Loke’smin dvividhä niñöhä purä proktä mayänagha | jïäna-yogena säàkhyänäà karma-yogena yoginäm ||

çrédharaù : atrottaraà çré-bhagavän uväca— loke’sminn iti | ayam arthaщ | yadi mayд paraspara-nirapekсaа mokсa-sдdhanatvena karma-jпдna-yoga-rьpaа niсцhд-dvayam uktaа syдt tarhi dvayor madhye yad bhadraа syдt tad ekaа vada iti tvadйya-praзnaщ saаgacchate | na tu mayд tathoktam | dvдbhyдm ekaiva brahma-niсцhд uktд | guлa-pradhдna-bhьtayos tayoщ svдtantryдnupapatteщ ekasyд eva tu prakдra-bheda-mдtram adhikдri-bhedenoktam iti | asmin зuddhдзuddhдntaщ karaлatayд dvividhe loke adhikдri-jane dve vidhe prakдrau yasyдщ sд | dvi-vidhд niсцhд mokсa-paratд pьrvдdhyдye mayд sдrvajпena proktд spaсцam evoktд | prakдra-dvayam eva nirdiзati jпдna-yogenety дdi | sдмkhyдnда зuddhдntaщkaraлдnда jпдna-bhьmikдm дrьтhдnда jпдna-paripдkдrthaа jпдna-yogena dhyдnдdinд niсцhд brahma-paratoktд | tдni sarvдлi saаyamya yukta дsйta mat-para ity дdinд | sдмkhya-bhьmikдm дrurukсьлда tv antaщkaraлa-зuddhi-dvдrд tad-дrohaлдrthaа tad-upдya-bhьta-karma-yogдdhikдriлда yoginда karma-yogena niсцhoktд dharmyдd dhi yuddhдc chreyo’nyat kсatriyasya na vidyata ity дdinд | ata eva tava citta-зuddhi-rьpдvasthд-bhedena dvi-vidhдpi niсцhoktд | eсд te’bhihitд sдмkhye buddhir yoge tv imда зелv iti ||3||

madhusüdanaù : evam adhikäri-bhede’rjunena påñöe tad-anurüpaà prativacanaà çré-bhagavän uväca—loke’sminn iti | asminn adhikäritväbhimate loke çuddhäçuddhäntaùkaraëa-bhedena dvividhe jane dvividhä dviprakärä niñöhä sthitar jïäna-paratä karma-paratä ca purä pürvädhyäye mayä tavätyanta-hita-käriëä proktä prakarñeëa spañöatva-lakñaëenoktä | tathä cädhikäry-aikya-çaìkayä mä gläsér iti bhävaù | he’naghäpäpeti sambodhayann upadeçayogyatäm arjunasya sücayati | ekaiva niñöhä sädhya-sädhanävasthä-bhedena dvi-prakärä na tu dve eva svatantre niñöhe iti kathayituà niñöhety eka-vacanam | tathä ca vakñyati— ekaà säàkhyaà ca yogaà ca yaù paçyati sa paçyati [gétä 5.5] iti |

täm eva niñöhäà dvaividhyena darçayati säìkhyeti | saìkhyä samyag-ätma-buddhis täà präptavatäà brahmacaryäd eva kåta-saànyäsänäà vedänta-vijïäna-suniçcitärthänäà jïäna-bhümim ärüòhänäà çuddhäntaùkaraëänäà säìkhyänäà jïäna-yogena jïänam eva yujyate brahmaëäneneti vyutpattyä yogas tena niñöhoktä täni sarväëi saàyamya yukta äséta mat-paraù [gétä 2.61] ity ädinä | açuddhäntaù-karaëänäà tu jïäna-bhümim anärüòhänäà yoginäà karmädhikära-yoginäà karma-yogena karmaiva yujyate’ntaù-karaëa-çuddhyäneneti vyutpattyä yogas tena niñöhoktäntaù-karaëa-çuddhi-dvärä jïäna-bhümikärohaëärthaà dharmyäd dhi yuddhäc chreyo’nyat kñatriyasya na vidyate [gétä 2.31] ity ädinä |

