Tasya saàjanayan harñaà kuru-våddhaù pitämahaù | siàha-nädaà vinadyoccaiù çaìkhaà dadhmau pratäpavän ||

çrédharaù : tad evaà bahu-mäna-yuktaà räja-väkyaà çrutvä bhéñmaù kià kåtavän | tad äha tasyety ädi | tasya räjïo harñaà kurvan pitämaho bhéñma uccair mahäntaà siàha-nädaà vinadya kåtvä çaìkhaà dadhmau väditavän ||12||

madhusüdanaù : stautu vä nindatu vä etad-arthe dehaù patiñyaty evety äçayena taà harñayann eva siàha-nädaà vinadya çaìkha-vädyaà ca käritavänity äha—tasyeti | evaà päëòava-sainya-darçanäd atibhitasya bhaya-nivåtty-artham äcäryaà kapaöena çaraëaà gatasya idäném apy ayaà mäà pratärayatéty asantoña-vaçäd äcäryeëa väì-mätreëäpy anädåtasyäcäryopekñäà buddhvä, ayaneñv ity-ädinä bhéñma eva stuvatas tasya räjïo bhaya-nivartakaà harñaà buddhi-gatam ulläsa-viçeñaà sva-vijaya-sücakaà janayann uccair mahäntaà siàha-nädaà vinadya kåtvä | yad vä, siàhanädam iti ëamul-antam | ato raipoñaà puñyatétivat tasyaiva dhätoù punaù prayogaù | çaìkhaà dadhmau väditavän | kuru-våddhatväd äcärya-duryodhanayor abhipräya-parijïänaà pitämahatväd anupekñaëaà, na tv äcäryavad upekñaëaà, pratäpavattväd uccaiù siàhanäda-pürvaka-çaìkha-vädanaà pareñäà bhayotpädanäya | atra siàha-näda-çaìkha-vädyayor harña-janakatvena pürväpara-kälatve’py abhicaran yajetetivaj janayann iti çatävaçyaà-bhävitva-rüpa-vartamänatve vyäkhyätavyaù ||12||

viçvanäthaù : tataç ca sva-saàmäna-çravaëa-janita-harñas tasya duryodhanasya bhava-vidhvaàsanena harñaà saïanayituà kuru-våddho bhéñmaù siàha-nädam iti upamäne karmaëi ceti ëamul siàha iva vinadyety arthaù ||12||

baladevaù : evaà duryodhana-kåtäà sva-stutim avadhärya sa-harño bhéñmas tad-antar-jätäà bhétim utsädayituà çaìkhaà dadhmäv ity äha | siàha-nädam ity upamäne karmaëi ceti päëini-süträt ëamul | cät kartary upamäne ity arthaù | siàha iva vinadyety arthaù | mukhataù kiïcid anuktvä çaìkha-näda-mätra-karaëena jaya-paräjayau khalv éçvarädhénau tvad-arthe kñatra-dharmeëa dehaà tyakñyäméti vyajyate ||12||

(1.13)

Tataù çaìkhäç ca bheryaç ca paëavänakagomukhäù | sahasaiväbhyahanyanta sa çabdas tumulo’bhavat ||13||

çrédharaù : tad evaà senäpateù bhéñmasya yuddhotsavam älokya sarvato yuddhotsavaù pravåtta iy äha tata ity-ädinä | paëavä märdaläù | änakäù gomukhäç ca vädya-viçeñäù | sahasä tat-kñaëam eväbhyahanyanta väditäù | sa ca çaìkhädi-çabdas tumulo mahän abhüt ||13||

madhusüdanaù : tato bhéñmasya senäpateù pravåtty-anantaraà paëavä änakä go-mukhäç ca vädya-viçeñäù sahasä tat-kñaëam eväbhyahanyanta väditäù | karma-kartari prayogaù | sa çabdas tumulo mahän äsét, tathäpi na päëòavänäà kñobho jäta ity abhipräyaù ||13||

viçvanäthaù : tataç cobhayatraiva yuddhotsähaù pravåtta ity äha tata iti | paëavä märdaläù | änakäù paöahäù | gomukhä vädya-viçeñäù ||13||

baladevaù : tata iti | senäpatau bhéñme pravåtte tat-sainye sahasä tat-kñaëam eva çaìkhädayo’bhyahanyanta väditäù | karma-kartari prayogaù | paëavädayas trayo väditra-bhedäù | sa çabdas tumula ekäkäratayä mahän äsét ||13||

(1.14)

Tataù çvetair hayair yukte mahati syandane sthitau | mädhavaù päëòavaç caiva divyau çaìkhau pradadhmatuù ||

