Avyakto’yam acintyo’yam avikäryo’yam ucyate | tasmäd evaà viditvainaà nänuçocitum arhasi ||

çrédharaù : kià ca avyakta iti | avyaktaç cakñur-ädy-aviñayaù | acintyo manaso’py aviñayaù | avikäryaù karmendriyäëäm apy agocara ity arthaù | ucyata iti nityatvädibhiyuktoktià pramäëayati | upasaàharati tasmäd evam ity ädi | tad evam ätmano janma-vinäçäbhävän na çokaù kärya ity uktam ||25||

madhusüdanaù : chedyatvädi-grähaka-pramäëa-bhäväd api tad-abhäva ity äha—avyakto’yam ity-ädy-ardhena | yo héndriya-gocaro bhavati sa pratyakñatväd vyakta ity ucyate | ayaà tu rüpädi-hénatvän na tathä | ato na pratyakñaà tatra cchedyatvädi-grähakam ity arthaù |

pratyakñäbhäve’py anumänaà syäd ity ata äha acintyo’yaà cintyo’numeyas tad-vilakñaëo’yam | kvacit pratyakño hi vahny-ädir gåhéta-vyäptikasya dhümäder darçanät kvacid anumeyo bhavati | apratyakñe tu vyäpti-grahaëäsambhavän nänumeyatvam iti bhävaù | apratyakñasyäpéndriyädeù sämänyato dåñöänumäna-viñayatvaà dåñöam ata äha avikäryo’yaà yad vikriyävac cakñur-ädikaà tat-svakäryänyathänupapattyä kalpyamänam arthäpatteù sämänyatodåñöänumänasya ca viñayo bhavati | ayaà tu na vikäryo na vikriyävän ato närthäpatteù sämänyato-dåñöasya vä viñaya ity arthaù | laukika-çabdasyäpi pratyakñädi-pürvakatvät tan-niñedhenaiva niñedhaù |

nanu vedenaiva tatra ccehdyatvädi grahéñyata ity ata äha—ucyate vedena sopakaraëenäcchedyävyaktädi-rüpa eväyam ucyate tätparyeëa pratipädyate | ato na vedasya tat-pratipädikasyäpi cchedyatvädi-pratipädakatvam ity arthaù |

atra nainaà chindanti [gétä 2.23] ity atra çasträdénäà tan-näçaka-sämarthyäbhäva uktaù | acchedyo’yam ity ädau tasya cchedädi-karmatväyogyatvam uktam | avyakto’yam ity atra tac-chedädi-grähaka-mänäbhäva ukta ity apaunaruktyaà drañöavyam | vedävinäçinam ity ädénäà tu çlokänäm arthataù çabdataç ca paunaruktyaà bhäñya-kådbhiù parihåtam | durbodhatväd ätma-vastunaù punaù punaù prasaìgam äpädya çabdäntareëa tad eva vastu nirüpayati bhagavän väsudevaù kathaà nu näma saàsäriëäm buddhi-gocaratäm äpannaà tattvaà saàsära-nivåttaye syät iti [çaìkara-bhäñya 2.24] iti vadadbhiù |

evaà pürvokta-yuktibhir ätmano nityatve nirvikäratve ca siddhe tava çoko nopapanna ity upasaàharati tasmäd ity ardhena | etädåçätma-svarüpa-vedanasya çoka-käraëa-nivartakatvät tasmin sati çoko nocitaù käraëa-bhäve käryäbhävasyävaçyakatvät | tenätmänam aviditvä yad anvaçocas tad yuktam eva | ätmänaà viditvä tu nänuçocitum arhaséty abhipräyaù ||25||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : avyaktaù pratyaì cakñur-ädy-agrähyaù | acintyas tarkägocaraù çruti-mätra-gamyaù | jïäna-svarüpo jïätety ädikaà çrutyaiva pratéyate | avikäryaù ñaò-bhäva-vikäränarhaù | atra avinäçi tu tad viddhi ity ädibhir ätma-tattvam upadiçan hariù çabdato’rthataç ca yat punaù punar avocat tasya durbodhasya saubodhyärtham evety adoñaù | nirdhäraëärthaà vä | ayaà dharmaà vettéty uktau tad vedanaà niçcitaà yathä syät tadvat | evam evägre vakñyati äçcaryavat paçyati kaçcit ity ädinä ||25||

(2.26)

Atha cainaà nitya-jätaà nityaà vä manyase måtam | tathäpi tvaà mahäbäho naivaà çocitum arhasi ||

