Duùkheñv anudvigna-manäù sukheñu vigata-spåhaù |

Véta-räga-bhaya-krodhaù sthita-dhér munir ucyate ||

çrédharaù : kià ca duùkheñv iti | duùkheñu präpteñv api anudvignam akñubhitaà mano yasya saù | sukheñu vigatä spåhä yasya saù | tatra hetuù—vétä apagatä räga-bhaya-krodhä yasmät | tatra rägaù prétiù | sa muniù sthita-dhér ucyate ||56||

madhusüdanaù : idänéà vyutthitasya sthita-prajïasya bhäñaëopaveçana-gamanäni müòha-jana-vilakñaëäni vyäkhyeyäni | tatra kià prabhäñetety asyottaram äha duùkheñv iti dvyäbhyäm | duùkhäni trividhäni çoka-moha-jvara-çiro-rogädi-nimittäny ädhyätmikäni vyäghra-sarpädi-prayuktäny ädhibhautikäni ativätätivåñöy-ädi-hetukäny ädhidaivikäni teñu duùkheñu rajaù-pariëäma-santäpätmaka-citta-våtti-viçeñeñu prärabdha-päpa-karma-präpiteñu nodvignaà duùkha-parihäräkñamatayä vyäkulaà na bhavati mano yasya so’nudvigna-manäù | avivekino hi duùkha-präptau satyäm aho päpo’haà dhiì mäà durätmänam etädåça-duùkha-bhäginaà ko me duùkham édåçaà niräkuryäd ity anutäpätmako bhränti-rüpas tämasaç citta-våtti-viçeña udvegäkhyo jäyate | yady ayaà päpänuñöhäna-samaye syät tadä tat-pravåtti-pratibandhakatvena saphalaù syät | bhoga-käle tu bhavan käraëe sati käryasyocchettum açakyatvän niñprayojano duùkha-käraëe saty api kim iti mama duùkhaà jäyate iti avivekaja-bhrama-rüpatvän na vivekinaù sthita-prajïasya sambhavati | duùkha-mätraà hi prärabdha-karmaëä präpyate na tu tad-uttara-käléno bhramo’pi |

nanu duùkhäntara-käraëatvät so’pi prärabdha-karmäntareëa präpyatäm iti cet, na | sthita-prajïasya bhramopädänäjïäna-näçena bhramäsambhavaät taj-janya-duùkha-präpaka-prärabdhäbhävät | yathä-kathaàcid deha-yäträ-mätra-nirvähaka-prärabdha-karma-phalasya bhramäbhäve’pi bädhitänuvåttyopapatter iti vistareëägre vakñyate |

tathä sukheñu sattva-pariëäma-rüpa-prétyätmaka-citta-våtti-viçeñeñu trividheñu prärabdha-puëya-karma-präpiteñu vigata-spåha ägämi-taj-jätéya-sukha-spåhä-rahitaù | spåhä hi näma sukhänubhava-käle taj-jätéya-sukhasya käraëaà dharmam ananuñöhäya våthaiva tad-äkäìkñä-rüpä tämasé citta-våttir bhräntir eva | sä cävivekina eva jäyate | na hi käraëäbhäve käryaà bhavitum arhati | ato yathä sati käraëe käryaà mä bhüd iti våthäkäìkñä-rüpa udvego vivekino na sambhavati tathaiväsati käraëe käryaà bhüyäd iti våthäkäìkñä-rüpä tåñëätmikä spåhäpi nopapadyate prärabdha-karmaëaù sukha-mätra-präpakatvät |

harñätmikä vä citta-våttiù spåhä-çabdenoktä | säpi bhräntir eva | aho dhanyo’haà yasya mamedåçaà sukham upasthitaà ko vä mayä tulas tribhuvane kena vopäyena mamedåçaà sukhaà na vicchidyetety evam ätmikotphullatä-rüpä tämasé citta-våttiù | ataevoktaà bhäñye—nägnir ivendhanädy-ädhäne yaù sukhäny anuvivardhate sa vigata-spåhaù iti | vakñyati ca—na prahåñyet priyaà präpya nodvijet präpya cäpriyam [gétä 5.20] iti | säpi na vivekinaù sambhavati bhräntitvät |

