Avyaktädéni bhütäni vyakta-madhyäni bhärata | avyakta-nidhanäny eva tatra kä paridevanä ||

çrédharaù : kià ca dehänäà svabhävaà paryälocya tad-upädhike ätmano janma-maraëe çoko na kärya iti | ata äha avyaktädénéty ädi | avyaktaà pradhänam | tad eva ädir utpatteù pürva-rüpaà yeñäà täni avyaktädéni | bhütäni çaréräëi | käraëätmanäpi sthitänäm eva utpatteù | tathä vyaktam abhivyaktaà madhyaà janma-maraëäntarälaà sthiti-lakñaëaà yeñäà täni vyakta-madhyäni | avyakte nidhanaà layo yeñäà tänémäny evaà-bhütäny eva | tatra teñu kä paridevanä ? kaù çoka-nimitto viläpaù ? pratibuddhasya svapna-dåñöa-vastuñv iva çoko na yujyata ity arthaù ||28||

madhusüdanaù : tad evaà sarva-prakäreëätmano’çocyatvam upapäditam athedäném ätmano’çocyatve’pi bhüta-saìghätätmakäni çaréräëy uddiçya çocäméty arjunäçaìkäm apanudati bhagavän avyaktädénéti | ädau janmanaù präg-avyaktäni anupalabdhäni bhütäni påthivyädi-bhüta-mayäni çaréräëi madhye janmänantaraà maraëät präg-vyaktäni upalabdhäni santi | nidhane punar avyaktäny eva bhavanti | yathä svapnendrajälädau pratibhäsa-mätra-jévanäni çukti-rüpyädivan na tu jïänät präg ürdhvaà vä sthitäni dåñöi-såñöy-abhyupagamät | tathä ca—ädäv ante ca yan nästi vartamäne’pi tat tathä [Mä. Kä. 2.6] iti nyäyena madhye’pi na santy evaitäni | näsato vidyate bhävaù [gétä 2.16] iti präg-ukteç ca |

evaà sati tatra teñu mithyä-bhüteñv atyanta-tuccheñu bhüteñu kä paridevanä ko vä duùkha-praläpo na ko’py ucita ity arthaù | na hi svapne vividhän bandhün upalabhya pratibuddhas tad-vicchedena çocati påthag-jano’pi etad evoktaà puräëe adarçanäd äpatitaù punaç cädarçanaà gataù bhüta-saìgha iti çeñaù | tathä ca çaréräëy apy uddiçya çoko nocita iti bhävaù |

äkäçädi-mahä-bhütäbhipräyeëa vä çloko yojyaù | avyaktam avyäkåtam avidyopahita-caitanyam ädiù präg avasthä yeñäà täni tathä vyaktaà näma-rüpäbhyäm evävidyakäbhyäà prakaöébhütaà na tu svena paramärtha-sadätmanä madhyaà sthity-avasthä yeñäà tädåçäni bhütäni äkäçädéni avyakta-nidhanäny evävyakte sva-käraëe måd iva ghaöädénäà nidhanaà pralayo yeñäà teñu bhüteñu kä paridevaneti pürvavat | tathä ca çrutiù—tad dhedaà tarhy avyäkåtam äsét tan-näma-rüpäbhyäm eva vyäkriyata [bå.ä.u. 1.4.7] ity ädir avyaktopädänatäà sarvasya prapaïcasya darçayati | laya-sthänatvaà tu tasyärtha-siddhaà käraëa eva kärya-layasya darçanät | granthäntare tu vistaraù | tathä cäjïäna-kalpitatvena tucchäny äkäçädi-bhütäny apy uddiçya çoko nocitaç cet tat-käryäëy uddiçya nocita iti kim u vaktavyam iti bhävaù |

athavä sarvadä teñäm avyakta-rüpeëa vidyamänatväd vicchedäbhävena tan-nimittaù praläpo nocita ity arthaù | bhäratety anena sambodhayan çuddha-vaàçodbhavatvena çästréyam arthaà pratipattum arho’si kim iti na pratipadyasa iti sücayati ||28||

