Nehäbhikrama-näço’sti pratyaväyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya träyate mahato bhayät ||

çrédharaù : nanu kåñyädivat karmaëäà kadäcid vighna-bähulyena phale vyabhicärät manträdy-aìga-vaiguëyena ca pratyaväya-sambhavaät kutaù karma-yogena karma-bandha-prahäëam | taträha nehety ädi | iha niñkäma-karma-yoge abhikramasya prärambhasya näço niñphalatvaà nästi | pratyaväyaç ca na vidyate | éçvaroddeçenaiva vighna-vaiguëyädy-asambhavät | kià cäsya dharmasya éçvarärädhanärtha-karma-yogasya svalpam apy upakrama-mätram api kåtaà mahato bhayät saàsära-lakñaëät träyate rakñati | na tu kämya-karmavat kiïcid aìga-vaikguëyädinä naiñphalyam asyety arthaù ||40||

madhusüdanaù : nanu tam etaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñanti yajïena dänena tapasänäçakena [bå.ä.u. 4.4.22] iti çrutyä vividiñäà jïänaà coddiçya saàyoga-påthaktva-nyäyena sarva-karmaëäà viniyogät tatra cäntaù-karaëa-çuddher dväratvän mäà prati karmänuñöhänaà vidhéyate | tatra tad yatheha karma-jito lokaù kñéyata evam evämutra puëya-jito lokaù kñéyate [chä.u. 8.1.6] iti çruti-bodhitasya phala-näçasya sambhäväj jïänaà vividiñäà coddiçya kriyamäëasya yajïädeù kämyatvät sarväìgopasaàhäreëänuñöheyasya yat kiàcid aìgäsampattäv api vaiguëyäpatter yajïenety ädi-väkya-vihitänäà ca sarveñäà karmaëäm ekena puruñäyuña-paryavasäne’pi kartum açakyatvät kutaù karma-bandhaà prahäsyaséti-phalaà pratyäçety ata äha bhagavän neheti |

abhikramyate karmaëä prärabhyate yat phalaà so’bhikramas tasya näças tad yathehety ädinä pratipädita iha niñkäma-karma-yoge nästi | etat-phalasya çuddheù päpa-kñaya-rüpatvena loka-çabda-väcya-bhogyatväbhävena ca kñayäsambhavät | vedana-paryantäyä eva vividiñäyäù karma-phalatväd vedanasya cävyavadhänenäjïäna-nivåtti-phala-janakasya phalam ajanayitvä näçäsambhaväd iha phala-näço nästéti sädhüktam | tad uktaà—

tad yatheheti yä nindä sä phale na tu karmaëi |

phalecchäà tu parityajya kåtaà karma viçuddhi-kåt || iti |

tathä pratyaväyo’ìga-vaiguëya-nibandhanaà vaiguëyam iha na vidyate tam iti väkyena nityänäm evopätta-durita-kñaya-dväreëa vividiñäyäà viniyogät | tatra ca sarväìgopasaàhära-niyamäbhävät | kämyänäm api saàyoga-påthaktva-nyäyena viniyoga iti pakñe’pi phaläbhisandhi-rahitatvena teñäà nitya-tulyatvät | nahi kämya-nityägnihotrayoù svataù kaçcid viçeño’sti | phaläbhisandhi-tad-abhäñäbhyäm eva tu kämyatva-nityatva-vyapadeçaù | idaà ca pakña-dvayam uktaà värtike—

vedänuvacanädénäm aikätmya-jïäna-janmane |

tam etam iti väkyena nityänäà vakñyate vidhiù ||

yad vä vividiñärthatvaà kämyänäm api karmaëäm |

tam etam iti väkyena saàyogasya påthaktvataù || iti |

tathä ca phaläbhisandhinä kriyamäëa eva karmaëi sarväìgopa-saàhära-niyamät tad-vilakñaëe çuddhy-arthe karmaëi pratinidhyädinä samäpti-sambhavän näìga-vaiguëya-nimittaù pratyaväyo’stéty arthaù | tathäsya çuddhy-arthasya dharmasya tam etam ity ädi-väkya-vihitasya madhye svalpam api saìkhyayetikartavyatayä vä yathä-çakti-bhagavad-ärädhanärthaà kiàcid apy anuñöhitaà san mahataù saàsära-bhayät träyate bhagavat-prasäda-sampädanenänuñöhätäraà rakñati |

sarva-päpa-prasakto’pi dhyäyan nimiñam acyutam |

bhüyas tapasvé bhavati paìki-pävana-pävanaù || ity ädi småteù |

tam etam iti väkye samuccaya-vidhäyakäbhäväc cäçuddhi-täratamyäd evänuñöhäna-täratamyopapatter yuktam uktaà karma-bandhaà prahäsyasi ||40||

