Iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté-päda-çiñya-çré-madhusüdana-sarasvaté-viracitäyäà çrémad-bhagavad-gétä-güòhärtha-dépikäyäm sarva-gétärtha-sütraëaà näma

dvitéyo’dhyäyaù ||2||

viçvanäthaù : upasaàharati eñeti | brähmé brahma-präpikä | anta-käle måtyu-samaye’pi | kià punar äbälyam ||72||

Jïänaà karma ca vispañöam aspañöaà bhaktim uktavän | ataeväyam adhyäyaù çré-gétä-sütram ucyate ||

Iti särärtha-varñiëyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |

çré-gétäsu dvitéyo’yaà saìgataù saìgataù satäm ||2||

baladevaù : sthita-prajïatäà stauti eñeti | brähmé brahma-präpikä | anta-käle carame vayasi | kià punar äkaumäraà brahma åcchati labhate | nirväëam amåta-rüpaà tat pradam ity arthaù | nanu tasyäà sthitaù kathaà brahma präpnoti | tat-präptes tad-bhakti-hetukatväd iti ced ucyate | tasyäs tad-bhakti-hetukatvät tad-bhakti-hetutväc ca tat-präpakateti ||72||

niñkäma-karmabhir jïäné harim eva smaran bhavet |

anyathä vighna eveti dvitéyo’dhyäya-nirëayaù ||

Iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye dvitéyo’dhyäyaù |

||2||

Atha tåtéyo’dhyäyaù

(3.1)

Arjuna uväca— jyäyasé cet karmaëas te matä buddhir janärdana | tat kià karmaëi ghore mäà niyojayasi keçava ||

çrédharaù :

säìkhye yoge ca vaiñamyaà matvä mugdhäya jiñëave |

tayor bheda-niräsäya karma-yoge udéryate ||

evaà tävad açocyän anvaçocas tvam [gétä 2.11] ity ädinä prathamaà mokña-sädhanatvena dehätma-viveka-buddhir uktä | tad-anantaram eñä te’bhihitä säìkhye buddhir yoge tv imäà çåëu [gétä 2.39] ity ädinä karma coktam | na ca tayor guëa-pradhäna-bhävaù spañöaà darçitaù | tatra buddhi-yuktasya sthita-prajïasya niñkämatva-niyatendriyatva-nirahaìkäratvädy-abhidhänäd eñä brähmé sthitiù pärtha [gétä 2.72] iti sapraçaàsam upasaàhäräc ca buddhi-karmaëor madhye buddheù çreñöhatvaà bhagavato’bhipretaà manväno’rjuna uväca jyäyasé ced iti | karmaëaù sakäçät mokñäntaraìgatvena buddhir jyäyasé adhikatarä çreñöhä cet tava saàmatä tarhi kim arthaà tasmäd yudhyasveti tasmäd uttiñöeti ca väraà väraà vadan ghore hiàsätmake karmaëi mäà niyojayasi pravartayasi ||1||

madhusüdanaù : evaà tävat prathamenädhyäyenopodghätito dvitéyenädhyäyena kåtsnaù çästrärthaù sütritaù | tathä hi—ädau niñkäma-karma-niñöhä | tato’ntaùkaraëa-çuddhiù | tataù çama-damädi-sädhana-puraùsaraù sarva-karma-saànyäsaù | tato vedänta-väkya-vicära-sahitä bhagavad-bhakti-niñöhä | tatas tattva-jïäna-niñöhä tasyäù phalaà ca triguëätmakävidyä-nivåttyä jévan-muktiù prärabdha-karma-phala-bhoga-paryantaà tad-ante ca videha-muktiù | jévan-mukti-daçäyäà ca parama-puruñärthälambanena para-vairägya-präptir daiva-sampad-äkhyä ca çubha-väsanä tad-upakäriëy-ädeyä | äsura-sampadas tu räjasé tämasé ceti heyopädeya-vibhägena kåtsna-çästrärtha-parisamäptiù |

