Yas tv ätma-ratir eva syäd ätma-tåptaç ca mänavaù ätmany eva ca saàtuñöas tasya käryaà na vidyate ||

çrédharaù : tad evaà na karmaëäm ärambhäd ity-ädinä ajïasya antaù-karaëa-çuddhy-arthaà karma-yogam uktvä jïäninaù karmänupayogam äha yas tv iti dväbhyäm | ätmany eva ratiù prétir yasya saù | tataç cätmany eva tåptaù svänandänubhavena nirvåtaù | ata eva ätmany eva santuñöo bhogäpekñä-rahito yas tasya kartavyaà karma nästéti ||17||

àadhusüdanaù: yas tv indriyärämo na bhavati paramärtha-darçé sa evaà jagac-cakra-prabhåti-hetu-bhütaà karmänanutiñöhann api na pratyavaiti kåtakåtyatväd ity äha dväbhyäm yas tv iti | indriyärämo hi srak-candana-vanitädiñu ratim anubhavati manojïänna-pänädiñu tåptià paçu-putra-hiraëyädi-läbhena rogädy-abhävena ca tuñöim | ukta-viñayäbhäve rägiëäm araty-atåpty-atuñöi-darçanäd rati-tåpti-tuñöyau mano-våtti-viçeñäù säkñi-siddhäù | labdha-paramätmänanas tu dvaita-darçanäbhäväd atiphalgutväc ca viñaya-sukhaà na kämayata ity uktaà yävän artha udapäne ity atra | ato’nätma-viñayaka-rati-tåpti-tuñöy-abhäväd ätmänaà paramänandam advayaà säkñätkurvann upacäräd evam ucyate— ätma-ratir ätma-tåpta ätma-santuñöa iti | tathä ca çrutiù—ätma-kréòa ätma-ratiù kriyävän eva brahma-vidäà variñöhaù iti | ätma-tåptaç ceti cakära eva-käränukarñaëärthaù | mänava iti yaù kaçcid api manuñya evambhütaù sa eva kåtakåtyo na tu brähmaëatvädi-prakarñeëeti kathayitum | ätmany eva ca santuñöa ity atra ca-käraù samuccayärthaù | ya evambhütasyädhikära-hetv-abhävät kim api käryaà vaidikaà laukikaà vä na vidyate ||17||

viçvanäthaù : tad evaà niñkämatväsämarthye sa-kämo’pi karma kuryäd evety uktam | yas tu çuddhäntaù-karaëatvät jïäna-bhümikäm ärüòhaù sa tu nityaà kämyaà ca na karotéty äha yas tv iti dväbhyäm | ätma-ratir ätmärämo yata ätma-tåptaù ätmänandänubhavena nirvåtaù | na svätmani nirvåto bahir-viñaya-bhoge’pi kiïcin nirvåto bhavatu | atra naivety ähaätmany eva na tu bahir-viñaya-bhoge tasya käryaà kartavyatvena karma nästi ||17||

baladevaù : yas tu mad-uktena niñkäma-karmaëä mad-upäsanena ca vimåñöe citta-darpaëe saïjätena dharma-bhüta-jïänenätmänam adarçat tasya na kiïcit karma kartavyam ity äha yas tv iti dväbhyäm | ätmany apahata-päpmatvädi-guëäñöaka-viçiñöe sva-svarüpe avalokite ratir yasya saù | ätmanä sva-prakäçänandenävalokitena tåpto na tv anna-pänädinä | ätmany eva ca tädåçe santuñöo na tu nåtya-gétädau | tasyaivambhütasya tad-avalokänäya kiïcit karma kartavyaà na vidyate sarvadävalokitätma-svarüpatvät ||17||

(3.18)

Naiva tasya kåtenärtho näkåteneha kaçcana | na cäsya sarvabhüteñu kaç cid arthavyapäçrayaù ||

çrédharaù : tatra hetum äha naiveti | kåtena karmaëä tasya arthaù puëyaà naivästi | na cäkåtena kaçcana ko’pi pratyaväyo’sti | nirahaìkäratvena vidhi-niñedhätétatvät | tathäpi tasmät tad eñäà devänäà na priyaà yad etan manuñä vidur iti çrtuer mokñe deva-kåta-vighna-sambhavät tat-parihärärthaà karmabhir deväù sevyä ity äçaìkyoktaà sarva-bhüteñu brahmädi-sthävaränteñu kaçcid artha-vyapäçrayaù äçraya eva vyapäçrayaù | artho mokña äçrayaëéyo’sya nästéty arthaù | vighnäbhävasya çrutyaivoktatvät | tathä ca çrutiù—tasya ha na deväç ca näbhütyä éçate ätmä hy eñäà sa bhavati iti çravaëät | hanety avyayam apy-arthe | devä api tasyätma-tattva-jïasya abhütyai brahma-bhäva-pratibandhäya neçate na çaknuvantéti çruter arthaù | deva-kåtäs tu vighnäù samyag-jïänotpatteù präg eva | yad etad brahma manuñyä vidus tad eñäà devänäà na priyam iti brahma-jïänasyaiva apriyatvoktyä tatraiva vighna-kartåtvasya sücitatvät ||18||