viçvanäthaù : tad evaà na jäyate na mriyate ity-ädinä, deha-pakñe ca jätasya hi dhruvo måtyuù ity anena çoka-viñayaà niräkåtya idäném ubhaya-pakñe’pi niräkaroti avyakteti | bhütäni deva-manuñya-tiryag-ädéni | avyaktäni na vyaktaà vyaktir ädau janma-pürva-käle yeñäà, kintu tadäném api liìga-dehaù sthüla-dehaç ca svärambhaka-påthivy-ädi-sattvät käraëätmanä vartamäno’spañöam äséd evety arthaù | vyaktaà vyaktir madhye yeñäà täni | na vyakti nidhanäd anantaraà yeñäà täni | mahä-pralaye’pi karma-mäträdénäà sattvät sükñma-rüpeëa bhütäni santy eva | tasmät sarva-bhütäni ädy-antarayor avyaktäni madhye vyaktänéty arthaù | yad uktaà çrutibhiù—sthira-cara-jätayaù syur ajayottha-nimitta-yujaù iti | kä paridevanä kaù çoka-nimittaù viläpaù ? tathä coktaà näradena—

yan manyase dhruvaà lokam adhruvaà vä na cobhayam |

sarvathä na hi çocyäs te snehäd anyatra mohajät || [bhä.pu. 1.13.44] iti ||28||

baladevaù : atha dehätma-pakñe ätmätirikta-deha-pakñe ca deha-vinäça-hetuka-çoko na yuktas tad-ärambhakäëäà bhüta-mäträëäm avinäçäd ity äha avyaktädénéti | avyaktaà näma-rüpa-virahät sükñmaà pradhänam ädi ädi-rüpaà yeñäà täni avyakta-nidhanäni | avyakte tädåçi pradhäne nidhanaà näma-rüpa-vimardana-lakñaëo näço yeñäà täni | måd-ädike sad-rüpe dravye kambu-grévädy-avasthä-yoge ghaöasyotpattis tad-virodhi-kapälädy-avasthä-yogas tu tasya vinäçaù kathyate | tad-dravyaà sarvadä sthäyéti | evam eväha bhagavän paräçaraù—mahé ghaöatvaà ghaöataù kapälikä cürëa-rajas tato’ëuù [vi.pu. 2.12.42] iti | evaà çaréräëy ädy-antayor näma-rüpäyogäd avyaktimanti | madhye tu tad-yogäd vyaktimanti | tad-ärambhakäni bhütäni tu sarvadä santéti teñu vastutaù satsu kä paridevanä kaù çoka-nimitta-viläpa ity arthaù | dehänya-nityätma-pakñe tu väsäàsi ity ädikaà na vismartavyam | yat tv ädy-antayor asattvän madhye’pi bhütäny asanty evätaù sväpnika-rathäçvädi-prakhyäni måñä-bhütäny eva tena tad-viyoga-hetukaù çokaù pratibuddhasya na dåñöa iti dåñöi-såñöim abhyupaityähus tan mandaà tad-abhyupagame vaidikäsatkäryavädäpatteù | tad evaà mata-dvaye’pi deha-vinäça-hetukaù çoko nästéti siddham ||28||

(2.29)

äçcaryavat paçyati kaçcid enam

äçcaryavad vadati tathaiva cänyaù |

äçcaryavac cainam anyaù çåëoti

çrutväpy enaà veda na caiva kaçcit ||

çrédharaù : kutas tarhi vidväàso’pi loke çocanti ? ätmä-jïänäd eva ity äçayenätmano durvijïeyatvam äha äçcaryavad ityädi | kaçcid enam ätmänaà çästräcäryopadeçäbhyäà paçyann äçcaryavat paçyati | sarva-gatasya nitya-jïänänada-svabhävasyätmanaù alaukikatväd aindrajälikavad ghaöamänaà paçyann iva vismayena paçyati asambhävanäbhibhütatvät | tathä äçcaryavad anyo vadati ca | çåëoti cänyaù | kaçcit punaù viparéta-bhävanäbhibhütaù çrutväpi naiva veda | ca-çabdäd uktväpi na dåñöväpi na samyag vedeti drañöavyam ||29||