viçvanäthaù : atra yogo dvividhaù çravaëa-kértanädi-bhakti-rüpaù, çré-bhagavad-arpita-niñkäma-karma-rüpaç ca | tatra karmaëy evädhikäraù ity ataù präg bhakti-yoga eva nirüpyate | nistraiguëyo bhavärjuna ity ukter bhakter eve triguëätétatvät tayaiva puruño nistraiguëyo bhavatéty ekädaça-skandhe² prasiddheù | jïäna-karmaëos tu sättvikatva-räjasatväbhyäà nistraiguëyatvänupapatter bhagavad-arpita-lakñaëä bhaktis tu karmaëo vaiphalyäbhäva-mätraà pratipädayati, na tu svasya bhakti-vyapadeçaà prädhänyäbhäväd eva | yadi ca bhagavad-arpitaà karmäpi bhaktir eveti mataà, tadä karma kià syät ? yad-bhagavad-anarpita-karma, tad eva karmeti cen, na |

naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitaà

na çobhate jïänam alaà niraïjanam |

kutaù punaù çaçvad abhadram éçvare

na cärpitaà karma yad apy akäraëam || [bhä.pu. 1.5.12)

iti näradoktyä tasya vaiyarthya-pratipädanät | tasmäd atra bhagvac-caraëa-mädhurya-präpti-sädhanébhütä kevala-çravaëa-kértanädi-lakñaëaiva bhaktir nirüpyate, yathä niñkäma-karma-yoga’pi nirüpayitavyaù | ubhäv apy etau buddhi-yoga-çabda-väcyau jïeyau—dadämi buddhi-yogaà taà yena mäm upayänti te [10.10], düreëa hy avaraà karma buddhi-yogäd dhanaïjaya [2.49] iti cokteù |

atha nirguëa-çravaëa-kértanädi-bhakti-yogasya mähätmyam äha neheti | iha bhakti-yoge’bhikrame ärambha-mätre kåte’py asya bhaktiyogasya näço nästi | tataù pratyaväyaç ca na syät | yathä karma-yoge ärambhaà kåtvä karmänuñöhitavataù karma-näça-pratyaväyau syätäm iti bhävaù |

nanu tarhi tasya bhakty-anuñöhätu-kämasya samucita-bhakty-akaraëät bhakti-phalaà tu naiva syät | taträha svalpam iti | asya dharmasya svalpam apy ärambha-samaye yä kiïcin-mätré bhaktir abhüt | säpéty arthaù | mahato bhayät saàsärät träyata eva | yan-näma sakåc-chravaëät pukkaço’pi vimucyate saàsäräd ity [bhä.pu. 6.16.44] ädi-çravaëät | ajämilädau tathä darçanäc ca |

na hy aìgopakrame dhvaàso

mad-dharmasyoddhaväëv api |

mayä vyavasitaù samyaì

nirguëatväd anäçiñaù || [bhä.pu. 11.29.20]

iti bhagavato väkyena sahäsya-väkyasyaikärtham eva dåçyate | kintu tatra nirguëatvän na hi guëätétaà vastu kadäcid dhvastaà bhavatéti hetur upanyastaù | sa cehäpi drañöavyaù | na ca niñkäma-karmaëo’pi bhagavad-arpaëa-mahimnä nirguëatvam eveti väcyam—mad-arpaëaà niñphalaà vä sättvikaà nija-karma tat [bhä.pu. 11.25.23] ||40||

baladevaù : vakñyamäëayä buddhyä yuktaà karma-yogaà stauti neheti | iha tam etam ity ädi väkyokteù niñkäma-karma-yoge’bhikramasyärambhasya phalotpädakatva-näço nästi | ärambhasyäsamäptasya vaiphalyaà na bhavatéty arthaù | manträdy-aìga-vaikalye ca pratyaväyo na vidyate | ätmoddeça-mahimnä oà tat sat iti bhagavan-nämnä ca tasya vinäçät | iha bhagavad-arpitasya niñäma-karma-lakñaëa-dharmasya kiïcid apy anuñöhitaà san mahato bhayät saàsärät träyate anuñöhätäraà rakñati | vakñyati caivaà pärtha naiveha nämutra [gétä 6.40] ity ädinä | kämya-karmäëi sarväìgopasaàhäreëänuñöhitäny ukta-phaläya kalpante | manträdy-aìga-vaikalye tu pratyaväyaà janayantéti | niñkäma-karmäëi tu yathä-çakty-anuñöhitäni jïäna-niñöhä-lakñaëaà phalaà janayanty evokta-hetutaù pratyaväyaà noptädayantéti ||40||

(2.41)