Sa ghoño dhärtaräñöräëäà hådayäni vyadärayat | nabhaç ca påthivéà caiva tumulo vyanunädayan ||

çrédharaù : sa ca çaìkhänäà nädas tvadéyänäà mahäbhayaà janayämäsety äha sa ghoña ity-ädi | dhärtaräñöräëäà tvadéyänäà håëòayäëi vyadärayat vidäritavän | kià kurvan | nabhaç ca påthivéà caiva tumulo’bhyanunädayan pratidhvanibhir apüryan ||19||

madhusüdanaù : dhärtaräñöräëäà sainye çaìkhädi-dhvanir atitumulo’pi na päëòävänäà kñobhako’bhüt, päëòavänäà sainye jätas tu sa çaìkha-ghoño dhärtaräñöräëäà dhåtaräñörasya tava sambandhinäà sarveñäà bhéñma-droëädénäm api hådayäni vyadärayat | hådaya-vidäraëa-tulyäà vyathäà janitavän ity arthaù | yatas tumulas tévraù | nabhaç ca påthivéà ca pratidhvanibhir äpürayan ||19||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : sa iti | päëòavaiù kåtaù çaìkha-nädo dhärtaräñöräëäà bhéñmädénäà sarveñäà håëòayäëi vyadärayat | tad-vidäraëa-tulyäà péòäm ajanayad ity arthaù | tumulo’titévraù abhyanunädayan pratidhvanibhiù pûryann ity arthaù | dhärtaräñöraiù kåtas tu çaìkhädinädas tumulo’pi teñäà kiïcid api kñobhaà näjanayat tathänukter iti bodhyam ||19||

(1.20)

atha vyavasthitän dåñövä dhärtaräñörän kapidhvajaù |

pravåtte çastrasampäte dhanur udyamya päëòavaù ||20||

çrédharaù : etasmin samaye çré-kåñëam arjuno vijïäpayämäsety äha atha ity-ädibhiù caturbhiù çlokaiù | atheti athänantaraà vyavasthitän yuddhodyogena sthitän | kapidhvajo’rjunaù ||20||

madhusüdanaù : dhärtaräñöräëäà bhaya-präptià pradarçya päëòavänäà tad-vaiparétyam udäharati—athety-ädinä ||20||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : evaà dhärtaräñöräëäà yuddhe bhétià pradarçya päëòavänäà tu tatrotsäham äha atheti särdhakena | atha ripu-çaìkha-näda-kåtotsäha-bhaìgänantaraà vyavasthitän tad-bhaìga-virodhi-yuyutsayävasthitän dhärtaräñörän bhéñmädén kapidhvajo’rjuno yena çré-däçarather api mahänti käryäni purä sädhitäni tena mahävéreëa dhvajam adhitiñïhitä hanumatänugåhéto bhaya-gandha-çünya ity arthaù | he mahépate pravåtte pravartamäne | håñékeçam iti håñékeçaà sarvendriya-pravartakaà kåñëaà tad idaà väkyam uväceti | sarveçvaro harir yeñäà niyojyas teñäà tad ekänta-bhaktänäà päëòavänäà vijaye sandeha-gandho’pi neti bhävaù ||20||

(1.21-23)

håñékeçaà tadä väkyam idam äha mahépate |

senayor ubhayor madhye rathaà sthäpaya me’cyuta ||

yävad etän nirékñe’haà yoddhukämän avasthitän |

kair mayä saha yoddhavyam asmin raëasamudyame ||

yotsyamänän avekñe’haà ya ete’tra samägatäù |

dhärtaräñörasya durbuddher yuddhe priyacikérñavaù ||

çrédharaù : tad eva väkyam äha senayor ubhayor ity-ädi | yävad etän iti | nanu tvaà yoddhä na tu yuddha-prekñakas taträha kair mayety ädi | kaiù saha mayä yoddhavyam | yotsyamänän iti dhärtaräñörasya duryodhanasya priyaà kartum icchanto ye iha samägatäù tän ahaà drakñyämi yävat | tävad ubhayoù senayor madhye me rathaà sthäpayety anvayaù ||21-23||

madhusüdanaù : bhéti-pratyupasthiter anantaraà paläyane präpte’pi tad-viruddhatayä yuddhodyogenävasthitän eva parän pratyakñeëopalabhya tadä çastra-sampäte pravartamäne sati | vartamäne ktaù | kapidhvajaù päëòavo hanümatä mahä-véreëa dhvaja-rüpatayänugåhéto’rjunaù sarvathä bhaya-çünyatvena yuddhäya gäëòévaà dhanur udyamya håñékeçam indriya-pravartakatvena sarväntaù-karaëa-våttijïaà çré-kåñëam idaà vakñyamäëaà väkyam ähoktavän na tv avimåçya-käritayä svayam eva yat kiàcit kåtavänéti pareñäà vimåçya-käritvena néti-dharmayoù kauçalaà vadann avimåçya-käritayä pareñäà räjyaà gåhétavän aséti néti-dharmayor abhävat tava jayo nästéti mahépate iti sambodhanena sücayati |

