Tasmäd yasya mahäbäho nigåhétäni sarvaçaù |

Indriyäëéndriyärthebhyas tasya prajïä pratiñöhitä ||

çrédharaù : indriya-saàyamasya sthita-prajïatve sädhanatvaà coktam upasaàharati tasmäd iti | sädhanatvopasaàhäre tasya prajïä pratiñöhitä jïätavyety arthaù | mahäbäho ! iti sambodhayan vairi-nigrahe samarthasya taväträpi sämarthyaà bhaved iti sücayati ||68||

madhusüdanaù : hi yasmäd evaà tasmäd iti | sarvaçaù sarväëi samanaskäni | he mahäbäho iti sambodhayan sarva-çatru-niväraëa-kñamatväd indriya-çatru-niväraëe’pi tvaà kñamo’séti sücayati | spañöam anyat | tasyeti siddhasya sädhakasya ca parämarçaù | indriya-saàyamasya sthita-prajïaà prati lakñaëatvasya mumukñuà prati prajïä-sädhanatvasya copasaàharaëéyatvät ||68||

viçvanäthaù : yasya nigåhéta-manasaù | he mahä-bäho ! iti yathä çatrün nigåhëäsi, tathä mano’pi nigåhäëeti bhävaù ||68||

baladevaù : tasmäd iti | yasya man-niñöha-manasaù pratiñöhitätma-niñöhä bhavati | he mahäbäho iti yathä ripün nigåhëäsi tathendriyäëi nigåhäëety arthaù | ebhiù çlokair bhagavan-niviñöatayendriya-vijayaù sthita-prajïasya siddhasya sväbhävikaù | sädhakasya tu sädhana-bhüta iti bodhyam ||68||

(2.69)

Yä niçä sarva-bhütänäà tasyäà jägarti saàyamé | yasyäà jägrati bhütäni sä niçä paçyato muneù ||

çrédharaù : nanu na kaçcid api prasupta iva darçanädi-vyäpära-çünyaù sarvätmanä nigåhétendriyo loke dåçyate | ato’saktävitam idaà lakñaëam ity äçaìkyäha yä niçeti | sarveñäà bhütänäà yä niçä | niçeva niçä ätma-niñöhä | ajïäna-dhväntävåta-maténäà tasyäà darçanädi-vyäpäräbhävät | tasyäà ätma-niñöhäyäà saàyamé nigåhétendriyo jägrati prabudhyante | sätma-tattvaà paçyato muner niçä | tasyäà darçanädi-vyäpäras tasya nästi ity arthaù | etad uktaà bhavati—yathä divändhänäm ulukädénäà räträv eva darçanaà na tu divase | evaà brahmajïasyonmélitäkñasyäpi brahmaëy eva dåñöiù | na tu viñayeñu | ato näsambhävitam idaà lakñaëam iti ||69||

madhusüdanaù : tad evaà mumukñuëä prajïä-sthairyäya prayatna-pürvakam indriya-saàyamaù kartavya ity uktaà sthita-prajïasya tu svataù siddha eva sarvendriya-saàyama ity äha yä niçeti | yä vedänta-väkya-janita-säkñätkära-rüpähaà brahmäsméti prajïä sarva-bhütänäm ajïänäà niçeva niçä tän praty aprakäça-rüpatvät | tasyäà brahma-vidyä-lakñaëäyäà sarva-bhüta-niçäyäà jägarti ajïäna-nidräyäù prabuddhaù san sävadhäno vartate saàyaméndriya-saàyamavän sthita-prajïa ity arthaù | yasyäà tu dvaita-darçana-lakñaëäyäm avidyä-nidräyäà prasuptäny eva bhütäni jägrati svapnavad vyavaharanti sä niçä na prakäçata ätma-tattvaà paçyato’parokñatayä muneù sthita-prajïasya | yävad dhi na prabudhyate tävad eva svapna-darçanaà bodhya-paryantatväd bhramasya tattva-jïäna-käle tu na bhrama-nimittaù kaçcid vyavahäraù | tad uktaà värtika-käraiù—