çrédharaù : tataù päëòava-sainye pravåttaà yuddhotsäham äha tata ity-ädibhiù païcabhiù | tataù kaurava-sainya-vädya-kolähalänantaraà mahati syandane rathe sthitau santau çré-kåñëärjunau divyau çaìkhau prakarñeëa dadhmatur vädayämäsatuù | ||14||

madhusüdanaù : anyeñäm api ratha-sthatve sthita eväsädhäraëyena rathotkarña-kathanärthaà | tataù çvetair hayair yukta ity-ädinä ratha-sthatva-kathanam | tenägni-datte duñpradhåñye rathe sthitau | sarvathä jetum açakyäv ity arthaù ||14||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : atha päëòava-sainye pravåttaà yuddhosavam äha tata iti | anyeñäm api ratha-sthitatve saty api kåñëärjunayoù ratha-sthitatvoktis tad-rathasyägni-dattatvaà trailokya-vijetåtvaà mahä-prabhavatvaà ca vyajyate ||14||

(1.15-18)

päïcajanyaà håñékeço devadattaà dhanaàjayaù |

pauëòraà dadhmau mahäçaìkhaà bhémakarmä våkodaraù ||

anantavijayaà räjä kuntéputro yudhiñöhiraù |

nakulaù sahadevaç ca sughoñamaëipuñpakau ||

käçyaç ca parameñväsaù çikhaëòé ca mahärathaù |

dhåñöadyumno viräöaç ca sätyakiç cäparäjitaù ||

drupado draupadeyäç ca sarvaçaù påthivépate |

saubhadraç ca mahäbähuù çaìkhän dadhmuù påthak påthak ||

çrédharaù : tad eva vibhägena darçayann äha päïcajanyam iti | päïcajanyädéni nämäni çré-kåñëädi-çaìkhänäm | bhémaù ghoraà karma yasya saù | våkavat udaraà yasya sa våkodaro mahä-çaìkhaà pauëòraà dadhmäv iti | ananteti | nakulaù sughoñaà näma çaìkhaà dadhmau | sahadevo maëipuñpakaà näma | käçyaç ceti | käçyaù käçiräjaù | kathambhütaù | paramaù çreñöhaù iñväso dhanur yasya saù | drupada iti | he påthivépate dhåtaräñöra ||15-18||

madhusüdanaù : päïcajanyo devadattaù pauëòro’nantavijayaù sughoño maëi-puñpakaç ceti çaìkha-näma-kathanam, para-sainye sva-sva-nämabhiù prasiddhä etävantaù çaìkhäù bhavat-sainye tu naiko’pi sva-näma-prasiddhaù çaìkho’stéti pareñäm utkarñätiçaya-kathanärtham | sarvendriya-prerakatvena sarväntaryämé sahäyaù päëòavänäm iti kathayituà håñékeça-padam | dig-vijaye sarvänräjïo jitvä dhanamähåtaväniti sarvathaiväyamajeya iti kathayituà dhanaàjayapadam | bhéñmaà hiòimbavadhädirüpaà karma yasya tädåçaù våkodaratvena bahvannapäkädatibaliñöho bhémasena iti kathitam | kuntéputra iti kuntyä mahatä tapasä dharmamärädhya labdhaù, svayaà ca räjasüyayäjitvena mukhyo räjä, yudhi cäyam eva jayabhägitvena sthiro natvetadvipakñäù sthirä bhaviñyantéti yudhiñöhirapadena sücitam | nakulaù sughoñaà sahadevo maëipuñpakaà dadhmävityanuñajyate | parameñväsaù käçyo mahädhanurdharaù käçiräjaù | na paräjitaù pärijätaharaëabäëayuddhädimahäsaàgrämeñu etädåçaù sätyakiù | he påthivépate dhåtaräñöra ! sthiro bhütvä çåëvityabhipräyaù | sugamam anyat ||15-18||

viçvanäthaù : päïcajanyädayaù çaìkhädénäà nämäni | aparäjitaù kenäpi paräjetum açakyatvät | athavä cäpena dhanuñä räjitaù pradéptaù ||15-18||

baladevaù : päïcajanyam ity-ädi päïcajanyädayaù kåñëädi-çaìkhänäm ähvayäù | atra håñékeça-çabdena parameçvara-sahäyitvam | päïcajanyädi-çabdaiù prasiddhähvayäneka-divya-çaìkhavattvam | räjä bhémakarmä dhanaïjaya ity ebhir yudhiñöhirädénäà räja-süya-yäjitva-hiòimbädi-nihantåtva-digvijayähåtänanta-dhanatväni ca vyajya päëòava-senä-sütkarñaù sücyate | para-senäsu tad-abhäväd apakarñaç ca | käçya iti | käçyaù käçiräjaù | parameñväsaù mahä-dhurdharaù | cäparäjito dhanuñä déptaù | drupada iti | påthivépate he dhåtaräñöreti tava durmantraëodayaù kula-kñaya-lakñaëo’ narthaù samäsata iti sücyate ||15-18||

(1.19)