Arjuna uväca—— sthita-prajïasya kä bhäñä samädhi-sthasya keçava | sthita-dhéù kià prabhäñeta kim äséta vrajeta kim ||

çrédharaù : pürva-çlokoktasyätma-tattva-jïasya lakñaëaà jijïäsur arjuna uväca——sthita-prajïasyeti | sväbhävike samädhau sthitasya, ata eva sthitä niçcalä prajïä buddhir yasya tasya bhäñä kä ? bhäñyate’nayä iti bhäñä lakñaëam iti yävat | sa kena lakñaëena sthita-prajïa ucyate ity arthaù | tathä sthita-dhéù kià kathaà bhäñaëam äsanaà vrajanaà ca kuryäd ity arthaù ||54||

madhusüdanaù : evam labdhävasaraù sthita-prajïa-lakñaëaà jïätum arjuna uväca— | yдny eva hi jйvan-muktдnда lakсaлдni tдny eva mumukсьлда mokсopдya-bhьtдnйti manvдnaщ | sthitд niзcalд ahaа-brahmдsmi iti prajпд yasya sa sthita-prajпo’vasthд-dvayavдn samдdhistho vyutthita-cittaз ceti | ato viзinaсцi samдdhi-sthasya sthita-prajпasya kд bhдсд ? karmaлi сaсцhй | bhдсyate’nayeti bhдсд lakсaлam | samдdhi-sthaщ sthita-prajпaщ kena lakсaлenдnyair vyavahriyata ity arthaщ |

sa ca vyutthita-cittaù sthita-dhéù sthita-prajïaù svayaà kià prabhäñeta ? stuti-nindädäv abhinandana-dveñädi-lakñaëaà kià kathaà prabhäñeta ? sarvatra sambhävanäyäà liì | tathä kim äséteti vyutthita-citta-nigrahäya kathaà bahir indriyäëäà nigrahaà karoti ? tan-nigrähäbhäva-käle kià vrajeta kathaà viñayän präpnoti ? tat-kartåka-bhäñaëäsana-vrajanäni müòha-jana-vilakñaëäni kédåçänéity arthaù |

tad evaà catväraù praçnäù samädhi-sthe sthita-prajïa ekaù | vyutthite sthita-prajïe traya iti | keçaveti sambodhayan sarväntaryämitayä tvam evaitädåçaà rahasyaà vaktuà samartho’séti sücayati ||54||

viçvanäthaù : samädhäv acalä buddhir iti çrutvä tattvato yogino lakñaëaà påcchati sthita-prajïasyeti | sthitä sthiräcalä prajïa buddhir yasyeti | kä bhäñä ? bhäñyate’nayeti bhäñä lakñaëaà kià lakñaëam ity arthaù | kédåçasya samädhi-sthasyeti samädhau sthäsyatéti | asyärthaù—evaà ca sthita-prajïa iti | samädhi-stha iti jévan-muktasya saàjïä-dvayam | kià prabhäñeteti sukha-duùkhayor mänäpamänayoù stuti-nindayoù sneha-dveñayor vä samupasthitayoù kià prabhäñeta ? spañöaà svagataà vä kià vaded ity arthaù | kim äséta ? tad indriyäëäà bähya-viñayeñu calanäbhävaù kédåçaù ? vrajeta kim ? teñu calanaà vä kédåçam iti ||54||

baladevaù : evam ukto’rjunaù pürva-padyoktasya sthita-prajïasya lakñaëaà jïätuà påcchati sthiteti | sthita-prajïe’tra catväraù praçnäù—samädhisthe ekaù, vyutthite tu trayaù | tathä hi—sthitä sthirä prajïa dhér yasya tasya samädhi-sthasya kä bhäñä kià lakñaëam ? bhäñyate’nayeti vyutpatteù | kena lakñaëena sthita-prajïo’bhidhéyata ity arthaù | tathä vyutthitaù sthita-prajïaù kathaà bhäñaëädéni kuryät ? tadéyäni täni påthag-jana-vilakñaëäni kédåçänéty arthaù | tatra kià prabhäñeta ? svayoù stuti-nindayoù sneha-dveñayoç ca präptayor mukhataù svagataà vä kià brüyät ? kim äséta bähya-viñayeñu katham indriyäëäà nigrahaà kuryät ? vrajeta kim ? kià tan-nigrähäbhäve ca kathaà viñayänaväpnuyäd ity arthaù | triñu sambhävanäyäm ||54||