käraka-vyavahäre hi çuddhaà vastu na vékñyante |

çuddhe vastuni siddhe ca käraka-vyäpåtis tathä ||

käkolüka-niçeväyaà saàsäro’jïätma-vedinoù |

yä niçä sarva-bhütänäm ity avocat svayaà hariù || iti |

tathä ca yasya viparéta-darçanaà tasya na vastu-darçanaà viparéta-darçanasya vastv-adarçana-janyatvät | yasya ca vastu-darçanaà tasya na viparéta-darçanaà viparéta-darçana-käraëasya vastv-adarçanasya vastu-darçanena bädhitatvät | tathä ca çrutiù—yatra vä anyad iva syät tatränyo’nyat paçyet | yatra svasya sarvam ätmaiväbhüt tat kena kaà paçyet || iti vidyävidyayor vyavasthäm äha | yathä käkasya rätry-andhasya dinam ulükasya divändhasya niçä rätrau paçyataç colükasya yad dinaà rätrir eva sä käkasyeti mahad äçcaryam etat | atas tattva-darçibhiù katham ävidyaka-kriyä-kärakädi-vyavahäraù syäd iti svataù siddha eva tasyendriya-saàyama ity arthaù ||69||

viçvanäthaù : sthita-prajïasya tu svataù-siddha eva sarvendriya-nigraha ity äha yeti | buddhir hi dvividhä bhavati ätma-pravaëä viñaya-pravaëä ca | tatra yä ätma-pravaëä buddhiù sä sarva-bhütänäà niçä | niçäyäà kià kià syäd iti tasyäà svapanto janä yathä na jänanti, tathaiva ätma-pravaëa-buddhau präpyamäëaà vastu sarva-bhütäni na jänanti | kintu tasyäà saàyamé sthita-prajïo jägarti | na tu svapiti | ata ätma-buddhi-niñöham änandaà säkñäd anubhavati | yasyäà viñaya-pravaëäyäà buddhau bhütäni jägrati, tan-niñöhaà viñaya-sukha-çoka-mohädikaà säkñäd anubhavanti na tu tatra svapanti | sä muneù sthita-prajïasya niçä tan-niñöhaà kim api nänubhavati ity arthaù | kintu paçyataù säàsärikänäà sukha-duùkha-pradän viñayän tatraudäsényenävalokayataù svabhogyän viñayän api yathocitaà nirlepam ädadänasyety arthaù ||69||

baladevaù : sädhakävasthasya sthita-prajïasyendriya-saàyamaù prayatna-sädhya ity uktam | siddhävasthasya tu tasya tan-niyamaù sväbhävika ity äha yä niçeti | viviktätma-niñöhä viñaya-niñöhä ceti buddhir dvividhä | yätma-niñöhä buddhiù sarva-bhütänäà niçä-rüpakeëopamätra vyajyate rätri-tulyä tadvad aprakäçikä | räträv ivätma-niñöhäyäà buddhau svapanto janäs tal-labhyam ätmänaà sarve nänubhavantéty arthaù | saàyamé jitendriyas tu tasyäà jägarti na tu svapiti | tayä labhyam ätmänam anubhavatéty arthaù | yasyäà viñya-niñöhäyäà buddhau bhütänio jägrati viñaya-bhogän anubhavanti na tu tatra svapanti sä muneù sthita-prajïasya niçä | tasya viñaya-bhogäprakäçikety arthaù | kédåçasyety äha paçyata iti | ätmänaà säkñäd anubhavataù prärabdhaäkåñöän viñayän apy audäsényena bhuïjänasya cety arthaù | nartaké-mürdha-ghaöävadhäna-nyäyenätma-dåñöer na tad-anya-rasa-graha iti bhävaù ||69||