tatra yogasthaù kuru karmäëi [gétä 2.48] ityädinä sütritä sattva-çuddhi-sädhana-bhütä niñkäma-karma-niñöhä sämänya-viçeña-rüpeëa tåtéya-caturthäbhyäà prapaïcyate | tataù çuddhäntaùkaraëasya çama-damädi-sädhana-sampatti-puraùsarä vihäya kämän yaù sarvän [gétä 2.71] ity ädinä sütritä sarva-karma-saànyäsa-niñöhä saìkñepa-vistara-rüpeëa païcama-ñañöhäbhyäm | etävatä ca tvaà-padärtho’pi nirüpitaù | tato vedänta-väkya-vicära-sahitä yukta äséta mat-paraù [gétä 2.61] ity ädinä sütritäneka-prakärä bhagavad-bhakti-niñöhädhyäya-ñaökena pratipädyate | tävatä ca tat-padärtho’pi nirüpitaù | praty adhyäyaà cäväntara-saìgatim aväntara-prayojana-bhedaà ca tatra tatra pradarçayiñyämaù | tatas tattvaà-padärthaikya-jïäna-rüpä vedävinäçinaà nityaà [gétä 2.21] ity ädinä sütritä tattva-jïäna-niñöhä trayodaçe prakåti-puruña-viveka-dvärä prapaïcitä | jïäna-niñöhäyäà ca phalaà traiguëya-viñayä vedä nistraiguëyo bhavärjuna [gétä 2.45] ity ädinä sütritä traiguëya-nivåttiç caturdaçe saiva jévan-muktir iti guëätéta-lakñaëa-kathanena prapaïcitä | tadä gantäsi nirvedaà [gétä 2.52] ity ädinä sütritä para-vairägya-niñöhä saàsära-våkña-ccheda-dväreëa païca-daçe | duùkheñv anudvigna-manäù [gétä 2.56] ity ädinä sthita-prajïa-lakñaëena sütritä para-vairägyopakäriëé daivé sampad ädeyä yäm imäà puñpitäà väcaà [gétä 2.42] ity ädinä sütritä tad-virodhiny äsuré sampac ca heyä ñoòaçe | daiva-sampado ’sädhäraëaà käraëaà ca sättviké çraddhä nirdvandvo nitya-sattva-stho [gétä 2.45] ity ädinä sütritä tad-virodhi-parihäreëa saptadaçe | evaà saphalä jïäna-niñöhädhyäya-païcakena pratipäditä | añöädaçena ca pürvokta-sarvopasaàhära iti kåtsna-gétärtha-saìgatiù |

tatra pürvädhyäye säìkhya-buddhim äçritya jïäna-niñöhä bhagavatoktä eñä te’bhihitä säìkhye buddhiù [gétä 2.39] iti | tathä yoga-buddhim äçritya karma-niñöhoktä yoge tv imäà çåëu ity ärabhya karmaëy evädhikäras te .. mä te saìgo’stv akarmaëi [gétä 2.47] ity antena | na cänayor niñöhayor adhikäri-bhedaù spañöam upadiñöo bhagavatä | na caikädhikärikatvam evobhayoù samuccayasya vivakñitatväd iti väcyam | düreëa hy avaraà karma buddhi-yogäd dhanaïjaya [gétä 2.49] iti karma-niñöhäyä buddhi-niñöhäpekñayä nikåñöatväbhidhänät | yävän artha udapäne [gétä 2.46] ity atra ca jïäna-phale sarva-karma-phaläntarbhävasya darçitatvät | sthita-prajïa-lakñaëam uktvä ca eñä brähmé sthitiù pärtha [gétä 2.72] iti sa-praçaàsam jïäna-phalopasaàhärät | yä niçä sarva-bhütänäà [gétä 2.69] ity-ädau jïänino dvaita-darçanäbhävena karmänuñöhänäsambhavasya coktatvät | avidyä-nivåtti-lakñaëe mokña-phale jïäna-mätrasyaiva lokänusäreëa sädhanatva-kalpanät, tam eva viditvätimåtyum eti nänyaù panthä vidyate’nayanäya [çve.u. 3.8] iti çruteç ca |

