Vyavasäyätmikä buddhir ekeha kuru-nandana | bahu-çäkhä hy anantäç ca buddhayo’vyavasäyinäm ||

çrédharaù : kuta ity apekñäyäm ubhayor vaiñamyam äha vyavasäyätmiketi | iha éçvarärädhana-lakñaëe karma-yoge vyavasäyätmikä parameçvara-bhaktyaiva dhruvaà tariñyäméti niçcayätmikä ekaiva ekaniñöhaiva buddhir bhavati | avyavasäyinäà tu éçvarärädhana-bahirmukhänäà käminäà kämänäm änantyät anantäù | taträpi hi karma-phala-guëa-phalatvädi-prakära-bhedäd bahu-çäkhäç ca buddhayo bhavanti | éçvarärädhanärthaà hi nityaà naimittikaà ca karma kiïcid aìga-vaiguëye’pi na naçyati | yathä çaknuyät tathä kuryäd iti hi tad vidhéyate | na ca vaiguëyam api | éçvaroddeçenaiva vaiguëyopaçamät | na tu tathä kämyaà karma | ato mahad vaiñamyam iti bhävaù ||41||

madhusüdanaù : etad-upapädanäya tam etam iti väkya-vihitänäm ekärthatvam äha vyavasäyätmiketi | he kurunandaneha çreyo-märge tam etam iti väkye vä vyavasäyätmikätma-tattva-niçcayätmikä buddhir ekaiva caturëäm äçramäëäà sädhyä vivakñitä vedänuvacanena ity ädau tåtéyä-vibhaktyä pratyekaà nirapekña-sädhanatva-bodhanät | bhinnärthatve hi samuccayaù syät | ekärthatve’pi darça-pürëamäsäbhyäm itivad dvandva-samäsena yad agnaye ca prajäpataye cetivac ca-çabdena na tathätra kiàcit pramäëam astéty arthaù | säìkhya-viñayä yoga-viñayä ca buddhir eka-phalatväd ekä vyavasäyätmikä sarva-viparéta-buddhénäà bädhikä nirdoña-veda-väkya-samutthatväd itaräs tv avyavasäyinäà buddhayo bädhyä ity artha iti bhäñya-kåtaù | anye tu parameçvarärädhanenaiva saàsäraà tariñyäméti niçcayätmikaika-niñöhaiva buddhir iha karma-yoge bhavatéty artham ähuù | sarvathäpi tu jïäna-käëòänusäreëa svalpam apy asya dharmasya träyate mahato bhayät ity upapannam | karma-käëòe punar bahu-çäkhä aneka-bhedäù kämänäm aneka-bhedatvät | anantäç ca karma-phala-guëa-phalädi-prakäropaçäkhä-bhedät, buddhayo bhavanty avyavasäyinäà tat-tat-phala-kämänäm | buddhénäm änantya-prasiddhi-dyotanärtho hi-çabdaù | ataù kämya-karmäpekñayä mahad-vailakñaëya-çuddhy-artha-karmaëäm ity abhipräyaù ||41||

viçvanäthaù : kià ca sarväbhyo’pi buddhibhyo bhakti-yoga-viñayiëy eva buddhir uktåñöety äha vyavasäyeti | iha bhakti-yoge vyavasäyätmikä buddhir ekaiva | mama çrémad-gurüpadiñöaà bhagavat-kértana-smaraëa-caraëa-paricaraëädikam etad eva mama sädhanam etad eva mama sädhyam etad eva mama jévätuù sädhana-sädhya-daçayos tyaktum açakyam etad eva me kämyam etad eva me käryam etad anyan na me käryaà näpy abhilañaëéyaà svapne’péty atra sukham astu duùkhaà västu saàsäro naçyatu vä na naçyatu | tatra mama käpi na kñatir ity evaà niçcayätmikä buddhir akaitava-bhaktäv eva sambhavet | tad uktaà—tato bhajeta mäà bhaktyä çraddhälur dåòha-niçcayaù [bhä.pu. 11.20.28] iti |