(2.70)

äpüryamäëam acala-pratiñöhaà

samudram äpaù praviçanti yadvat |

tadvat kämä yaà praviçanti sarve

sa çäntim äpnoti na käma-kämé ||70||

çrédharaù : nanu viñayeñu dåñöy-abhäve katham asau tän bhuìkte ity apekñäyäm äha äpüryamäëam iti | nänä-nada-nadénbhir äpüryamäëam api acala-pratiñöham anatikränta-maryädam eva samudraà punar api anyä äpo yathä praviçanti tathä kämä viñayä yaà munim antar-dåñöià bhogair avikriyamäëam eva prärabdha-karmabhir äkñiptäù santaù praviçanti sa çäntim kaivalyaà präpnoti | na tu käma-kämé bhoga-kämanä-çélaù ||70||

madhusüdanaù : etädåçasya sthita-prajïasya sarva-vikñepa-çäntir apy artha-siddheti sa-dåñöäntam äha äpüryamäëam iti | sarväbhir nadébhir äpüryamäëaà santaà våñöy-ädi-prabhavä api sarvä äpaù samudraà praviçanti | kédåçam acala-pratiñöham anatikränta-maryädam | acalänäà mainäkädénäà pratiñöhä yasminn iti vä gämbhéryätiçaya uktaù | yadvad yena prakäreëa nirvikäratvena tadvat tenaiva nirvikäratva-prakäreëa yaà sthita-prajïaà nirvikäram eva santaà kämä ajïair lokaiù kämyamänäù çabdädyäù sarve viñayä avarjanéyatayä prärabdha-karma-vaçät praviçanti na tu vikartuà çaknuvanti sa mahä-samudra-sthänéyaù sthita-prajïaù çäntià sarva-laukikälaukika-karma-vikñepa-nivåttià bädhitänuvåttävidyä-kärya-nivåttià cäpnoti jïäna-balena | na käma-kämé kämän viñayän kämayituà çélaà yasya sa käma-kämy ajïaù çäntià samäkhyätäà näpnoti | api tu sarvadä laukikälaukika-karma-vikñepeëa mahati kleçärëave magno bhavatéti väkyärthaù | etena jïänina eva phala-bhüto vidvat-saànyäsas tasyaiva ca sarva-vikñepa-nivåtti-rüpä jévan-muktir daiväddhnéna-viñaya-bhoge’pi nirvikäratety-ädikam uktaà veditavyam ||70||

viçvanäthaù : viñaya-grahaëe kñobha-rähityam eva nirlepety äha äpüryamäëam iti | yathä varñäsu itas tataù nädeyä äpaù samudraà praviçanti kédåçam | ä éñad api äpüryamäëam tävatébhir apy adbhiù pürayituà na çakyam | acala-pratiñöham anatikränta-maryädaà tadvad eva kämä viñayä yaà praviçanti bhogyatvenäyänti | yathä apäà praveçe apraveçe vä samudro na kam api viçeñam äpadyate | evam eva yaù kämänäà bhoge abhoge ca kñobha-rahita eva syät sa sthita-prajïaù | çäntià jïänam ||70||

baladevaù : uktaà bhävaà sphuöayann äha äpüryeti | svarüpeëaiväpüryamäëaà tathäpy acala-pratiñöham anullaìghita-velaà samudraà yathäpo’nyä varñodbhavä nadyaù praviçanti, na tu tatra kiïcid viçeñaà çaknuvanti kartuà, tadvat sarve kämäù prärabdhäkåñöä viñayä yaà praviçanti na tu vikartuà prabhavanti sa çäntim äpnoti | çabdädiñu tad indriya-gocareñv api sat svätmänandänubhava-tåptair vikära-leçam apy avindan sthita-prajïa ity arthaù | yaù käma-kämé viñaya-lipsuù sa tükta-lakñaëäà çäntià näpnoti ||70||

(2.71)