Dehé nityam avadhyo’yaà dehe sarvasya bhärata | tasmät sarväëi bhütäni na tvaà çocitum arhasi ||

çrédharaù : tad evam avadhyatvam ätmanaù saìkñepenopadiçan açocyatvam upasaàharati dehéty ädi | spañöo’rthaù ||30||

madhusüdanaù : idänéà sarva-präëi-sädhäraëa-bhrama-nivåtti-sädhanam uktam upasaàharati dehéti | sarvasya präëi-jätasya dehe vadhyamäne’py ayaà dehé liìga-dehopädhir ätmä vadhyo na bhavatéti nityaà niyataà yasmät tasmät sarväëi bhütäni sthüläni sükñmäëi ca bhéñmädi-bhäväpannäny uddiçya tvaà na çocitum arhasi | sthüla-dehasyäçocyatvam aparihäryatvät | liìga-dehasyäçocyatvam ätmavad evävadhyatväd iti na sthüla-dehasya liìga-dehasyätmano vä çocyatvaà yuktam iti bhävaù ||30||

viçvanäthaù : tarhi niçcitya brühi kim ahaà kuryäà kià vä na kuryäm iti | tatra çokaà mä kuru yuddhaà tu kurv ity äha dehéti dväbhyäm ||30||

baladevaù : tad evaà duradhigamaà jéva-yäthätmyaà samäsenopadiçann açocyatvam upasaàharati dehéti | sarvasya jéva-gaëasya dehe hanyamäne’py ayaà dehé jévo nityam avadhyo yasmät tasmät tvaà sarväëi bhütäni bhéñmädi-bhäväpannäni çocituà närhasi | ätmanäà nityatväd açocyatvaà tad-dehänäà tv avaçya-vinäçatvät tattvam ity arthaù ||30||

(2.31)

sva-dharmam api cävekñya na vikampitum arhasi |

Dharmyäd dhi yuddhäc chreyo’nyat kñatriyasya na vidyate ||

çrédharaù : yac coktam arjunena vepathuç ca çarére me ity ädi tad apy ayuktam ity äha svadharmam apéti | ätmano näçäbhäväd eva etesäà hanane’pi vikampituà närhasi | kià ca svadharmam apy avekñya vikampitum närhasi iti sambandhaù | yac coktaà—na ca çreyo’nupaçyämi hatvä svajanam ähava iti taträha dharmyäd iti | dharmäd anapetän nyäyäd yuddhäd anyat ||31||

madhusüdanaù : tad evaà sthüla-sükñma-çaréra-dvaya-tat-käraëävidyäkhyopädhi-trayävivekena mithyäbhütasyäpi saàsärasya satyatvätma-dharmatvädi-pratibhäsa-rüpaà sarva-präëi-sädhäraëam arjunasya bhramaà niräkartum upädhi-traya-vivekenätma-svarüpam abhihitavän | samprati yuddhäkhye sva-dharme hiàsädi-bähulyenädharmatva-pratibhäsa-rüpam arjunasyaiva karuëädi-doña-nibandhanam asädhäraëaà bhramaà niräkartuà hiàsädimattve’pi yuddhasya sva-dharmatvenädharmatväbhävaà bodhayati bhagavän svadharmam apéti |

na kevalaà paramärtha-tattvam evävekñya kià tu svadharmam api kñatriya-dharmam api yuddhäparäìmukhatva-rüpam avekñya çästrataù paryälocya vikampituà vicalituà dharmäd adharmatva-bhräntyä nivartituà närhasi | tatraivaà sati yadyapy ete na paçyanti ity ädinä narake niyataà väso bhavati ity antena yuddhasya päpa-hetutvaà tvayä yad uktaà kathaà bhéñmam ahaà saìkhye ity ädinä ca guru-vadha-brahma-vadhädy-akaraëaà yad abhihitaà tat sarvaà dharma-çästra-paryälocanäd evoktam | kasmät ? hi yasmäd dharmyäd aparäìmukhatva-dharmäd anapetäd yuddhäd anyat kñatriyasya çreyaù çreyaù-sädhanaà na vidyate | yuddham eva hi påthivé-jaya-dväreëa prajä-rakñaëa-brähmaëa-çuçrüñädi-kñätra-dharma-nirvähakam iti tad eva kñatriyasya praçastataram ity abhipräyaù | tathä coktaà paräçareëa—