nanu tarhi tejas-timirayor iva virodhinor jïäna-karmaëoù samuccayäsambhaväd bhinnädhikärikatvam evästu | satyam | naivaà sambhavati ekam arjunaà prati tübhayopadeço na yuktaù | nahi karmädhikäriëaà prati jïäna-niñöhopadeñöum ucitä na vä jïänädhikäriëaà prati karma-niñöhä | ekam eva prati vikalpenobhayopadeça iti cet, na | utkåñöa-nikåñöayor vikalpänupapatteù | avidyä-nivåtty-upalakñitätma-svarüpe mokñe täratamyäsambhaväc ca | tasmäj jïäna-karma-niñöhayor bhinnädhikärikatve ekaà pratyupadeçäyogäd ekädhikärikatve ca viruddhayoù samuccayäsambhavät karmäpekñayä jïäna-praçastyänupapatteç ca vikalpäbhyupagame cotkåñöam anäyäsa-sädhyaà jïänaà vihäya nikåñöam anekäyäsa-bahulaà karmänuñöhätum ayogyam iti matvä paryäkulébhüta-buddhir arjuna uväca—jyäyasé ced iti |

he janärdana ! sarvair janair ardyate yäcyate sväbhilañita-siddhaya iti tvaà tathäbhüto mayäpi çreyo’niçcayärthaà yäcyasa iti naivänucitam iti sambodhanäbhipräyaù | karmaëo niñkämäd api buddhir ätma-tattva-viñayä jyäyasé praçastatarä ced yadi te tava matä tat tadä kià karmaëi ghore hiàsädy-anekäyäsa-bahule mäm atibhaktaà niyojayasi karmaëy evädhikäras ta ity ädinä viçeñeëa prerayasi | he keçava sarveçvara | sarveçvarasya sarveñöa-däyinas tava mäà bhaktaà çiñyas te’haà çädhi mäm ity ädinä tvad-eka-çaraëatayopasannaà prati pratäraëä nocitety abhipräyaù ||1||

viçvanäthaù :

niñkämam arpitaà karma tåtéye tu prapaïcyate |

käma-krodha-jigéñäyäà viveko’pi pradarçyate ||

pürva-väkyeñu jïäna-yogän niñkäma-karma-yogäc ca nistraiguëya-präpakasya guëätéta-bhakti-yogasya utkarñam äkalayya tatraiva svautsukyam abhivyaïjan sva-dharme saàgräme pravartakaà bhagavantaà sakhya-bhävenopälabhate | jyäyasé çreñöhä buddhir vyavasäyätmikä guëätétä bhaktir ity arthaù | ghore yuddha-rüpe karmaëi kià niyojayasi pravartayasi | he janärdana janän svajanän sväjïayä péòayaséty arthaù | na ca taväjïä kenäpi anyathä kartuà çakyata ity äha | he keçava ko brahmä éço mahädevaù | täv api vayase vaçékaroñi ||1||

baladevaù :

tåtéye karma-niñkämaà vistareëopavarëitam |

kämäder vijayopäyo durjayasyäpi darçitaù ||

pürvatra kåpäluù pärthasärathir ajïäna-kardama-nimagnaà jagat svätma-jïänopäsanopadeçena samuddidhérñus tad-aìga-bhütäà jévätma-yäthätmya-buddhim upadiçya tad-upäyatayä niñkämakam abuddhim upadiñöavän | ayam evärtho viniçcayäya caturbhir adhyäyair vidhäntarair varëyate | tatra karma-buddhi-niñpädyatväj jévätma-buddheù çreñöhaà sthitam | taträrjunaù påcchati jyäyaséti | karmaëä niñkämäd api cet tava tat-sädhyatvät jévätma-buddhir jyäyasé çreñöhä matä | tarhi tat-siddhaye mäà ghore hiàsädy-anekäyäse karmaëi kià niyojayasi tasmäd yuddhasvety ädinä kathaà prerayasi | ätmänubhava-hetu-bhütä khalu sä buddhir nikhilendriya-vyäpära-virati-sädhyä tad-arthaà tat-svajätéyäù çamädaya eva yujyeran na tu sarvendriya-vyäpära-rüpäëi tad-vijätéyäni karmäëéti bhävaù | he janärdana çreyo’rthi-jana-yäcanéya, he keçava vidhi-rudra-vaça-kärin |

ka iti brahmaëo näma éço’haà sarva-dehinäm |

äväà taväìga-sambhütau tasmät keçava-näma-bhäg ||

iti hari-vaàçe kåñëaà prati rudroktiù | durlaìghyäjïas tvaà çreyo’rthinä mayäbhyarthito mama çreyo niçcitya brühéti bhävaù ||1||

(3.2)