Saàjaya uväca— dåñövä tu päëòavänékaà vyüòhaà duryodhanas tadä | äcäryam upasaàgamya räjä vacanam abravét ||

çrédharaù : saïjaya uväca dåñövety-ädi | päëòavänäm anékaà sainyaà vyüòhaà vyüha-racanayä adhiñöhitaà dåñövä droëäcärya-samépaà gatvä räjä duryodhano vakñyamäëaà vacanam uväca ||2||

madhusüdanaù : evaà kåpäloka-vyavahära-neträbhyäm api hénatayä mahato’ndhasya putra-sneha-mäträbhiniviñöasya dhåtaräñörasya praçne viditäbhipräyasya saïjayasyätidhärmikasya prativacanam avatärayati vaiçampäyanaù | tatra päëòavänäà dåñöa-bhaya-sambhävanäpi nästi, adåñöa-bhayaà tu bhräntyärjunasyotpannaà bhagavatopaçamitam iti päëòavänäm utkarñas tu-çabdena dyotyate | sva-putra-kåta-räjya-pratyarpaëa-çaìkayä tu mä gläsér iti räjänaà toñayituà duryodhana-dauñöyam eva prathamato varëayati—dåñövä iti | päëòu-sutänäm anékaà sainyaà vyüòhaà vyüha-racanayä dhåñöadyumnädibhiù sthäpitaà dåñövä cäkñuña-jïänena viñayékåtya, tadä saàgrämodyama-käle äcäryaà droëa-nämänaà dhanur-vidyä-sampradäya-pravartayitäram upasaàgamya svayam eva tat-samépaà gatvä, na tu sva-samépam ähüya | etena päëòava-sainya-darçana-janitaà bhayaà sücyate | bhayena sva-rakñärthaà tat-samépa-gamane’py äcärya-gaurava-vyäjena bhaya-saàgopanaà räja-néti-kuçalatväd ity äha—räja iti | äcäryaà duryodhano’bravéd ity etävataiva nirvähe vacana-padaà saàkñipta-bahv-arthatvädi-bahu-guëa-viçiñöe väkya-viçeñe saàkramituà vacana-mätram eväbravén na tu kaàcid artham iti vä ||2||

viçvanäthaù : vidita-tad-abhipräyas tad-äçäàsitaà yuddham eva bhavet | kintu tan-manoratha-pratikulam iti manasi kåtvä uväca dåñöveti | vyüòhaà vyüha-racanayävasthitam | räjä duryodhanaù säntarbhayam uväca | paçyaitäm iti navabhiù çlokaiù ||2||

baladevaù : evaà janmändhasya prajïä-cakñuño dhåtaräñörasya dharma-prajïä-vilopän mohändhasya mat-putraù kadäcit päëòavebhyas tad-räjyaà dadyäd iti vimläna-cittasya bhävaà vijïäya dharmiñöhaù saïjayas tvat-putraù kadäcid api tebhyo räjyaà närpayuñyatéti tat-santoñam utpädayann äha dåñöveti | päëòavänäm anékaà sainyaà vyüòhaà vyüha-racanayävasthitam | äcäryaà dhanur-vidyä-pradaà droëam upasaìgamya svayam eva tad-antikaà gatvä räjä räja-néti-nipuëaù vacanam alpäkñaratvaà gambhérärthatvaà saìkränta-vacana-viçeñam | atra svayam äcärya-sannidhigamanena päëòava-sainya-prabhäva-darçana-hetukaà tasyäntar-bhayaà guru-gauraveëa tad-antikaà svayam ägatavän asméti bhaya-saìgopanaà ca vyajyate | tad idaà räja-néti-naipuëyäd iti ca räja-padena ||2||

(1.3)