madhusüdanaù : nanu vidväàso’pi bahavaù çocanti tat kià mäm eva punaù punar evam upälabhase | anyac ca vaktur eva hi taj jäòyaà çrotä yatra na budhyate iti nyäyät tvad-vacanärthäpartipattiç ca taväpy anyeñäm iva sväçaya-doñäd iti nokta-doña-dvayam ity abhipretyätmano durvijïeyatäm äha äçcaryavad iti |

enaà prakåtaà dehinam äçcaryeëädbhutena tulyatayä vartamänam ävidyaka-nänä-vidha-viruddha-dharmavattayä satanm apy asantam iva sva-prakäça-caitanya-rüpam api jaòam ivänanda-ghanam api duùkhitam iva nirvikäram api savikäram iva nityam anityam iva prakäçamänam apy aprakäçamänam iva brahmäbhinnam api tad-bhinnam iva muktam api baddham ivädvitéyam api sa-dvitéyam iva sambhävita-vicitränekäkära-pratéti-viñayaà paçyati çästräcäryopadeçäbhyäm ävidyaka-sarva-dvaita-niñedhena paramätma-svarüpa-mäträkäräyäà vedänta-mahä-väkya-janyäyäà sarva-sukåta-phala-bhütäyäm antaùkaraëa-våttau pratiphalitaà samädhi-paripäkena säkñätkaroti kaçcic chama-damädi-sädhana-sampanna-carama-çaréraù kaçcid eva na tu sarvaù | tathä kaçcid enaà yat paçyati tad äçcaryavad iti kriyä-viçeñaëam | ätma-darçanam apy äçcaryavad eva yat svarüpato mithyä-bhütam api satyasya vyaïjakam ävidyakam apy avidyäyä vighätakam avidyäm upaghnat tat-käryatayä svätmänam apy upahantéti | tathä yaù kaçcid enaà paçyati sa äçcaryavad iti kartå-viçeñaëam | yato’sau nivåttävidyätat-käryo’pi prärabdha-karma-präbalyät tadvän iva vyaharati sarvadä samädhi-niñöho’pi vyuttiñöhati vyutthito’pi punaù samädhim anubhavatéti prärabdha-karma-vaicitryäd vicitra-caritraù präpta-duñpräpa-jïänatvät sakala-loka-spåhaëéyo’ta äçcaryavad eva bhavati | tad etat trayam apy äçcaryam ätmä taj jïänaà taj-jïätä ceti parama-durvijïeyam ätmänaà tvaà katham anäyäsena jänéyä ity abhipräyaù |

évam upadeñöur abhäväd apy ätmä durvijïeyaù | yo hy ätmänaà jänäti sa eva tam anyasmai dhruvaà brüyät | ajïasyopadeñöåtväsambhavät, jänaàs tu samähita-cittaù präyeëa kathaà bravétu | vyutthita-citto’pi pareëa jïätum açakyaù | yathä kathaàcij jïäto’pi läbha-püjä-khyäty-ädi-prayojanänapekñatväc ca bravéty eva | kathaàcit käruëya-mätreëa bruvaàs tu parameçvaravad atyanta-durlabha evety äha äçcaryavad vadati tathaiva cänya iti | yathäjänäti tathaiva vadati | enam ity anukarñaëärthaç ca-käraù | sa cänyaù sarväjïa-jana-vilakñaëaù | na tu yaù paçyati tato’nya iti vyäghätät | aträpi karmaëi kriyäyäà kartari cäçcaryavad iti yojyam | tatra karmaëaù kartuç ca präg äçcaryavattvaà vyäkhyätaà kriyäyäs tu vyäkhyäyate | sarva-çabdäväcyasya çuddhasyätmano yad vacanaà tad äçcaryavat | tathä ca çrutiù—yato väco nivartante apräpya manasä saha iti | kenäpi çabdenäväcyasya çuddhasyätmano viçiñöa-çaktena padena jahad-ajahat-svärtha-lakñaëäyä kalpita-sambandhena lakñyatävacchedakam antareëaiva pratipädanaà tad api nirvikalpa-säkñätkära-rüpam atyäçcaryam ity arthaù |

