Traiguëya-viñayä vedä nistraiguëyo bhavärjuna | nirdvandvo nitya-sattva-stho niryoga-kñema ätmavän ||

çrédharaù : nanu svargädikaà paramaà phalaà yadi na bhavati, tarhi kim iti vedas tat-sädhanatayä karmäëi vidhéyante | taträha traiguëya-viñayä iti | triguëätmakäù sakämä ye’dhikäriëas tad-viñayäs teñäà karma-phala-sambandha-pratipädakä vedäù | tvaà tu nistraiguëyo niñkämo bhava | tatropäyam äha—nirdvandvaù | sukha-duùkha-çétoñëädi-yugaläni dvandväni | tad-rahito bhava | täni sahasvety arthaù | katham iti | ata äha nitya-sattva-sthaù san | dhryam avalambyety arthaù | tathä niryoga-kñemaù | apräpta-svékäro yogaù, präpta-pälanaà kñemaù | tad-rahitaù | ätmavän apramattaù | nahi dvandväkulasya yoga-kñema-vyäpåtasya ca pramädinas traiguëyätikramaù sambhavatéti ||45||

madhusüdanaù : nanu sakämänäà mä bhüd äçaya-doñäd vyavasäyätmikä buddhiù | niñkämänäà tu vyavasäyätmaka-buddhyä karma kurvatäà karma-sväbhävyät svargädi-phala-präptau jïäna-pratibandhaù samäna ity äçaìkyäha traiguëyeti | trayäëäà guëänäà karma traiguëyaà käma-mülaù saàsäraù | sa eva prakäçatvena viñayo yeñäà tädåçä vedäù karma-käëòätmakä yo yat-phala-kämas tasyaiva tat-phalaà bodhayantéty arthaù | na hi saarvebhyaù kämebhyo darça-pürëamäsäv iti viniyoge’pi sakåd-anuñöhänät sarva-phala-präptir bhavati tat-tat-kämanävirahät | yat-phala-kämanayänutiñöhati tad eva phalaà tasmin prayoga iti sthitaà yogasiddhy-adhikaraëe | yasmäd evaà kämä-virahe phala-virahas tasmät tvaà nistraiguëyo niñkämo bhava | he arjuna ! etena karma-sväbhävyät saàsäro nirastaù |

nanu çétoñëädi-dvandva-pratékäräya vasträdy-apekñaëät kuto niñkämatvam ata äha nirdvandvaù | sarvatra bhaveti sambadhyate | mäträ-sparçäs tv ity ukta-nyäyena çétoñëädi-dvandva-sahiñëur bhava | tasmiàs tiñöhatéti tathä | rajas-tamobhyäm abhibhüta-sattvo hi çétoñëädi-péòayä mariñyäméti manväno dharmäd vimukho bhavati | tvaà tu rajas tamasé abhibhüya sattva-mäträlambano bhava |

nanu çétoñëädi-sahane’pi kñut-pipäsädi-pratékärärthaà kiàcid anupättam upädeyam upättaà ca rakñaëéyam iti tad-arthaà yatne kriyamäëe kutaù sattva-sthatvam ity ata äha niryoga-kñemaù | alabdha-läbho yogaù, labdha-parirakñaëaà kñemas, tad-rahito bhava | citta-vikñepa-käri-parigraha-rahito bhavety arthaù | na caivaà cintä kartavyä katham evaà sati jéviñyäméti | yataù sarväntaryämé parameçvara eva tava yoga-kñemädi nirvähayiñyatéty äha ätmavän | ätmä paramätmä dhyeyatvena yoga-kñemädi-nirvähakatvena ca vartate yasya sa ätmavän | sarva-kämanä-parityägena parameçvaram ärädhayato mama sa eva deha-yäträ-mätram apekñitaà sampädayiñyatéti niçcitya niçcinto bhavety arthaù | ätmavän apramatto bhaveti vä ||45||

viçvanäthaù : tvaà tu catur-varga-sädhanebhyo virajya kevalaà bhakti-yogam eväçrayasvety äha traiguëyeti | traiguëyäs triguëätmikäù karma-jïänädyäù prakäçyatvena viñayä yeñäà te traiguëya-viñayä vedäù svärthe ñyaï, etac ca bhümnä vyapadeçä bhavanti iti nyäyenoktam | kintu bhaktir evainaà nayati iti | yasya deve parä bhaktir yathä deve tathä gurau ity ädi çrutayaù | païcaräträdi-småtayaç ca gétopaniñad-gopäla-täpanyädy-upaniñadaç ca nirguëäà bhaktim api viñayékurvanty eva vedoktatväbhäve bhakter aprämäëyam eva syät | tataç ca vedoktä ye triguëamayä jïäna-karma-vidhayas tebhya eva nirgato bhava tän na kuru | ye tu vedoktä bhakti-vidhayas täàs tu sarvathaivänutiñöha | tad-anuñöhäne—

