Täni sarväëi saàyamya yukta äséta mat-paraù |

Vaçe hi yasyendriyäëi tasya prajïä pratiñöhitä ||

çrédharaù : yasmäd evaà tasmät tänéti | yukto yogé täni indriyäëi saàyamya mat-paraù sann äséta | yasya vaçe vaçavartinéndriyäëi | etena ca katham äséteti praçnasya vaçékåtendriyaù sann äséteti ||61||

madhusüdanaù : evaà tarhi tatra kaù pratékära ity ata äha tänéti | tänéndriyäëi sarväëi jïäna-karma-sädhana-bhütäni saàyamya vaçékåtya yuktaù samähito nigåhéta-manäù sann äséta nirväpäras tiñöhet | pramäthinäà kathaà sva-vaçékaraëam iti cet taträha mat-para iti | ahaà sarvätmä väsudeva eva para utkåñöa upädeyo yasya sa mat-para ekänta-mad-bhakta ity arthaù | tathä coktam na väsudeva-bhaktänäm açubhaà vidyate kvacit iti | yathä hi loke balavantaà räjänam äçritya dasyavo nigåhyante räjäçrito’yam iti jïätvä ca svayam eva tad-vaçyä bhavanti tathaiva bhagavantaà sarväntaryäminam äçritya tat-prabhäveëaiva duñöänéndriyäëi nigrähyäëi punaç ca bhagavad-äçrito’yam iti matvä täni tad-vaçyäny eva bhavantéti bhävaù | yathä ca bhagavad-bhakter mahä-prabhävatvaà tathä vistareëägre vyäkhyäsyämaù | indriya-vaçékäre phalam äha vaçe héti | spañöam | tad etad vaçékåtendriyaù sann äséteti kim äséteti praçnasyottaram uktaà bhavati ||61||

viçvanäthaù : mat-paro mad-bhakta iti | mad-bhaktià vinä naivendriya-jaya ity agrima-granthe’pi sarvatra drañöavyam | yad uktam uddhavena—

präyaçaù puëòarékäkña yuïjanto yogino manaù |

viñédanty asamädhänän mano-nigraha-karçitäù |

athäta änanda-dughaà padämbujaà haàsäù çrayeran || [bhä.pu. 11.29.1-2] iti |

vaçe héti sthita-prajïasyendriyäëi vaçébhütäni bhavantéti sädhakäd viçeña uktaù ||61||

baladevaù : nanu nirjitendriyäëäm apy ätmänubhavo na pratétas tatra ko’bhyupäya iti cet taträha tänéti | täni sarväëi saàyamya mat-paro man-niñöhaù san yuktaù kåtäma-samädhir äséta tiñöheta | mad-bhakti-prabhävena sarvendriya-vijaya-pürvikä svätma-dåñöiù sulabheti bhävaù | evaà smaranti—

yathägnir uddhata-çikhaù kakñaà dahati sänilaù |

tathä citta-sthito viñëur yoginäà sarva-kilbiñam || [vi.pu. 6.7.74] ity ädi |

vaçe héti spañöam | itthaà ca vaçékåtendriyatayävasthitiù kim äsétety asyottaram uktam ||61||

(2.62-63)

dhyäyato viñayän puàsaù saìgas teñüpajäyate |

saìgät saàjäyate kämaù kämät krodho’bhijäyate ||

krodhäd bhavati saàmohaù saàmohät småti-vibhramaù |

småti-bhraàçäd buddhi-näço buddhi-näçät praëaçyati ||

çrédharaù : bähyendriya-saàyamäbhäve doñam uktvä manaù-saàyamäbhäve doñam äha dhyäyata iti dväbhyäm | guëa-buddhyä viñayän dhyäyataù puàsaù teñu saìga äsaktir bhavati | äsaktyä ca teñu adhikaù kämo bhavati | kämäc ca kenacit pratihatät krodho bhavati | kià ca, krodhäd iti | krodhät saàmohaù käryäkärya-vivekäbhävaù | tataù çästräcäryopadiñöa-småter vibhramo vicalanaà bhraàçaù | tato buddheç cetanäyä näçaù | våkñädiñv iväbhibhavaù | tataù praëaçyati måta-tulyo bhavati ||62-63||

madhusüdanaù : nigåhéta-bähyendriyasyäpi çabdädénviñayän dhyäyato manasä punaù punaç cintayataù puàsas teñu viñayeñu saìga äsaìgo mamätyantaà sukha-hetava eta ity evaà çobhanädhyäsa-lakñaëaù préti-viçeña upajäyate saìgät sukha-hetutva-jïäna-lakñaëät saàjäyate kämo mamaite bhavantv iti tåñëä-viçeñaù | tasmät kämät kutaçcit pratihanyamänät tat-pratighäta-viñayaù krodho’bhijvalanätmäbhijäyate | krodhäd bhavati saàmohaù käryäkärya-vivekäbhäva-rüpaù | saàmohät småti-vibhramaù småteù çästräcäryopadiñöärthänusandhänasya vibhramo vicalanaà vibhraàçaù | tasmäc ca småti-bhraàçäd buddher aikätmyäkära-mano-våtter näço viparéta-bhävanopacaya-doñeëa pratibandhäd anutpattir utpannäyäç ca phaläyogyatvena vilayaù | buddhi-näçät praëaçyati tasyäç ca phala-bhütäyä buddher vilopät praëaçyati sarva-puruñärthäyogyo bhavati | yo hi puruñärthäyogyo jätaù sa måta eveti loke vyavahriyate | ataù praëaçyatéty uktam | yasmäd evaà manaso nigrahäbhäve nigåhéta-bähyendriyasyäpi paramänartha-präptis taramän mahatä prayatnena mano nigåhëéyäd ity abhipräyaù | ato yuktam uktaà täni sarväëi saàyamya yukta äséteti ||62-63||

viçvanäthaù : sthita-prajïasya mano-vaçékära eva bähyendriya-vaçékära-käraëaà sarvathä mano-vaçékäräbhäve tu yat syät tat çåëv ity äha dhyäyata iti | saìga äsaktiù | äsaktyä ca teñv adhikaù kämo’bhiläñaù | kämäc ca kenacit pratihatät krodhaù | krodhät saàmohaù käryäkärya-vivekäbhävaù | tasmäc ca çästropadiñöa-svärthasya småti-näçaù | tasmäc ca buddheù sad-vyavasäyasya näçaù | tataù praëaçyati saàsära-küpe patati ||62-63||

baladevaù : vijitendriyasyäpi mayy aniveçita-manasaù punar anartho durvära ity äha dhyäyata iti dvyäbhyäm | viñayän çabdädén sukha-hetutva-buddhyä dhyäyataù punaù punaç cintayato yoginas teñu saìga äsaktir bhavati | saìgäd dhetos teñu käma-tåñëä jäyate | kämäc ca kenacit pratihatät krodhaç citta-jvälas tat-pratighätako bhavati | krodhät saàmohaù käryäkärya-viveka-vijïäna-vilopaù | saàmohät småter indriya-vijayädi-prayatnänusandher vibhramo vibhraàçaù | småti-bhraàçäd buddher ätma-jïänärthakasyädhyavasäyasya näçaù | buddhi-näçät praëaçyati punar viñaya-bhoga-nimagno bhavati saàsaratéty arthaù | madanäçrayaëäd durbalaà manas täni sva-viñayair yojayantéti bhävaù | tathä ca mano-vijigéñuëä mad-upäsanaà vidheyam ||62-63||

(2.64)