athavä vinä çaktià vinä lakñaëäà vinä sambandhäntaraà suñuptotthäpaka-väkya-vat tattvam asyädi-väkyena yadätmatattva-pratipädanaà tad äçcaryavat | çabda-çakter acintyatvät | na ca vinä sambandhaà bodhanen’tiprasaìgaù lakñaëä-pakñe’pi tulyatvät | çakya-sambandhasyäneka-sädhäraëatvät | tätparya-viçeñän niyama iti cet, na | tasyäpi sarvän praty aviçeñät | kaçcid eva tätparya-viçeñam avadhärayati na sarva iti cet | hanta tarhi puruña-gata eva kaçcid viçeño nirdoñatva-rüpo niyämakaù | na cäsmin pakñe’pi na daëòa-väritaù | tathä ca yädåçasya çuddhäntaù-karaëasya tätparyänusandhäna-puraù-saraà lakñaëayä väkyärtha-bodho bhavadbhir aìgé kriyate tädåçasyaiva kevalaù çabda-viçeño’khaëòa-säkñätkäraà vinäpi sambandhena janayatéti kim anupapannam | etasmin pakñe çabda-våtty-aviñayatväd yato väco nivartanta iti sutaräm upapannam | ayaà ca bhagavad-abhipräyo värtika-käraiù prapaïcitaù—

durbalatväd avidyäyä ätmatväd bodha-rüpiëaù |

çabda-çakter acitnyatväd vidmas taà moha-hänataù ||

agåhétvaiva sambandham abhidhänäbhidheyayoù |

hitvä nidräà prabudhyante suñupter bodhitäù paraiù ||

jägradvan na yataù çabdaà suñupte vetti kaçcana |

dhvaste’to jïänato’jïäne brahmäsméti bhavet phalam ||

avidyä-ghätinaù çabdädyähaà brahmeti dhér bhavet |

naçyaty avidyayä särdhaà hatvä rogam ivauñadham || [bå.vä. 1.4.860-863]

ity ädinä granthena |

tad evaà vacana-viñayasya vaktur vacana-kriyäyäç cätyäçcarya-rüpatväd ätmano durvijïänatvam uktvä çrotur durmilatväd api tad äha äçcaryavac cainam anyaù çåëoti çrtuvä’py enaà vedeti | anyo drañöur vaktuçc a muktäd vilakñaëo mumukñur vaktäraà brahma-vidaà vidhivad upasåtyainaà çåëoti çravaëäkhya-vicära-viñayé karoti vedänta-väkya-tätparya-niçcayenävadhärayatéti yävat | çrutvä cainaà manana-nididhyäsana-paripäkäd vedäpi säkñätkaroty api äçcaryavat | tathä cäçcaryavat paçyati kaçcid enam iti vyäkhyätam | aträpi kartur äçcarya-rüpatvam aneka-janmänuñöhita-sukåta-kñälita-mano-malatayätidurlabhatvät | tathä ca vakñyati—

manuñyäëäà sahasreñu kaç cid yatati siddhaye |

yatatäm api siddhänäà kaç cin mäà vetti tattvataù || [gétä 7.3] iti |

çravaëäyäpi bahubhir yo na labhyaù

çåëvanto’pi bahavo yaà na vidyuù |

äçcaryo vaktä kuçalo’sya labdhä

äçcaryo jïätä kuçalänuçiñöaù || [ka.u. 1.2.7] iti çruteç ca |

evaà çravaëa-çrotavyayor äçcaryatvaà prägvad vyäkhyeyam |

nanu yaù çravaëa-mananädikaà karoti sa ätmänaà vedeti kim äçcaryam ata äha—na caiva kaçcid iti | ca-käraù kriyä-karma-padayor anuñaìgärthaù | kaçcid enaà naiva veda çravaëädikaà kurvann api | tad akurvaàs tu na vedeti kim u vaktavyam | aihikam aprastuta-pratibandhe tad-darçanät [ve.sü. 3.4.51] iti nyäyät | uktaà ca värtika-käraiù—