çrédharaù : idänéà dehena saha ätmano janma tad-vinäçena ca vinäçam aìgékåtyäpi çoko na kärya ity äha atha cainam ity ädi | atha ca yadyapy enam ätmänam nityajätaà nityaà vä manyase måtam tathäpi tvaà mahäbäho naivaà çocitum arhasi ||26||

madhusüdanaù : evam ätmano nirvikäratvenäçocyatvam uktam idänéà vikäravattvam abhyupetyäpi çloka-dvayenäçocyatvaà pratipädayati bhagavän | taträtmä jïäna-svarüpaù pratikñaëa-vinäçéti saugatäù | deha evätmä sa ca sthiro’py anukñaëa-pariëämé jäyate naçyati ceti pratyakña-siddham evaitad iti lokäyatikäù | dehätirikto’pi dehena sahaiva jäyate naçyati cety anye | sargädya-käla eväkäçavaj jäyate deha-bhede’py anuvartamäna eväkalpa-sthäyé naçyati pralaya ity apare | nitya evätmä jäyate mriyate ceti tärkikäù | tathä hi—pretya-bhävo janma | sa cäpürva-dehendriyädi-sambandhaù | evaà maraëam api pürva-dehendriyädi-vicchedaù | idaà cobhayaà dharmädharma-nimittatvät tad-ädhärasya nityasyaiva mukhyam | anityasya tu kåta-hänya-kåtäbhyägama-prasaìgena dharmädharmädhäratvänupapatter na janma-maraëe mukhye iti vadanti | ntiyasyäm evety anye | tatränityatva-pakñe’pi çocyatvam ätmano niñedhati atha cainam iti |

atheti pakñäntare | co’py arthe | yadi durbodhatväd ätma-vastuno’sakåc-chravaëe’py avadhäraëä-sämarthyän mad-ukta-pakñänaìgékäreëa pakñäntaram abhyupaiñi | taträpy anityatva-pakñam eväçritya yady enam ätmänaà nityaà jätaà nityaà måtaà vä manyase | vä-çabdaç cärthe | kñaëikatva-pakñe nityaà pratikñaëaà pakñäntare ävaçyakatvän nityaà niyataà jäto’yaà måto’yam iti laukika-pratyaya-vaçena yadi kalpayasi tathäpi he mahäbäho ! puruña-dhaureyeti sopahäsaà kumatäbhyupagamät | tvayy etädåçé kudåñöir na sambhavatéti sänukampaà vä | evaà aha bata mahat päpaà kartuà vyavasitä vayam [gétä 1.45] ity ädi yathä çocasi evaà prakäram anuçokaà kartuà svayam api tvaà tädåça eva san närhasi yogyo na bhavasi | kñaëikatva-pakñe dehätma-väda-pakñe dehena saha janma-vinäça-pakñe ca janmäntaräbhävena päpa-bhayäsambhavät päpa-bhayenaiva khalu tvam anuçocasi | tac caitädåçe darçane na sambhavati bandhu-vinäça-darçitväbhäväd ity adhikaà | pakñäntare dåñöa-duùkha-nimittaà çokam abhyanujïätum evaà-käraù | dåñöa-duùkha-nimitta-çoka-sambhave’py adåñöa-duùkha-nimittaù çokaù sarvathä nocita ity arthaù prathama-çlokasya ||26||

viçvanäthaù : tad evaà çästréya-tattva-dåñöyä tväm ahaà prabodhayan | vyävahärahika-tattva-dåñöyäpi prabodhayämi avadhehéty äha atheti | nitya-jätaà dehe jäte saty enaà nityaà niyataà jätaà manyase | tathä deha eva måte måtaà nityaà niyataà manyase | mahä-bäho iti paräkramavataù kñatriyasya tava tad api yuddham avaçyakaà svadharmaù | yad uktaà—

kñatriyäëäm ayaà dharmaù prajäpati-vinirmitaù |

bhrätäpi bhrätaraà hanyäd yena ghorataras tataù || iti bhävaù ||26||

baladevaù : evaà svoktasya jévätmano’çocyatvam uktvä paroktasyäpi tasya tad ucyate para-mata-jïänäya | tad-abhijïaù khalu çiñyas tad-avakarais tan nirasya vijayé san sva-mate sthairyam äsét | tathä hi manuñyatvädi-viçiñöe bhümy-ädi-bhüta-catuñöaye tämbüla-rägavat mada-çaktivac ca caitanyam utpadyate | tädåças tac-catuñöaya-bhüto deha evätmä | sa ca sthiro’pi pratikñaëa-pariëämäd utpatti-vinäça-yogéti loka-pratyakña-siddham iti lokäyatikä manyante | dehäd bhinno vijïäna-svarüpo’py ätmä pratikñaëa-vinäçéti vaibhäñikädayo bauddhä vadanti | tad etad ubhaya-mate’py ätmanaù çocyatvaà pratiñedhati | atheti pakñäntare | co’py-arthe | tvaà cen mad-ukta-jévätma-yäthätmyävagähanäsamartho lokäyatikädi-pakñam älambase, tatra dehätma-pakñe enaà deha-lakñaëam ätmänaà nityaà vä måtaà manyase | vä-çabdaç cärthe | tathäpi tvam enaà aho bata mahat päpaà ity ädi-vacanaiù çocituà närhasi | pariëäma-svabhävasya tasya tasya cätmano janma-vinäçayor aniväryatväj janmäntaräbhävena päpa-bhayäsambhaväc ca | he mahäbäho iti sopahäsaà sambodhanaà kñatriya-varyasya vaidikasya ca te nedåçaà kumataà dhäryam iti bhävaù ||26|

(2.27)