kñatriyo hi prajä rakñan çastra-päëiù pradaëòayan |

nirjitya para-sainyädi kñitià dharmeëa pälayet || [paräçara-småti 1.58] iti ||31||

manunäpi—

samottamädhamai räjä tv ähütaù pälayan prajäù |

na nivarteta saàgrämät kñätraà dharmam anusmaran ||

saàgrämeñv anivartitvaà prajänäà caiva pälanam |

çuçrüñä brähmaëänäà ca räjïäà çreyaskaraà param || [manu 7.88-9] ity ädinä |

räja-çabdaç ca kñatriya-jäti-mätra-väcéti sthitam eveñöhy-adhikaraëe | tena bhümi-pälasyaiväyaà dharma iti na bhramitavyam | udähåta-vacane’pi kñatriyo héti kñättraà dharmam iti ca spañöaà liìgam | tasmät kñatriyasya yuddhaà praçasto dharma iti sädhu bhagavato’bhihitam | apaçavo’nye go-açvebhyaù paçavo go-açväù itivat praçaàsä-lakñaëayä yuddhäd anyac-chreyaù-sädhanaà na vidyata ity uktam iti na doñaù | etena yuddhät praçastataraà kiàcid anuñöhätuà tato nivåttir uciteti nirastam | na ca çreyo’nupaçyämi hatvä svajanam ähave ity etad api ||31||

viçvanäthaù : ätmano näçäbhäväd eva vadhäd vikampituà bhetuà närhasi | svadharmam api cävekñya na vikampitum arhaséti sambandhaù ||31||

baladevaù : evaà paramätma-jïänopayogitväd ädau jévätma-jïänaà sarvän prati taulyenopadiçya sa-niñöhän prati niñkämatayänuñöhitäni karmäëi håd-viçuddhi-sahakåtäm ätma-jïäna-niñöhäà niñpädayantéti vadiñyan tasyäà pratétim utpädayituà sakämatayänuñöhitänäà karmaëäà kämya-phala-pradatvam äha dväbhyäm svadharmam apéti |

yuddhaà khalu kñatriyasya nityatam agnihoträdivad vihitam | tac ca çatru-präëa-vihaàsana-rüpam agniñöomädi-paçu-hiàsanavan na pratyaväya-nimittam | ubhayatra hiàseyam upakåti-rüpaiva | hénayor deha-lokayos tyägena divyayos tayor lobhät | äha caivaà småtiù—

ähaveñu mitho’nyonyaà jighäàsanto mahékñitaù |

yudhyamänäù paraà çaktyä svargaà yänty aparäìmukhäù || [manu 7.90]

yajïeñu paçavo brahman hanyante satataà dvijaiù |

saàskåtäù kila mantraiç ca te’pi svargam aväpnuvan || [?] ity ädyä |

evaà nija-dharmam avekñya vikampituà dharmät pracalituà närhasi | yuktaà na ca çreyo’nupaçyäméty ädinä narake nityataà väso bhavatéyt antyena yuddhasya päpa-hetutvaà tvayoktam | tac cäjïänäd evety äha dharmyäd iti | yuddham eva bhümi-jaya-dvärä prajä-pälana-guru-vipra-saàsevanädi-kñätra-dharma-nirvähéti | evam äha bhagavän paräçaraù—

kñatriyo hi prajä rakñan çastra-päëiù pradaëòayan |

nirjitya para-sainyädi kñitià dharmeëa pälayet || [paräçara-småti 1.58] iti ||31||

(2.32)