madhusüdanaù : nanv ätmavido’pi abhyudayärthaà niùçreyasärthaà pratyaväya-parihärärthaà vä karma syäd ity ata äha naiveti | tasyätma-rateù kåtena karmaëäbhyudaya-lakñaëo niùçreyasa-lakñaëo värthaà prayojanaà naivästi tasya svargädy-abhyudayänarthitvät | niùçreyasasya ca karmäsädhyatvät | tathä ca çrutiù—parékñya lokän karma-cittän brähmaëo nirvedam äyän nästy akåtaù kåtena iti | akåto nityo mokñaù kåtena karmaëä nästéty arthaù | jïäna-sädhyasyäpi vyävåttir eva-käreëa sücitä | ätma-rüpasya hi niùçreyasya nitya-präptasyäjïäna-mätram apräptiù | tac ca tattva-jïäna-mäträpanodyam | tasmiàs tattva-jïänenäpanunne tasyätma-vido na kiàcit karma-sädhyaà jïäna-sädhyaà vä prayojanam astéty arthaù |

evaàbhütenäpi pratyaväya-parihärärthaà karmäëy anuñöheyäny evety ata äha näkåteneti | bhäve niñöhä | nitya-karmäkaraëeneha loke garhitatva-rüpaù pratyaväya-präpti-rüpo vä kaçcanärtho nästi | sarvatropapattim ähottarärdhena | co hetau | yasmäd asyätma-vidaù sarva-bhüteñu brahmädi-sthävaränteñu ko’pi artha-vyapäçrayaù prayojana-sambandho nästi | kaàcid bhüta-viçeñam äçritya ko’pi kriyä-sädhyo’rtho nästéti väkyärthaù | ato’sya kåtäkåte niñprayojanaà naiva kåtäkåte tapataù iti çruteù | tasya ha na deväç canäbhütyä éçata ätmä hy eñäà na bhavati iti çruter devä api tasya mokñäbhavanäya na samarthä ity ukter na vighnäbhävärtham api devärädhana-rüpa-karmänuñöhänam ity abhipräyaù |

etädåço brahma-vid-bhümikä-saptaka-bhedena nirüpito vasiñöhena—

jïäna-bhümiù çubhecchäkhyä prathamä parikértitä |

vicäraëä dvitéyä syät tåtéyä tanu-mänasä ||

sattväpattiç caturthé syät tato’saàsakti-näsikä |

padärthäbhävané ñañöhé saptamé turyagä småtä || iti |

tatra nityänitya-vastu-vivekädi-puraùsarä phala-paryavasäyiné mokñecchä prathamä | tato gurum upasåtya vedänta-väkya-vicäraù çravaëa-mananätmako dvitéyä | tato nididhyäsanäbhyäsena manasa ekägratayä sükñma-vastu-grahaëa-yogyatvaà tåtéyä | etad bhümikä-trayaà sädhana-rüpaà jägrad-avasthocyate yogibhiù | bhedena jagato bhänät | tad uktam—

bhümikä-tritayaù tv etad räma jägrad iti sthitam |

yathävad bheda-buddhyedaà jagaj jägrati dåçyate || iti |

tato vedänta-väkyän nirvikalpako brahmätmaikya-säkñätkäraç caturthé bhümikä phala-rüpä sattväpattiù svapnävasthocyate | sarvasyäpi jagato mithyätvena sphuraëät | tad uktam—

advaite sthairyam äyäte dvaite praçamam ägate |

paçyanti svapnaval lokaà caturthéà bhümikäm itäù || iti |

so’yaà caturtha-bhümià präpto yogé brahmavid ity ucyate | païcamé-ñañöhé-saptamyas tu bhümikä jévanmukter eväväntara-bhedäù | tatra savikalpaka-samädhy-abhyäsena niruddhe manasi yä nirvikalpaka-samädhy-avasthä säsaàsaktir iti suñuptir iti cocyate | tataù svayam eva vyutthänät | so’yaà yogé brahma-vid-varaù | tatas tad-abhyäsa-paripäkeëa cira-kälävasthäyiné sä padärthäbhävanéti gäòha-suñuptir iti cocyate | tataù svayam anusthitasya yoginaù para-prayatnenaiva vyutthänät | so’yaà brahmavid varéyän | uktaà hi—