kutas taj-jïänam iti cet tad dhi bandha-parikñayät |

asäv api ca bhütau vä bhävé vä vartate’thavä || [bå.vä.sa. 294] iti |

çravaëädi kurvatäm api pratibandha-parikñayäd eva jïänaà jäyate | anyathä tu na | sa ca pratibandha-parikñayaù kasyacid bhüta eva | yathä hiraëyagarbhasya | kasyacid bhävé | yathä väsudevasya | kasyacid vartate | yathä çvetaketoù | tathä ca pratibandha-kñaya-syätidurlabhatvät | jïänam utpadyate puàsäà kñayät päpasya karmaëaù iti småteç ca durvijïeyo’yam ätmeti nirgalito’rthaù |

yadi tu çrutväpy enaà veda na caiva kaçcid ity eva vyäkhyäyeta tadä äçcaryo jïätä kuçalänuçiñöaù [ka.u. 1.2.7] iti çrutyaika-väkyatä na syät | yatatäm api siddhänäà kaç cin mäà vetti tattvataù [gétä 7.3] iti bhagavad-vacana-virodhaç ceti vidvadbhir avinayaù kñantavyaù | athavä na caiva kaçcid ity asya sarvatra sambandhaù kaçcid enaà na paçyati na vadati na çåëoti çrutväpi na vedeti païca prakärä uktäù kaçcit paçyaty eva na vadati kaçcit paçyati na vadati ca kaçcit tad-vacanaà çåëoti ca tad-arthaà jänäti ca kaçcic chrutväpi na jänäti na kaçcit tu sarva-bahirbhüta iti | avidvat-pakñe tu asambhävanä-viparéta-bhävanäbhibhütatväd äçcarya-tulyatvaà darçana-vadana-çravaëeñv iti nigada-vyäkhyätaù çlokaù | caturtha-päde tu dåñövoktvä çrutväpéti yojanä ||29||

viçvanäthaù : nanu kim idam äçcaryaà brüñe | kià caitad apy äçcaryam | yad eva prabodhyamänasyäpy aviveko näpayätéti tatra satyam evem eva ity äha äçcaryavad iti | enam ätmänaà dehaà ca tad-ubhaya-rüpaà sarva-lokam ||29||

baladevaù : nanu sarvajïena tvayä bahüpadiçyamäno’py ahaà çoka-nivärakam ätma-yäthätmyaà na budhye kim etad iti cet taträha äçcaryavad iti | vijïänändobhaya-svarüpatve’pi tad-bhedäpratiyoginaà vijïäna-svarüpatve’pi vijïätåtayä santaà paramäëutve’pi vyäpta-båhat-käyaà nänä-käya-sambandhe’pi tat-tad-vikärair aspåñöam evam ädi bahu-viruddha-dharmatayäçcaryavad adbhuta-sädåçyena sthitam enaà mad-upadiñöaà jévaà kaçcid eva svadharmänuñöhänena satya-tapo-japädinä ca vimåñöa-håd-guru-prasäda-labdha-tädåça-jïänaù paçyati yäthätmyenänubhavati | äçcaryavad iti kriyä-viçeñaëaà vä kartå-viçeñaëaà veti vyäkhyätäraù kaçcid enam yat paçyati tad äçcaryavat | yaù kaçcit paçyati so’py äçcaryavad ity arthaù | evam agre’pi | çrutväpy enam iti kaçcit samyag amåñöa-håd ity arthaù | tathä ca duradhigamaà jévätmayäthätmyam | çrutir apy evam äha—

çravaëäyäpi bahubhir yo na labhyaù

çåëvanto’pi bahavo yaà na vidyuù |

äçcaryo vaktä kuçalo’sya labdhä

äçcaryo jïätä kuçalänuçiñöa || [ka.u. 1.2.7] iti ||29||

(2.30)