ata eva na jïäna-karmaëoù samuccayo vikalpo vä | kintu niñkäma-karmaëä çuddhäntaù-karaëänäà sarva-karma-saànyäsenaiva jïänam iti citta-çuddhy-açuddhi-rüpävasthä-bhedenaikam eva tväà prati dvividhä niñöhoktä | eñä te’bhihitä säàkhye buddhir yoge tv imäà çåëu [gétä 2.39] iti | ato bhümikä-bhedenaikam eva praty ubhayopayogän nädhikära-bhede’py upadeça-vaiyarthyam ity abhipräyaù | etad eva darçayitum açuddha-cittasya citta-çuddhi-paryantaà karmänuñöhänaà na karmaëäm anärambhät [gétä 3.4] ity ädibhir moghaà prätha sa jévati [gétä 3.16] ity antais trayodaçabhir darçayati | çuddha-cittasya tu jïänino na kiàcid api karmäpekñitam iti darçayati yas tv ätma-ratir [gétä 3.17] iti dväbhyäm | tasmäd asaktaù ity ärabhya tu bandha-hetor api karmaeo mokña-hetutvaà sattva-çuddhi-jïänotpatti-dväreëa sambhavati phaläbhisandhi-rähitya-rüpa-kauçaleneti darçayiñyati | tataù paraà tv atha keneti praçnam utthäpya käma-doñeëaiva kärya-karmaëaù çuddhi-hetutvaà nästi | ataù käma-rähityenaiva karmäëi kurvann antaù-karaëa-çuddhyä jïänädhikäré bhaviñyaséti yävad-adhyäya-samäpti vadiñyati bhagavän ||3||

viçvanäthaù : atrottaram | yadi mayä paraspara-nirapekñäv eva mokña-sädhanatvena karma-yoga-jïäna-yogäv uktau syätäm | tadä tad ekaà vada niçcityeti tvat-praçno ghaöate | mayä tu karmänuñöhä-jïäna-niñöhävattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pürvottara-daçä-bhedäd eva, na tu vastuto mokñaà praty adhikäri-dvaidham ity äha loke iti dväbhyäm | dvividhä dvi-prakärä niñöhä nitaräà sthiti-maryädety arthaù | purä proktä pürvädhyäye kathitä | täm eväha säìkhyänäà säìkhaà jïänaà tad-vatäm | teñäà çuddhäntaù-karaëatvena jïäna-bhümikäm adhirüòhänäà jïäna-yogenaiva niñöhä tenaiva maryädä sthäpitä | atra loke tu jïänitvenaiva khyäpitä ity arthaù— täni sarväëi saàyamya yukta äséta mat-paraù [gétä 2.61] ity ädinä | tathä çuddhäntaùkaraëatväbhävena jïäna-bhümikäm adhiroòhum asamarthänäà yoginäà tad-ärohaëärtham upäyavatäà karma-yogena mad-arpita-niñkäma-karmaëä niñöhä maryädä sthäpitä | te khalu karmitvenaiva khyäpitety arthaù— dharmyäd dhi yuddhäc chreyo’nyat kñatriyasya na vidyate [gétä 2.31] ity ädinä | tena karmiëaù jïäninaù iti näma-mätreëaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiëa eva karmibhiù çuddha-cittä jïänino bhavanti | jïänina eva bhaktyä mucyanta iti mad-väkya-samudäyärtha iti bhävaù ||3||

baladevaù : evaà påñöo bhagavän uväca loke’sminn iti | he anagha nirmala-buddhe pärtha jyäyasé ced iti karma-buddhi-säìkhya-buddhyor guëa-pradhäna-bhävaà jänann api tamas-tejasor iva viruddhayos tayoù katham ekädhikäritvam iti çaìkayä preritaù påcchaséti bhävaù | asmin mumukñutayäbhimate çuddhäçuddha-cittatayä dvividhe loke jane dvividhä niñöhä sthitir mayä sarveçvareëa purä pürvädhyäye proktä | niñöhety eka-vacanena ekätmoddeçyatväd ekaiva niñöhä sädhya-sädhana-daçä-dvaya-bhedena dvi-prakärä na tu dve niñöhe iti sücyate | evam evägre vakñyati ekaà säìkhyaà ca yogaà ca [gétä 5.5] iti | täà niñöhäà dvaividhyena darçayati jïäneti | säìkhya-jïäna arha ädyac | tad-vatäà jïäninäà jïäna-yogena niñöhä-sthitir uktä prajahäti yadä kämän [gétä 2.55] ity ädinä | jïänam eva yogo yujyate ätmanäneneti-vyutpatteù | yoginäà niñkäma-karmavatäà karma-yogena niñöhä sthitir uktä karmaëy evädhikäras te [gétä 2.47] ity ädinä | karmaiva yogo yujyate jïäna-garbhayä citta-çuddhayäneneti vyutpatteù | etad uktaà bhavati— na khalu mumukñur janas tadaiva çamädy-aìgikäà jïäna-niñöhäà labhate | kintu säcäreëa karma-yogena citta-mälinyaà nirdhüyaivety etad eva mayä präg abhäëi eñä te’bhihitä säìkhye [gétä 2.39] ity ädinä |

(3.4)