(2.55)

çré-bhagavän uväca——

Prajahäti yadä kämän sarvän pärtha mano-gatän | ätmany evätmanä tuñöaù sthita-prajïas tadocyate ||

çrédharaù : atra ca yäni sädhakasya jïäna-sädhanäni täny eva sväbhävikäni siddhasya lakñaëäni | ataù siddhasya lakñaëäni kathayann eväntaraìgäni jïäna-sädhanäny äha yävad adhyäya-samäpti | tatra prathama-praçnasyottaram äha prajahätéti dväbhyäm | manasi sthitän kämän yadä prakarñeëa jahäti | tyäge hetum äha ätmanéti | ätmany eva svasminn eva paramänanda-rüpe ätmanä svayam eva tuñöa ity ätmärämaù san yadä kñudra-viñayäbhiläñäàs tyajati tadä tena lakñaëena muniù sthita-prajïa ucyate ||55||

madhusüdanaù : eteñäà catürëäà praçnänäà krameëottaraà bhagavän uväca prajahätéti yävad-adhyäya-samäpti | kämän käma-saìkalpädén mano-våtti-viçeñän pramäëa-viparyaya-vikalpa-nidrä-småti-bhedena tanträntare païcadhä prapaïcitän sarvän niravaçeñän prakarñeëa käraëa-bädhena yadä jahäti parityajati sarva-våtti-çünya eva yadä bhavati sthita-prajïas tadocyate samädhistha iti çeñaù | kämänäm anätma-dharmatvena parityäga-yogyatäm äha manogatän iti | yadi hy ätma-dharmäù syus tadä na tyaktuà çakyeran vahny-auñëyavat sväbhävikatvät | manasas tu dharmä ete | atas tat-parityägena parityaktuaà çakyä evety arthaù |

nanu sthita-prajïasya mukha-prasäda-liìga-gamyaù santoña-viçeñaù pratéyate sa kathaà sarva-käma-parityäge syäd ity äha—ätmany eva paramänanda-rüpe na tv anätmani tuccha ätmnaä svaprakäça-cid-rüpeëa bhäsamänena na tu våttyä tuñöaù paritåptaù parama-puruñärtha-läbhät | tathä ca çrutiù—

yadä sarve pramucyante kämä ye’sya hådi çritäù |

atha martyo’måto bhavaty atra brahma samaçnute || [ka.u. 2.3.14] iti |

tathä ca samädhi-sthaù sthita-prajïa evaàvidhair lakñaëa-väcibhiù çabdair bhäñyata iti prathama-praçnasyottaram ||55||

viçvanäthaù : catürëäà praçnänäà krameëottaram äha prajahätéti yävad adhyäya-samäptiù | sarvän iti kasminn apy arthe yasya kiàcin mätro’pi näbhiläña ity arthaù | mano-gatän iti kämänäm ätma-dharmatvena parityäge yogyatä darçitä | yadi te hy ätma-dharmäù syus tadä täàs tyaktum açakyeran vahner auñëyavad iti bhävaù | tatra hetuù—ätmani pratyähåte manasi präpto ya ätmänanda-rüpas tena tuñöaù | tathä ca çrutiù—

yadä sarve pramucyante kämä ye’sya hådi çritäù |

atha martyo’måto bhavaty atra brahma samaçnute || [ka.u. 2.3.14] iti ||55||

baladevaù : evaà påñöo bhagavän krameëa catürëäà uttaram äha yävad adhyäya-pürtiù | tatra prathamasyäha prajahätéty ekena | he pärtha ! yadä mano-gatän manasi sthitän kämän sarvän prajahäti saàtyajati tadä sthita-prajïa ucyate | kämänäm mano-dharmatvät parityägo yuktaù | ätma-dharmatve duùçakyaù sa syäd vahny-uñëatädénäm iveti bhävaù |

nanu çuñka-käñöhavat kathaà tiñöhatéti cet taträha ätmany eveti | ätmani pratyähåte manasi bhäsamänena sva-prakäçänanda-rüpeëätmanä svarüpeëa tuñöaù paritåptaù kñudra-viñayäbhiläñän saàtyajyätmänandärämaù samädhisthaù sthita-prajïa ity arthaù |

ätmä puàsi svabhäve’pi prayanta-manasor api |

dhåtäv api manéñäyäà çaréra-brahmaëor api || iti mediné-käraù |

brahma cätra jéveçvaränyatarad-grähyam ||55||

(2.56)