Indriyasyendriyasyärthe räga-dveñau vyavasthitau | tayor na vaçam ägacchet tau hy asya paripanthinau ||

çrédharaù : nanv evaà prakåty-adhéneva cet puruñasya pravåttis tarhi vidhi-niñedha-çästrasya vaiyarthyaà präptam ity äçaìkyäha indriyasyeti | indriyasyendriyasyeti-vépsayä sarveñäm indriyäëäà praty ekam ity uktam | arthe sva-sva-viñaye’nuküle rägaù pratiküle dveña ity evaà räga-dveñau vyavasthitäv avaçyaà bhävinau | tataç ca tad-anurüpä pravåttir iti bhütänäà prakåtiù | tathäpi tayor vaçavarté na bhaved iti çästreëa niyamyate | hi yasmäd | asya mumukños tau parinpanthinau pratipakñau | ayaà bhävaù— viñaya-smaraëädinä räga-dveñaäv utpädyänavahitaà puruñam anarthe’tigambhére srotaséva prakåtir balä pravartayati | çästraà tu tataù präg eva viñayeñu räga-dveña-pratibandhake parameçvara-bhajanädau taà pravartayati | tataç ca gambhéra-srotaù-pätät pürvam eva nävam äçrita iva nänarthaà präpnoti | tad evaà sväbhäviké paçv-ädi-sadåçéà pravåttià tyaktvä dharme pravartitavyam ity uktam ||34||

madhusüdanaù : nanu sarvasya präëi-vargasya prakåti-vaça-vartitve laukika-vaidika-puruñakära-viñayäbhäväd vidhi-niñedhärthakyaà präptaà, na ca prakåti-çünyaù kaçcid asti yaà prati tad-arthavattvaà syäd ity ata äha indriyasyendriyasyärthe iti | indriyasyendriyasyeti vépsayä sarveñäm indriyäëäm arthe viñaye çabde sparçe rüpe gandhe ca | evaà karmendriya-viñaye’pi vacanädäv anuküle çästra-niñiddhe’pi rägaù pratiküle çästra-vihite’pi dveña ity evaà praténdriyärthaà räga-dveñau vyavasthitäv änukülya-prätikülya-vyavasthayä sthitau na tv aniyamena sarvatra tau bhavataù | tatra puruñakärasya çästrasya cäyaà viñayo yat tayor vaçaà nägacched iti | kathaà yä hi puruñasya prakåtiù sä balavad aniñöänubandhitva-jïänäbhäva-sahakåteñöa-sädhanatva-jïäna-nibandhanaà rägaà puraskåtyaiva çästra-niñiddhe kalaïja-bhakñaëädau pravartayati | tathä balavad-aniñöänubandhitva-jïänäbhäva-sahakåteñöa-sädhanatva-jïäna-nibandhanaà rägaà puraskåtyaiva çästra-niñiddhe kalaïja-bhakñaëädau pravartayati | tatra çästreëa pratiñiddhasya balavad aniñöänubandhitve jïäpite sahakärya-bhävät kevalaà dåñöeñöa-sädhanatäjïänaà madhu-viña-saàpåktänna-bhojana iva tatra na rägaà janayituà çaknoti | evaà vihitasya çästreëa balavad iñöänubandhitve bodhite sahakärya-bhävät kevalam aniñöa-sädhanatva-jïänaà bhojanädäv iva tatra na dveñaà janayituà çaknoti | tataç cäpratibaddhaà çästraà vihite puruñaà pravartayati niñiddhäc ca nivartayatéti çästréya-viveka-vijïäna-präbalyena sväbhävika-räga-dveñayoù käraëopamardenopamardän na prakåtir viparéta-märge puruñaà çästra-dåñöià pravartayituà çaknotéti na çästrasya puruñakärasya ca vaiyarthya-porasaìgaù |

tayo räga-dveñayor vaçaà nägacchet tad-adhéno na pravarteta nivarteta vä kintu çästréya-tad-vipakña-jïänena tat-käraëa-vighaöana-dvärä tau näçayet | hi yasmät tau räga-dveñau sväbhävika-doña-prayuktäv asya puruñasya çreyo’rhtinaù paripanthinau çatrü çreyo-märgasya vighna-kartärau dasyü iva pathikasya | idaà ca dvayä ha präjäpatyä deväç cäsuräç ca tataù känéyasä eva devä jyäyasä asuräs ta eñu lokeñv aspardhanta ity ädi-çrutau sväbhävika-räga-dveña-nimitta-çästra-viparéta-pravåttim asuratvena çästréya-pravåttià ca devatvena nirüpya vyäkhyätam ativistareëety uparamyate ||34||

viçvanäthaù : yasmäd duùsvabhäveñu lokeñu vidhi-niñedha-çästraà na prabhavati, tasmäd yävat päpäbhyäsottha-duùsvabhävo näbhüt tävad yatheñöam indriyäëi na cärayed ity äha indriyasendriyasyeti vépsä pratyekam | sarvendriyäëäm arthe sva-sva-viñaye para-stré-mätra-gätra-darçana-sparçana-tat-sampradänaka-dravya-dänädau çästra-niñiddhe’pi rägas tathä guru-vipra-térthätithi-darçana-sparçana-paricaraëa-tat-sampradänaka-dhana-vitaraëädau çästra-vihite’pi dveña ity etau viçeñaëävasthitau vartete | tayor vaçam adhénatvaà na präpnuyät | yad vä, indriyärthe stré-darçanädau rägas tat-pratighäte kenacit kåte sati dveña ity asya puruñärtha-sädhakasya kvacit tu mano’nuküle’rthe surasa-snigdhännädau rägo manaù pratiküle’rthe virasa-rukñännädau dveñas tathä sva-puträdi-darçana-çravaëädau rägo vairi-puträdi-darçana-çravaëädau dveñaù | tayor vaçaà na gacched ity vyäcakñate ||34||

baladevaù : nanu prakåty-adhénä cet puàsäà pravåttis tarhi vidhi-niñedha-çästre vyartha iti cet tatrhä indriyasyendriyasyeti | vépsayä sarveñäm ity uktam | tataç ca jïänendriyäëäà çroträdénäm arthe viñaye çabdädau, karmendriyäëäm ca väg-ädénäm arthe vacanädau rägaù, pratiküle çästra-vihite’pi sat-sambhäñaëa-sat-sevana-sat-térthägamanädau dveña ity evaà räga-dveñau vyavasthitau cänukülya-prätikülye vyavasthayä sthitau bhavato na tv aniyamenety arthaù | yadyapi tad-anuguëä präëinäà pravåttis tathäpi çreyo-lipsur janas tayo räga-dveñayor vaçaà nägacchet | hi yasmät täv asya paripanthinau vighna-kartärau bhavataù pänthasyeva dasyü | etad uktaà bhavati— anädi-käla-pravåttä hi väsanä niñöhänubandhitva-jïänäbhäva-sahakåteneñöa-sädhanatva-jïänena niñiddhe’pi para-dära-sambhäñaëädau rägam utpädya puàsaù pravartayati | tatheñöa-sädhanatva-jïänäbhäva-sahakåtenäniñöa-sädhanatva-jïänena vihite’pi sat-sambhäñaëädau dveñam utpädya tatas tän nivartayati | çästraà kila sat-prasaìga-çrutam aniñöänubhandhitva-bodhanena niñiddhän mano’nuküläd api nivartayati dveñam utpädya | iñöänubandhitva-bodhanena vihite manaù-pratiküle’pi rägam utpädya pravartayatéti na vidhi-niñedha-çästrayor vaiyarthyam iti ||34||

(3.35)