Paçyaitäà päëòuputräëäm äcärya mahatéà camüm |

Vyüòhäà drupadaputreëa tava çiñyeëa dhématä ||

çrédharaù : tad eva vacanam äha paçyaitäm ity-ädibhiù navabhiù çlokaiù | paçyety ädi he äcärya | päëòavänäà mahatéà vitatäà camüà senäà paçya | tava çiñyeëa drupada-putreëa dhåñöadyumnena vyüòhäà vyüha-racanayädhiñöhitäm ||3||

madhusüdanaù : anyac ca he päëòu-puträëäm äcärya, na tu mama, teñu snehätiçayät | drupada-putreëa tava çiñyeëeti tvad-vadhärtham utpanno’pi tvayädhyäpita iti tava mauòhyam eva mamänartha-käraëam iti sücayati | çatros tava sakäçät tvad-vadhopäya-bhütä vidyä gåhéteti tasya dhémattvam | ata eva tac-camü-darçanenänandas tavaiva bhaviñyati bhräntatvän nänyasya kasyacid api | yaà pratéyaà pradarçanéyeti tvam evaitäà paçyety äcäryaà prati tat-sainyaà pradarçayan nigüòhaà dveñaà dyotayati | evaà ca yasya dharma-kñetraà präpyäcärye’pédåçé dåñöa-buddhis tasya känutäpa-çaìkä sarväbhiçaìkitvenätiduñöäçayatväd iti bhävaù ||3||

viçvanäthaù : drupada-putreëa dhåñöadyumnena tava çiñyeëa sva-vadhärtham utpanna iti jänatäpi tvayäyam adhyäpita iti tava manda-buddhitvam | dhémateti çatror api tvattaù sakäçät tvad-vadhopäya-vidyä gåhétety asya mahäbuddhitvaà phal-käle’pi paçyeti bhävaù ||3||

baladevaù : tat tädåçaà vacanam äha paçyaitäm ity-ädinä | priya-çiñyeñu yudhiñöhirädiñu snehätiçayäd äcäryo na yudhyed iti vibhävya tat-kopotpädanäya tasmiàs tad-avajïäà vyaïjayann äha etäm iti | etäm atisannihitäà prägalbhyenäcäryam atiçüraà ca tväm avigaëayya sthitäà dåñövä tad-avajïäà pratéhéti, vyüòhäà vyüha-racanayä sthäpitäà | drupada-putreëeti tvad-vairiëä drupadena tvad-vadhäya dhåñöadyumnaù putro yajïägni-kuëòäd utpädito’stéti | tava çiñyeëeti tvaà sva-çatruà jänann api dhanur-vidyäm adhyäpitavän aséti tava manda-dhétvam | dhémateti çatros tvattas tvad-vadhopäyo gåhéta iti tasya sudhétvam | tvad-apekñyakäritaiväsmäkam anartha-hetur iti ||3||

(1.4-6)

atra çürä maheñväsä bhémärjunasamä yudhi |

yuyudhäno viräöaç ca drupadaç ca mahärathaù ||

dhåñöaketuç cekitänaù käçiräjaç ca véryavän |

purujit kuntibhojaç ca çaibyaç ca narapuàgavaù ||

yudhämanyuç ca vikränta uttamaujäç ca véryavän |

saubhadro draupadeyäç ca sarva eva mahärathäù ||

çrédharaù : atrety ädi | atra asyäà camväm | iñavo bäëä asyas te kñipyante ebhir iti iñäsäù dhanüàñi | mahänta iñväso yeñäà te maheñväsäù | bhémärjunau tävad aträtiprasiddhau yoddhärau | täbhyäà samäù çüräù çauryeëa kñätra-dharmeëopetäù santi | tän eva nämabhir nirdiçati yuyudhänaù sätyakiù | kià ca dhåñöaketur iti | vikränto yudhämanyur nämaikaù | saubhadro’bhimanyur draupadeyäù draupadyäà païcabhyo yudhiñöhirädibhyo jätäù puträù prativindhyädayaù païca | mahärathädénäà lakñaëam—

eko daça sahasräëi yodhayed yas tu dhanvinäm |

çastra-çästra-pravéëaç ca mahärtha iti småtaù ||

amitän yodhayed yas tu samprokto’tirathas tu saù |

caikena yo yudhyet tan-nyüno’rdha-rathaù småtaù || iti ||4-6||

madhusüdanaù : nanv ekena drupada-putreëäprasiddhenädhiñöhitäà camüm etäm asmadéyo yaù kaçcid api jeñyati kim iti tvam uttämyaséty ata äha—atra çürä ity-ädibhis tribhiù | na kevalam atra dhåñöadyumna eva çüro yenopekñaëéyatä syät | kintv asyäà camväm anye’pi bahavaù çürä santéty avaçyam eva taj-jaye yatanéyam ity abhipräyaù | çürän eva viçinañöi—maheñväsä iti | mahänto’nyair apradhåñyä iñväsä dhanüàñi yeñä te tathä | dürata eva parasainyavidrävaëakuçalä iti bhävaù |