tathä véta-räga-bhaya-krodhaù | rägaù çobhanädhyäsa-nibandhano viñayeñu raïjanätmakaç citta-våtti-viçeño’tyantäbhiniveça-rüpaù | räga-viñayasya näçake samupasthite tan-niväraëäsämarthyam ätmano manyamänasya dainyätmakaç citta-våtti-viçeño bhayam | evaà räga-viñaya-vinäçake samupasthite tan-niväraëa-sämarthyam ätmano manyamänasyäbhijvalanätmakaç citta-våtti-viçeñaù krodhaù | te sarve viparyaya-rüpatväd vigatä yasmät sa tathä | etädåço munir manana-çélaù saànyäsé sthita-prajïa ucyate | evaà-lakñaëaù sthita-dhéù svänubhava-prakaöanena çiñya-çikñärtham anudvega-nispåhatvädi-väcaù prabhäñeta ity anvaya uktaù | evaà cänyo’pi mumukñur duùkhe nodvijet sukhe na prahåñyet, räga-bhaya-krodha-rahitaç ca bhaved ity abhipräyaù ||56||

viçvanäthaù : kià prabhäñetety asya uttaram äha duùkheñu kñut-pipäsa-jvara-çiro-rogädiñv ädhyätmikeñu sarpa-vyäghrädy-utthiteñv anudvigna-manäù prärabdhaà duùkham idaà mayävaçyaà bhoktavyam iti svagataà kenacit påñöaù san spañöaà ca bruvan | na duùkheñüdvijata ity arthaù | tasya tädåça-mukha-vikriyäbhäva evänudvega-liìgaà sudhiyä gamyam | kåtrimänudvega-liìgaväàs tu kapaöé | sudhiyä paricito bhrañöa evocyata iti bhävaù | evaà sukheñv apy upasthiteñu vigata-spåha iti prärabdham idam avaçya-bhogyam iti svagataà spañöaà ca bruväëasya tasya sukha-spåhä-rähitya-liìgaà sudhiyä gamyam eveti bhävaù | tat-tal-liìgam eva spañöékåtya darçayati véto vigato rägo’nurägaù sukheñu bandhu-janeñu yasya saù | yathaivädi-bharatasya devyäù pärçvaà präpitasya svaccheda-cikérñor våñala-räjän na bhayam | näpi tatra krodho’bhüd iti ||56||

baladevaù : atha vyutthitaù sthita-prajïaù kià bhäñetety asyottaram äha duùkheñv iti dvyäbhyäm | trividheñv adhyätmikädiñu duùkheñu samutthiteñu satsv anudvigna-manäù prärabdha-phaläny amüni mayävaçyaà bhoktavyänéti kenacit påñöaù svagataà vä bruvan tebhyo nodvijata ity arthaù | sukheñu cottamähära-satkärädinä samupasthiteñu vigata-spåhas tåñëä-çünyaù prärabdhäkåñöäny amüni mayävaçya-bhoktavyänéti kenacit påñöaà svagataà vä bruvan tair upasthitaù prahåñöa-mukho na bhavatéty arthaù | véteti—véta-rägaù kamanéyeñu préti-çünyaù | véta-bhayaù viñayäpahartåñu präpteñu durlabhasya mamaitäni dharmyair bhavadbhir hriyanta iti dainya-çünyaù | véta-krodhaù teñv eva prabalasya mamaitäni tucchair bhavadbhiù katham apahartavyänéti krodha-çünyaç ca | evaàvidho munir ätma-manana-çélaù sthita-prajïa ity arthaù | itthaà svänubhavaà parän prati svagataà vä vadan naudvego nispåhatädi-vacaù prabhäñate ity uttaram ||56||

(2.57)