tato’nyatra naiva buddhir ekety äha bahv iti | bahavaù çäkhä yäsäà täù | tathä hi karma-yoge kämänäm änantyäd buddhayo’nantäù | tathaiva jïäna-yoge prathamam antaùkaraëa-çuddhy-arthaà niñkäma-karmaëi buddhis tatas tasmin çuddhe sati karma-saànyäse buddhiù | tadä jïäne buddhiù | jïäna-vaiphalyäbhävärthaà bhaktau buddhiù jïänaà ca mayi saànyaset iti bhagavad-ukter jïäna-saànyäse ca bhaktau buddhir iti buddhayo’nantäù | karma-jïäna-bhakténäm avaçyänuñöheyatvät tat-tac-chäkhä apy anantäù ||41||

baladevaù : kämya-karma-viñayaka-buddhito niñkäma-karma-viñayaka-buddher vaiçiñöyam äha vyavasäyeti | he kurunandana iha vaidikeñu sarveñu karmasu vyavasäyätmikä bhagavad-arcana-rüpair niñkäma-karmabhir viçuddha-citto viñorëädivat tad-antargatena jïänenätma-yäthätmyam aham anubhaviñyäméti niçcaya-rüpä buddhir ekä ekav-viñayatvät | ekasmai tad-anubhaväya teñäà vihitatväd iti yävat | avyavasäyinäm kämya-karmänuñöhätèëäà tu buddhayo hy anantäù | paçv-anna-putra-svargädy-ananta-käma-viñayatvät | taträpi bahu-çäkhäù | eka-phalake’pi darça-paurëamäsädäv äyuù suprajastädy-aväntaräneka-phaläçaàsä-çravaëät | atra hi dehätiriktätma-jïäna-mätram apekñate na tüktätma-yäthätmyaà tan niçcaye kämya-karmasu pravåtter asambhavät ||41||

(2.42-44)

yäm imäà puñpitäà väcaà pravadanty avipaçcitaù |

veda-väda-ratäù pärtha nänyad astéti vädinaù ||

kämätmänaù svarga-parä janma-karma-phala-pradäm |

kriyä-viçeña-bahuläà bhogaiçvarya-gatià prati ||

bhogaiçvarya-prasaktänäà tayäpahåta-cetasäm |

vyavasäyätmikä buddhiù samädhau na vidhéyate ||

çrédharaù : nanu kдmino’pi kaсцдn kдmдn vihдya vyavasдyдtmikдm eva buddhiа kim iti na kurvanti | tatrдha yдm imдm ity дdi | yдm imда puсpitда viсa-latдvad дpдta-ramaлйyда prakесцда paramдrtha-phala-parдm eva vadanti vдcaа svargдdi-phala-зrutim | teсда tayд vдcд’pahеta-cetasда vyavasдyдtmikд buddhiщ samдdhau na vidhйyate iti tеtйyenдnvayaщ | kim iti tathд vadanti | yato’vipaзcito mьтhдщ | tatra hetuщ veda-vдda-ratд iti | vede ye vдdд artha-vдdдщ | akсayyaа ha vai cдturmдsya-yдjinaщ sukеtaа bhavati | tathд, apда somam amеtд ambhьma ity дdyдщ | teсv eva ratдщ prйtдщ | ataevдtaщparam anyad йзvara-tattvaа prдpyaа nдstйti-vadana-зйlдщ ||42||

ata eva kämätmäna iti | kämätmänaù kämäkulita-cittäù | ataù svarga eva paraù puruñärtho yeñäà te | janma ca tatra karmäëi ca tat-phaläni ca pradadätéti tathä | täà bhogaiçvaryayor gatià präptià prati sädhana-bhütä ye kriyä-viçeñäs te bahulä yasyäà täà pravadantéty anuñaìgaù ||43||

tataç ca bhogaiçvarya-prasaktänäm ity ädi | bhogaiçvaryayoù prasaktänäm abhiniviñöänäà tayä puñpitayä väcäpahåtam äkåñöaà ceto yeñäm teñäm | samädhiç cittaikägryam | parameçvaräbhimukhatvam iti yävat | tasmin niçcayätmikä buddhis tu na vidhéyate | karma-kartari prayogaù | sä notpadyata iti bhävaù ||44||