mahä-dhanur-ädi-mattve’pi yuddha-kauçaläbhävam äçaìkyäha—yudhi yuddhe bhémärjunäbhyäà sarva-sampratipanna-paräkramäbhyäà samäs tulyäù | tän eväha—yuyudhäna ity-ädinä mahärathä ity antena | yuyudhänaù sätyakiù | drupadaç ca mahäratha ity ekaù | athavä, yuyudhäna-viräöa-drupadänäà viçeñaëaà mahäratha iti | dhåñöaketu-cekitäna-käçiräjänäà viçeñaëaà véryavän iti | purujit-kuntibhoja-çaibyänäà viçeñaëaà nara-puàgava iti | vikränto yudhämanyuù véryaväàç cottamaujä iti dvau |

athavä sarväëi viçeñaëäni samuccitya sarvatra yojanéyäni | saubhadro’bhimanyuù | draupadeyäç ca draupadé-puträù prativindhyädayaù païca | ca-käräd anye’pi päëòya-räja-ghaöotkaca-prabhåtayaù | païca päëòaväs tv atiprasiddhä eveti na gaëitäù | ye gaëitäù saptadaçänye’pi tadéyäù sarva eva mahärathäù | sarve’pi mahärathä eva naiko’pi ratho’rdha-ratho vä | mahärathä ity atirathatvasyäpy upalakñaëam | tal-lakñaëaà ca—

eko daça-sahasträëi yodhayed yas tu dhanvinäm |

çastra-çästra-pravéëaç ca mahäratha iti småtaù ||

amitän yodhayed yas tu samprokto’tirathas tu saù |

rathas tv ekena yo yoddhä tan nyüno’rdharathaù småtaù || iti ||4-6||

viçvanäthaù : atra camväm | mahäntaù çatrubhiç chettum açakyä iñväsä dhanüàñi yeñäà te | yuyudhänaù sätyakiù | saubhadro’bhimanyuù | draupadeyä yudhiñöhirädibhyaù païcabhyo jätäù prativindhyädayaù | mahärathädénäà lakñaëam—

eko daça-sahasräëi yodhayed yas tu dhanvinäm |

çastra-çästra-pravéëaç ca mahärtha iti småtaù ||

amitän yodhayed yas tu samprokto’tirathas tu saù |

caikena yo yudhyet tan-nyüno’rdha-rathaù småtaù || iti ||4-6||

çrédharaù : nanv ekena dhåñöadyumnenädhiñöhitälpikä senäsmadéyenaikenaiva sujeyä syäd atas tvaà mä träsér iti cet taträha atreti | atra camväà mahäntaù çatrubhiç chettum açakyä iñväsäç cäpä yeñäà te | yuddha-kauçalam äçaìkyäha bhémeti | yuyudhänaù sätyakiù | mahäratha iti yuyudhänédänäà trayäëäm | nara-puìgava iti purujid-ädénäà trayäëäm | yudyeti vikränta iti yudhämanyoù | véryavän ity uttamaujasaç ceti viçeñaëam | saubhadro’bhimanyuù | draupadeyä yudhiñöhirädibhyaù païcabhyaù kramäd draupadyäà jätäù prativindhya-çrutasena-çrutakérti-çatänéka-çrutakarmäkhyäù païca-puträù | ca-çabdäd anye ca ghaöotkacädayaù | päëòaväs tv atikhyätatvät na gaëitäù | ye ete saptadaça gaëitäù, ye cänye tat-pakñéyäs te sarve mahärathä eva | atirathasyäpy upalakñaëam etat | tal-lakñaëaà coktam—

eko daça-sahasräëi yodhayed yas tu dhanvinäm |

çastra-çästra-pravéëaç ca mahärtha iti småtaù ||

amitän yodhayed yas tu samprokto’tirathas tu saù |

caikena yo yudhyet tan-nyüno’rdha-rathaù småtaù || iti ||4-6||

(1.7)