çruti-småti-puräëädi-päïcarätra-vidhià vinä |

aikäntiké harer bhaktir utpätäyaiva kalpyate ||

iti doño durvära eva | tena sa-guëänäà guëätétänäm api, vedänä-viñayäs traiguëyä nistraiguëyäç ca | tatra tvaà tu nistraiguëyo bhava | nirguëayä mad-bhaktyaiva triguëätmakebhyas tebhyo niñkränto bhava | tata eva nirdvandvo guëamaya-mänäpamänädi-rahitaù | ata eva nityaiù sattvaiù präëibhir mad-bhaktair eva saha tiñöhatéti tathä saù | nityaà sattva-guëastho bhaveti vyäkhyäyäà nistraiguëyo bhaeti vyäkhyäyäà virodhaù syät | alabdha-läbho yogaù, labdhasya rakñaëaà kñemas tad-rahitaù | mad-bhakti-rasäsväda-vaçäd eva tayor ananusandhänät | yoga-kñemaà vahämy aham it bhakta-vatsalena mayaiva tad-bhära-vahanät | ätmavän mad-datta-buddhi-yuktaù | atra nistraiguëya-traiguëyayor vivecanam | yad uktam ekädaçe—

mad-arpaëaà niñphalaà vä sättvikaà nija-karma yat |

räjasaà phala-saìkalpaà hiàsä-präyädi tämasam || [bhä.pu. 11.25.23]

niñphalaà veti naimittikaà nija-karma-phaläkäìkñyä-rahitam ity arthaù |

kaivalyaà sättvikaà jïänaà rajo vaikalpikaà tu yat |

präkåtaà tämasaà jïänaà man-niñöhaà nirguëaà småtam ||

vanaà tu sättviko väso grämo räjasa ucyate |

tämasaà dyuta-sadanaà man-niketaà tu nirguëam ||

sättvikaù kärako’saìgé rägändho räjasaù småtaù |

tämasaù småti-vibhrañöo nirguëo mad-apäçrayaù ||

sättvikyädhyätmiké çraddhä karma-çraddhä tu räjasé |

tämasy adharme yä çraddhä mat-seväyäà tu nirguëä ||

pathyaà pütam anäyastam ähäryaà sättvikaà småtam |

räjasaà cendriya-preñöhaà tämasaà cärtidäçuci ||

sättvikaà sukham ätmotthaà viñayotthaà tu räjasam |

tämasaà moha-dainyotthaà nirguëaà mad-apäçrayam || [bhä.pu. 11.25.24-29] iti |

ity antena granthena traiguëya-vastüny api bhaktyä svasmin kathaïcit sthitasya traiguëyasya nirjayo’py uktas tad-anantaram eva | yathä—

dravyaà deças tathä kälo jïänaà karma ca kärakaù |

çraddhävasthä-kåtir niñöhä traiguëyaù sarva eva hi ||

sarve guëamayä bhäväù puruñävyakta-dhiñöhitäù |

dåñöaà çrutam anudhyätaà buddhyä vä puruñarñabha ||

etäù saàsåtayaù puàso guëa-karma-nibandhanäù |

yeneme nirjitäù saumya guëäjévena cittajäù |

bhakti-yogena man-niñöho mad-bhäväya prapadyate || [bhä.pu. 11.25.30-32]

tasmäd bhaktyaiva nirguëayä traiguëyajayo nänyathä | aträpy agre kathaà caitäàs trén guëän ativartate iti praçne vakñyate —

mäà ca yo’vyabhicäreëa bhakti-yogena sevate |

sa guëän samatétyaitän brahma-bhüyäya kalpate || [gétä 14.26]

çré-svämi-caraëänäà vyäkhyä ca—ca-käro’trävadhäraëärthaù | mäm eva parameçvaram avyabhicäreëa bhakti-yogena yaù sevate ity eñä ||45||

baladevaù : nanu phalanairapekñyeëa karmäëi kurväëän api täni sva-phalair yojayeyus tat sväbhävyät tataù kathaà tad-buddheù sambhava iti cet taträha traiguëyeti | trayäëäà guëänäà karma traiguëyam | guëa-vacana-brähmaëädibhyaù karmaëi ca iti süträt [pä. 5.1.124] ñyaï-sakämatvam ity arthaù | tad-viñayä vedäù karma-käëòäni tvaà tu tac-chiro-bhüta-vedänta-niñöho nistraiguëyo niñkämo bhava |

ayam arthaù—pitå-koöi-vatsalo hi vedo’nädi-bhagavad-vimukhän mäyä-guëair nibaddhäàs tad-guëa-såñöa-sättvikädi-sukha-saktän prati tat-kämän anurudhya phaläni prakäçayan svasmiàs tän viçrambhayati | tad-viçrambheëa tat-pariçélinas te tan-mürdha-bhütopanisat-pratéta-yäthätmya-niçcayena täà buddhià yäntéti na cäkämitäny api täny äpateyuù kämitänäm eva teñäà phalatva-çravaëät | na ca sarveñäà vedänäà traiguëya-viñayatvaà nistraiguëyatäyä aprämäëikatväpatteù |

nanu çétoñëädi-niväraëäya mäträsparçäs tu kaunteyety ädi vimarçena dvandva-saho bhava | tatra hetur nityeti | nityaà yat sattvam apariëämitvaà jéva-niñöhaà tat-sthas tad-vibhävyety arthaù | tata eva niryogakñemaù | alabdha-läbho yogaù labdhasya parirakñaëaà kñemaà tad-rahito bhavety arthaù |

nanu kñut-pipäse tathäpi vädhike iti cet taträha ätmavän iti | ätmä viçvambharaù paramätmä sa yasya dhyeyatayästi tädåço bhavety arthaù | sa te deha-yäträà sampädayed ity arthaù ||45||

(2.46)