madhusüdanaù : avyavasayinдm api vyavasдyдtmikд buddhiщ kuto na bhavati pramдлasya tulyatvдd ity дзaмkya pratibandhaka-sad-bhдvдn na bhavatйty дha yдm imдm iti tribhiщ | kuta evam ata дha bhogaiзvarya-gatiа prati kriyд-viзeсa-bahulдm amеta-pдnorvaзй-vihдra-pдrijдta-parimalдdi-nibandhano yo bhogas tat-kдraлaа ca yad aiзvaryaа devдdi-svдmitvaа tayor gatiа prдptiа prati sдdhana-bhьtд ye kriyд-viзeсд agnihotra-darзa-pьrлamдsa-jyotiсцomдdayas tair bahulда vistеtдm atibдhulyena bhogaiзvarya-sдdhana-kriyд-kalдpa-pratipдdikдm iti yдvat | karma-kдлтasya hi jпдna-kдлтдpekсayд sarvatrдtivistеtatvaа prasiddham | etдdезйа karma-kдлтa-lakсaлда vдcaа pravadanti prakесцда paramдrtha-svargдdi-phalдm abhyupagacchanti |

ke ye’vipaçcito vicära-janya-tätparya-parijïäna-çünyäù | ata eva veda-väda-ratä vede ye santi vädä artha-vädäù akñayyaà ha vai cäturmäsya-yäjinaù sukåtaà bhavati ity evam ädayas teñv eva ratä vedärtha-satyatvenaivam evaitad iti mithyä-viçväsena santuñöäù | he pärtha ! ata eva nänyad astéti-vädinaù karma-käëòäpekñayä nästy anyaj jïäna-käëòaà sarvasyäpi vedasya kärya-paratvät | karma-phaläpekñayä ca nästy anyan niratiçayaà jïäna-phalam iti vadana-çélä mahatä prabandhena jïäna-käëòa-viruddhärtha-bhäñiëa ity arthaù | kuto mokña-dveñiëyas te ? yataù kämätmänaù kämyamäna-viñaya-çatäkula-cittatvena käma-mayäù | evaà sati mokñam api kuto na kämayante ? yataù svarga-paräù svarga evorvaçy-ädy-apetatvena para utkåñöo yeñäà te tathä | svargätiriktaù puruñärtho nästéti bhrämyanto viveka-vairägyäbhävän mokña-kathäm api soòhum akñamä iti yävat |

teñäà ca pürvokta-bhogaiçvaryayoù prasaktänäà kñayitvädi-doñädarçanena niviñöäntaù-karaëänäà tayä kriyä-viçeña-bhulayä väcäpahåtam äcchäditaà ceto viveka-jïänaà yeñäà tathä-bhütänäm artha-vädäù stuty-arthäs tätparya-viñaye pramäëäntaräbädhite vedasya prämäëyam iti suprasiddham api jïätum açaktänäà samädhäv antaù-karaëe vayavasäyätmikä buddhir na vidhéyate na bhavatéty arthaù | samädhi-viñayä vyavasäyätmikä buddhis teñäà na bhavatéti vä adhikaraëe viñaye vä sapatamyäs tulyatvät | vidhéyata iti karma-kartari la-käraù | samädhéyate’smin sarvam iti vyutpattyä samädhir antaù-karaëaà vä paramätmä veti näprasiddhärtha-kalpanam | ahaà brahmety avasthänaà samädhis tan-nimittaà vyavasäyätmikä buddhir noptadyata iti vyäkhyäne tu rüòhir evädåtä |

ayaà bhävaù—yadyapi kämyäny agnihoträdéni çuddhy-arthebhyo na viçiñyante tathäpi phaläbhisandhi-doñän näçaya-çuddhià sampädayanti | bhogänuguëä tu çuddhir na jïänopayoginé | etad eva darçayituà bhogaiçvarya-prasaktänäm iti punar upättam | phaläbhisandhim antareëa tu kåtäni jïänopayoginéà çuddhim ädadhatéti siddhaà vipaçcid-avipaçcitoù phala-vailakñaëyam | vistareëa caitad agre pratipädayiñyate ||42-44||