tad evärjuna-väkyam avatärayati—senayor ubhayoù sva-pakña-pratipakña-bhütayoù saànihitayor madhye mama rathaà sthäpaya sthirékurv iti sarveçvaro niyujyate’rjunena | kià hi bhaktänäm açakyaà yad bhagavän api tan-niyogam anutiñöhatéti dhruvo jayaù päëòavänäm iti |

nanv evaà rathaà sthäpayantaà mäm ete çatravo rathäc cyävayiñyantéti bhagavad-äçaìkäm äçaìkyäha—acyuta iti | deça-käla-vastuñv acyutaà tväà ko vä cyävayitum arhatéti bhävaù | etena sarvadä nirvikäratvena niyoga-nimittaù kopo’pi parihåtaù ||21||

madhye ratha-sthäpana-prayojanam äha—yoddhu-kämän, na tv asmäbhiù saha sandhi-kämän | avasthitän, na tu bhayät pracalitän etän bhéñma-droëädén yävad-gatvähaà nirékñituà kñamaù syäà | tävat pradeçe rathaà sthäpayety arthaù | yävad iti käla-paraà vä |

nanu tvaà yoddhä, na tu yuddha-prekñako’tas tava kim eñäà darçanenety aträha—kair iti | asmin raëa-samudyame bandhünäm eva parasparaà yuddhodyoge mayä kaiù saha yoddhavyaà mat-kartåka-yuddha-pratiyoginaù ke ? kair mayä saha yoddhavyaà ? kià-kartåka-yuddha-pratiyogy aham iti ca mahad idaà kautukam etaj jïänam eva madhye ratha-sthäpana-prayojanam ity arthaù ||22||

nanu bandhava eva ete parasparaà sandhià kärayiñyantéti kuto yuddham ? ity äçaìkyäha—ya ete bhéñma-droëädayo dhärtaräñörasya duryodhanasya durbuddheù sva-rakñaëopäyam ajänataù priya-cikérñavo yuddhe, na tu durbuddhy-apanayanädau tän yotsyamänän aham avekñe upalabhe, na tu sandhi-kämän | ato yuddhäya tat-pratiyogy-avalokanam ucitam eveti bhävaù ||23||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : arjuna-väkyam äha senayor iti | he acyutedi svabhäva-siddhäd bhakta-vätsalyät päramaiçvaryäc ca na cyavase smeti tena tena ca niyantirto bhaktasya me väkyât tatra rathaà sthitaà kuru nirbhaya tatra ratha-sthäpane phalam äha yävad iti | yoddhu-kämän na tu sahäsmäbhiù sandhià cikérñün | avasthitän na tu bhétyä pracalitän |

nanu tvaà yoddhä, na tu yuddha-prekñakas tatas tad-darçanena kim iti cet taträha kair iti | asmin bandhünäm eva mitho raëodyoge kair bandhubhiù saha mama yuddhaà bhävéty etaj-jïänäyaivaa madhye ratha-sthäpanam iti |

nanu bandhutväd eet sandhim eva vidhätsyantéti cet taträha yotsyamänän iti na tu sandhià vidhäsyataù | avekñe pratyemi | durbuddheù kudhiyaù svajévanopäyänabhijïasya yuddhe na tu durbuddhy-apanayane | ato mad-yuddha-pratiyogi-nirékñaëaà yuktam iti ||21-23||

(1.24-25)

evam ukto håñékeço guòäkeçena bhärata |

senayor ubhayor madhye sthäpayitvä rathottamam ||

bhéñma-droëa-pramukhataù sarveñäà ca mahékñitäm |

uväca pärtha paçyaitän samavetän kurün iti ||

çrédharaù : tataù kià våttam | ity apekñäyäà saïjaya uväca evam ukta ity-ädi | uòäkä nidrä tasya éçena jita-nidreëa arjunena evam uktaù san | he bhärata, he dhåtaräñöra senayor madhye rathänäm uttamaà rathaà håñékeçaù sthäpitavän | bhéñma-droëa iti mahékñitäà räjïäà ca pramukhataù sammukhe rathaà sthäpayitvä | he pärtha etän kurün paçyeti çré-bhagavän uväca— ||24-25||

