimittä sarvänartha-präptiù präëinäm |

nanu krodho’py abhicärädau pravartako dåñöa ity ata äha krodha eñaù | käma eva kenacid dhetunä pratihataù krodhatvena pariëamate’taù krodho’py eña käma eva | etasminn eva mahä-vairiëi nivärite sarva-puruñärtha-präptir ity arthaù | tan-niväraëopäya-jïänäya tat-käraëam äha rajo-guëa-samudbhavaù | duùkha-pravåtti-balätmako rajo-guëa eva samudbhavaù käraëaà yasya | ataù käraëänuvidhäyitvät käryasya so’pi tathä | yadyapi tamo-guëo’pi tasya käraëaà tathäpi duùkhe pravåttau ca rajasa eva prädhänyät tasyaiva nirdeçaù | etena sättvikyä våttyä rajasi kñéëe so’pi kñéyata ity uktam |

athavä tasya katham anartha-märge pravartakatvam ity ata äha rajo-guëasya pravåttyädi-lakñaëasya samudbhavo yasmät | kämo hi viñayäbhiläñätmakaù svayam udbhüto rajaù pravartayan puruñaà duùkhätmake karmaëi pravartayati | tenäyam avaçyaà hantavya ity abhipräyaù |

nanu säma-däna-bheda-daëòäç catvära upäyäs tatra prathama-trikasyäsambhave caturtho daëòaù prayoktavyo na tu haöhäd evety äçaìkya trayäëäm asambhavaà vaktuà viçinañöi mahäçano mahä-päpmeti | mahad açanam asyeti mahäçanaù |

yat påthivyäà vréhi-yavaà hiraëyaà paçavaù striyaù |

nälam ekasya tat sarvam iti matvä çamaà vrajet || iti småteù |

ato na dänena sandhätuà çakyaù | näpi säma-bhedäbhyäà yato mahä-päpmätyugraù | tena hi balät prerito’niñöa-phalam api jänan päpaà karoti | ato viddhi jänéhi enaà kämam iha saàsäre vairiëam |

tad etat sarvaà vivåtaà värtika-käraiù ätmaivedam agra äsét iti çruti-vyäkhyäne—

pravåttau ca nivåttau ca yathoktasyädhikäriëaù |

svätantrye sati saàsära-såtau kasmät pravartate ||

na tu niùçeña-vidhvasta-saàsäränartha-vartmani |

nivåtti-lakñaëe väcyaà kenäyaà preryate’vaçaù ||

anartha-paripäkatvam api jänan pravartate |

päratantryam åte dåñöä pravåttir nedåçé kvacit ||

tasmäc chreyorthinaù puàsaù prerako’niñöa-karmaëi |

vaktavyas tan-niräsärtham ity arthä syät parä çrutiù ||

anäpta-puruñärtho’yaà niùçeñänartha-saìkulaù |

ity akämayatänäptän pumarthän sädhanair jaòaù ||

jihäsati tathänarthän avidvän ätmani çritän |

avidyodbhüta-kämaù sann atho khalv iti ca çrutiù ||

akämataù kriyäù käçcid dåçyante neha kasyacit |

yad yad dhi kurute jantus tat-tat-kämasya ceñöitam ||³

käma eña krodha eña ity-ädi-vacanaà småteù |

pravartako näparo’taù kämäd anyaù pratéyate || iti |

akämata iti manu-vacanam | anyat spañöam ||37||

viçvanäthaù : eña käma eva viñayäbhiläñätmakaù puruñaà päpe pravartayati tenaiva prayuktaù puruñaù päpaà caratéty arthaù | eña käma eva påthaktvena dåçyamäna eña pratyakñaù krodho bhavati | käma eva kenacit pratihato bhütvä krodhäkäreëa pariëamatéty arthaù | kämo rajo-guëa-samudbhava iti räjasät kämäd eva tämasaù krodho jäyate ity arthaù | kämasya apekñita-püraëena nivåttiù syäd iti cen nety äha mahäçano mahad açanaà yasya saù |

yat påthivyäà vréhi-yavaà hiraëyaà paçavaù striyaù |

nälam ekasya tat sarvam iti matvä çamaà vrajet || iti småteù |

kämasyäpekñitaà pürayitum açakyam eva | nanu dänena sandhätum açakyaç cet säma-bhedäbhyäà sa sva-vaçékartavyaù | taträha mahä-päpmätyugraù ||37||

baladevaù : taträha bhagavän käma iti | kämaù präktana-väsanä-hetukaù çabdädi-viñayako’bhiläñaù puruñaà päpe prerayati tad anicchum api so’sya preraka ity arthaù | nanv abhicärädau krodho’pi prerako dåñöaù sa cendriyasyety ädaubhavatäpi påthag ukta iti cet, satyam | na sa tasmät påthak, kintv eña käma eva kenacic cetanena pratihataù krodho bhavati | dugdham ivämlena yuktaà dadhi | käma-jaya eva krodha-jaya iti bhävaù | kédåçaù käma ity äha rajo-guëeti | sattva-våddhyä rajasi nirjite kämo nirjitaù syäd ity arthaù | na cäpekñita-pradänena kämasya nivåttir ity äha mahäçana iti |

yat påthivyäà vréhi-yavaà hiraëyaà paçavaù striyaù |

nälam ekasya tat sarvam iti matvä çamaà vrajet || iti smaraëät |

na ca sämnä bhedena vä sa vaçébhaved ity äha mahäpäpmeti | yo’tyugro viveka-jïäna-vilopena niñiddhe’pi pravartayati tasmäd iha däna-yoge enaà vairiëaà viddhi tathä ca jïänädibhis tribhir upäyaiù sandhätum açakyatväd vakñyamäëena daëòena sa hantavya iti bhävaù | éçvaraù karmäntaritaù parjanyavat sarvatra prerakaù | kämas tu svayam eva päpmägre iti tathoktam ||37||

(3.38)