viçvanäthaù : tasmäd avyavasäyinaù sakäma-karmiëas tv atimandä ity äha yäm imäm iti | puñpitäà väcaà puñpitäà viphalatäm iväpätato ramaëéyam | pravadanti prakarñeëa sarvataù prakåñöä iyam eva veda-väg iti ye vadanti, teñäà tayä väcä apahåta-cetasäà ca vyavasäyätmikä buddhir na vidhéyate iti tåtéyenänvayaù | teñu tasyä asambhavät sä teñu nopadiçyata ity arthaù | kim ? iti te tathä vadanti, yato’vipaçcito mürkhäù | tatra hetuù vedeñu ye’rtha-vädäù—akñayyaà vai cäturmäsya-yäjinaù sukåtaà bhavati, apäà somam amåtä ambhüma ity ädyäù | anyad éçvara-tattvaà nästéti prajalpinas te kédåçéà väcaà pravadanti | janma-karma-phala-pradäyinéà bhogaiçvarya-gatià prati ye kriyä-viçeñäs tän bahu yathä syät tathä läti dadäti pratipädayatéti täm ||42-43||

tataç ca bhogaiçvaryayoù prasaktänäm tayä puñpitayä väcä apahåtam äkåñöaà ceto yeñäm te | tathä teñäm samädhiç cittaikägryam parameçvaraikonmukhatvaà tasmin niçcayätmikä buddhir na vidhéyate | karma-kartari prayogaù | sä notpadyata iti bhävaù iti svämi-vacanaiù ||44||

baladevaù : nanv eñäà vyavasäyätmikä buddhir bhavet çrutes taulyäd iti cec citta-doñän na bhaved ity äha yäm iti tribhiù | avipaçcito’lpa-jïäù yäm imäà jyotiñöomena svarga-kämo yajetety ädikäà väcaà pravadanti iyam eva prakåñöä vedaväg iti kalpayanti | tayä väcäpahåta-cetasäà teñäà samädhau manasi vyavasäyätmikä buddhir na vidhéyate näbhyudeti ity anuñaìgaù | kédåçéà väcam ? ity äha—puñpitäm iti | kusumita-viña-latävad äpäta-manojïäà niñphaläm ity arthaù | evaà kutas te vadanti taträha vedeti | vedeñu ye vädäù apäà somam amåtä ambhüma, akñayyaà ha vai cäturmäsya-yäjinaù sukåtaà bhavati ity ädayo’rthavädäs teñv eva ratäù vedasya satya-bhäñitväd evam evaitad iti pratétimantaù | ata eva nänyad iti karma-phalät svargäd anyat jéväàçi-paramärtha-jïänaà labhyaà mokña-lakñaëaà niratiçayaà nitya-sukhaà nästi | tat-pratipädikänäà vedänta-väcäà karmäìga-kartå-devatäd ekatayä tac-cheñatväd iti vadana-çélä ity arthaù ||42||

citta-doñam äha kämätmänaù vaiñayika-sukha-väsanä-grasta-cittäù | evaà cet tädåçaà mokñaà kuto necchanti taträha svargeti | svarga eva sudhä deväìganädy-upetatvena paraù çreñöho yeñäà te | tädåg-väsanä-grastatvät teñäà nänyad bhäñata ity arthaù | janma karmeti janma ca dehendriya-sambandha-laksaëaà, tatra karma ca tat-tad-varëäçrama-vihitaà, phalaà ca vinäçi-paçv-anna-svargädi | täni prakarñeëävicchedena dadäti täà bhogaiçvaryayor gatià präptià prati ye kriyä-viçeñä jyotiñöpmädayas te bahuläù pracurä yatra täà väcaà vadantéti pürveëänvayaù | bhogaù sudhä-päna-deväìganädiù, aiçvaryaà ca devädi-svämitvaà tayor gatim ity arthaù ||43||

baladevaù : bhogeti teñäà pürvoktayor bhogaiçvaryayoù prasaktänäà kñayitva-doñäsphürtyä tayor abhiniviñöänäà tayä puñpitayä väcäpahåtam viluptaà ceto viveka-jïänaà yeñäm tädåçänäà samädhäv iti yo’yam | samyag ädhéyate’sminn ätma-tattva-yäthätmyam iti nirukteù samädhir manas tasminn ity arthaù ||44||

(2.45)