madhusüdanaù : evam arjunena prerito bhagavän ahiàsä-rüpaà dharmam äçritya präyaço yuddhät taà vyävartayiñyatéti dhåtaräñöräbhipräyam älakñya tan-niräcikérñuù saïjayo dhåtaräñöraà pratyuktavän ity äha vaiçampäyanaù | he bhärata dhåtaräñöra, bharatavaàça-maryädäm anusandhäyäpi drohaà parityaja jïäténäm iti sambodhanäbhipräyaù | guòäkäyä nidräyä éçena jita-nidratayä sarvatra sävadhänenärjunenaivam ukto bhagavän ayaà mad-bhåtyo’pi särathye mäà niyojayatéti doñam äsajya näkupyat, na vä taà yuddhän nyavartayat, kintu senayor ubhayor madhye bhéñma-droëa-pramukhataù tayoù pramukhe saàmukhe sarveñäà mahékñitäà ca saàmukhe | ädy-äditvät särva-vibhaktikas tasiù | ca-käreëa samäsa-niviñöo’pi pramukhataù çabda äkåñyate | bhéñma-droëayoù påthak-kértanam atiprädhänya-sücanäya | rathottamam agninä dattaà divyaà rathaà bhagavatä svayam eva särathyenädhiñöhitatayä ca sarvottamaà sthäpayitvä håñékeçaù sarveñäà nigüòhäbhipräyajïo bhagavän arjunasya çoka-mohäv upasthitäv iti vijïäya sopahäsam arjunam uväca |

he pärtha, påthäyäù stré-svabhävena çoka-moha-grastatayä tat-sambandhinas taväpi tadvattä samupasthiteti sücayan håñékeçatvam ätmano darçayati | påthä mama pituù svasä tasyäù putro’séti sambandhollekhena cäçväsayati | mama särathye niçcito bhütvä sarvän api samavetän kurün yuyutsün paçya niùçaìkatayeti darçana-vidhy-abhipräyaù | ahaà särathye’tisävadhänas tvaà tu sämpratam eva rathitvaà lakñyaséti kià tava para-senä-darçanenety arjunasya dhairyam äpädayituà paçyety etävat-paryantaà bhagavato väkyam, anyathä rathaà senayor madhye sthäpayämäsety etävan-mätraà brüyät ||24-25||

viçvanäthaù : håñékeçaù sarvendriya-niyantäpy evam ukto’rjunenädiñöaù | arjuna-väg-indriya-mätreëäpi niyamyo’bhüd ity aho prema-vaçyatvaà bhagavata iti bhävaù | guòäkeçena guòä yathä mädhurya-mätra-prakäçakäs tat tathä svéya-sneha-rasäsväda-prakäçakä akeçä viñëu-brahma-çivä yasya tena akäro viñëuù ko brahmä éço mahä-devaù | yatra sarvävatäri-cüòämaëéndraù svayaà bhagavän çré-kåñëa eva premädhénaù sann äjïänuvarté babhüva | tatra guëävatäratvät tad-aàçäù viñëu-brahma-rudräù katham aiçvaryaà prakäçayantu | kintu svakartåkaà sneha-rasaà prakäçyaiva svaà svaà kåtärthaà manyanta ity arthaù | yad uktaà çré-bhagavatä para-vyoma-näthenäpi dvijätmamajä me yuvayor didåkñuëä [bhä.pu. 10.89.59] iti |

yad vä, guòäko nidrä tasyä éçena jita-nidrenety arthaù | aträpi vyäkhyäyäà säkñän mäyäyä api niyantä yaù çré-kåñëaù sa cäpi yena premëä vijitya vaçékåtas tenärjunena mäyä-våttir nidrä varäké jiteti kià citram iti bhävaù | bhéñma-droëayoù pramukhataù pramukhe sammukhe sarveñäà mahékñitäà räjïäà ca | pramukhataù iti samäsa-praviñöe’pi pramukhataù-çabda äkåñyate ||24-25||

baladevaù : tataù kià våttam ity apekñäyäà saïjayaù präha evam iti | guòäkä nidrä tasyä éçaù sva-sakha-çré-bhagavad-guëa-lävaëya-småti-niveçena vijita-nidras tat-parama-bhaktas tenärjunenaivam uktaù pravartito håñékeças tac-citta-våtty-abhijïo bhagavän senayor madhye bhéñma-droëayoù sarveñäà ca mahékñitäà bhü-bhujäà ca pramukhataù sammukhe rathottamaà agnidattaà rathaà sthäpayitvoväca he pärtha samavetän etän kurün paçyeti | pärtha-håñékeça-çabdäbhyäm idaà sücyate matipitå-svaså-putratvät tvat-särathyam ahaà kariñyämy eva tvaà tv adhunaiva yuyutsäà tyakñyaséti kià çatru-sainya-vékñaëeneti sopahäso bhävaù ||24-25||

(1.26)