païcaméà bhümikäm etya suñupti-padanämikäm |

ñañöhéà gäòha-suñupty-äkhyäà kramät patati bhümikäm || iti |

yasyäs tu samädhy-avasthäyä na svato na vä parato vyutthito bhavati sarvathä bheda-darçanäbhävät | kintu sarvadä tanmaya eva sva-prayatnam antareëaiva parameçvara-prerita-präëa-väyu-vaçäd anyair nirvähyamäëa-daihika-vyavahäraù paripürëa-paramänanda-ghana eva sarvatas tiñöhati | sä saptamé turéyävasthä | täà präpto brahmavid variñöha ity ucyate | uktaà hi—

ñañöhyäà bhümäm asau sthitvä saptaméà bhümikäm äpnuyät |

kiàcid evaiña sampannas tv athavaiña na kiàcana ||

videha-muktatä tüktä saptamé yoga-bhümikä |

agamyä vacasäà çäntä sä sémä yoga-bhümiñu || iti |

yäm adhikåtya çrémad-bhägavate smaryate—

dehaà ca naçvaram avasthitam utthitaà vä

siddho na paçyati yato’dhyagamat svarüpam |

daiväd apetam atha daiva-vaçäd upetaà

väso yathä parikåtaà madirä-madändhaù ||

deho’pi daiva-vaça-gaù khalu karma yävat

svärambhakaà pratisamékñata eva säsuù |

taà sa-prapaïcam adhirüöha-samädhi-yogaù

sväpnaà punar na bhajate pratibuddha-vastuù || [bhä.pu.11.13.36-37]

çrutiç ca— tad yathä’hinirlvyayané valméke måtä pratyastä çayétaivam evedaà çaréraà çete’thäyam açaréro’måtaù präëo brahmaiva teja eva iti |

taträyaà saìgrahaù—

caturthé bhümikä jïänaà tisraù syuù sädhanaà purä |

jévan-mukter avasthästu paräs tisraù prakértitäù ||

atra prathama-bhümi-trayam ärüòho’jïo’pi na karmädhikäré kià punas tattva-jïäné tad-viçiñöo jévan-mukto vety abhipräyaù ||18||

viçvanätha: kåtenänuñöhitena karmaëä närtho na phalam | akåtena kaïcana prataväyo’pi na, yasmäd asya sarva-bhüteñu brahmäëòa-sthävarädiñu madhye kaçcid apy arthäya sva-prayojanärthaà vyapäçraya äçrayaëéyo na bhavati | puräëädiñu vyapäçraya-çabdena tathaivocyate, yathä—väsudeve bhagavati bhaktim udvahatäà nåëäm | tathä—yad-upäçrayäçrayäù çuddhyanti [bhä.pu.2.7.46] iti | saàsthä-hetur upäçrayaù ity ädäv apy apety upasargasyänadhikärthaà dåñöam ||18||

baladevaù : kåtena tad-avalokanäyänuñöhitena karmaëärthaù phalaà naivästi | akåtena tad-avalokanäsädhanena karmaëä kaçcanänarthaç ca tad-avalokana-kñati-lakñaëa iha na bhavati | sväbhävikätmävalokanät | na tv édåço’pi deva-kåtäd vighnäd bibhyat tat-toñäya tat-püjätmakaà karma kuryät | çrutiç ca devän jïäna-dviñaù präha—tasmät tad eñäà devänäà na priyaà yad etan manuñä vidur iti | taträha na ceti | asya labdhätmävalokasya viduñaù sarva-bhüteñu deveñu mänaveñu ca madhye kaçcid apy arthäyätma-ratir nairvighnäya vyapäçrayaù karmabhiù sevyo na bhavati | jïänodayät pürvam eva deva-kåtä vighnäù tenätma-ratau satyäà tu na tat-kåtäs te tat-prabhäveëa sambhavanti | tasya ha na deväç ca näbhütyä éçate ätmä hy eñäà sambhavati iti çravaëät | hanety apy-arthe nipätaù | devä api tasyätmänubhavino |bhütyai ätma-rati-kñataye neçate | hi yasmäd eñäà sa ätmä tadvat preñöho bhavatéty arthaù ||18||

(3.19)