Ya enaà vetti hantäraà yaç cainaà manyate hatam | ubhau tau na vijänéto näyaà hanti na hanyate ||

çrédharaù : tad evaà bhéñmädi-måtyu-nimittaù çoko niväritaù, yac cätmano hantåtva-nimittaà duùkham uktam etän na hantum icchämi ity ädinä, tad api tavad eva nirnimittam ity äha ya enam iti | enam ätmänam | ätmano hanana-kriyäyäù karmatvaà kartåtvam api nästéty arthaù | tatra hetur näyam iti ||19||

madhusüdanaù : nanv evam açocyän anvaçocacas tvam ity ädinä bhéñmädi-bandhu-viccheda-nibandhane çoke’panéte’pi tad-vadha-kartåtva-nibandhanasya päpasya nästi pratékäraù | nahi yatra çoko nästi tatra päpaà nästéti niyamaù | dveñya-brähmaëa-vadhe päpäbhäva-prasaìgät | ato’haà kartä tvaà preraka iti dvayor api hiàsä-nimitta-pätakäpatter ayuktam idaà vacanaà tasmäd yudhyasva bhäratety äçaìkya käöhaka-paöhitaya rcä pariharati bhagavän ya enam iti |

enaà prakåtaà dehinam adåçyatvädi-guëakaà yo hantäraà hanana-kriyäyäù kartäraà vetti aham asya hanteti vijänäti | yaç cänya enaà manyate hataà hanana-kriyäyäù karma-bhütaà deha-hananena hato’ham iti vijänäti | täv ubhau dehäbhimänitväd enam avikäriëam akäraka-svabhävam ätmänaà na vijänéto na vivekena jänétaù çästrät | kasmät yasmän näyaà hanti na hanyate kartä karma ca na bahvatéty arthaù |

atra ya enaà vetti hantäraà hataà cety etävati vaktavye padänäm ävåttir väkyälaìkärärthä | athavä ya enaà vetti hantäraà tärkikädir ätmanaù kartåtväbhyupagamät | tathä yaç cainaà manyate hataà cärväkädir ätmano vinäçitväbhyupagamät | täv ubhau na vijänéta iti yojyam | vädi-bheda-khyäpanäya påthag upanyäsaù | atiçürätikätara-viñayatayä vä påthag-upadeçaù | hantä cen manyate hantuà hataç cen manyate hatam [ka.u. 1.2.19] iti pürvärdhe çrautaù päöhaù ||19||

viçvanäthaù : bho vayasya arjuna ! tvam ätmä | na hanteù kartä, näpi hanteù karma ity äha ya iti | enaà jévätmänaà hantäraà vetti bhéñmädén arjuno hantéti yo vettéty arthaù, hatam iti bhéñmädibhir arjuno hanyate iti yo vetti, täv ubhäv apy ajïäninau | ato’rjuno’yaà guru-janaà hantéty ajïäni-loka-gétäd duryaçaù kä te bhétir iti bhävaù ||19||

baladevaù : uktam avinäçitvaà draòhayati | enam ukta-svabhävam ätmänaà jévaà yo hantäraà khaògädinä hiàsakaà vetti yaç cainaà tena hataà hiàsitaà manyate täv ubhau tat-svarüpaà na vijänétaù | atisükñmasya caitanyasya tasya chedädy-asambhavän näyam ätmä hanti na hanyate | hanteù kartä karma ca bhavatéty arthaù | hanter deha-viyogärthatvän na tenätmanäà näço mantavyaù | çrutiç caivam äha—hantä cen manyate hantuà hataç cen manyate hatam [ka.u. 1.2.19] ity ädinä | etena mä hiàsyät sarva-bhütäni ity ädi-väkyaà deha-viyoga-paraà vyäkhyätam | na cäträtmanaù kartåtvaà prasiddham iti väcyam | deha-viyojane tat tasya sattvät ||19||

(2.20)

na jäyate mriyate vä kadäcin

näyaà bhütvä bhavitä vä na bhüyaù |

ajo nityaù çäçvato’yaà puräëo

na hanyate hanyamäne çarére ||

çrédharaù : na hanyata ity etad eva ñaò-bhäva-vikära-çünyatvena draòhayati neti | na jäyata ity ädi | na jäyata iti janma-pratiñedhaù | na mriyata iti vinäça-pratiñedhaù | vä-çabdau cärthe | na cäyaà bhütvä utpadya bhavitä bhavati astitvaà bhajate, kintu präg eva svataù sad-rüpa iti janmäntarästitva-lakñaëa-dvitéya-vikära-pratiñedhaù | tatra hetuù yasmäd ajaù | yo hi na jäyate sa hi janmäntaram astitvaà bhajate, na tu yaù svayam evästi sa bhüyo’pi anyad astitvaà bhajate ity arthaù | nityaù sarvdaika-rüpa iti våddhi-pratiñedhaù | çäçvataù çaçvad-bhava iti apakñaya-pratiñedhaù | puräëa iti vipariëäma-pratiñedhaù | puräpi nava eva na tu pariëämataù rüpäntaraà präpya navo bhavatéty arthaù |

yad vä na bhavitety asyänuñaìgaà kåtvä bhüyo’dhikaà yathä bhaviteti tathä na bhavatéti våddhi-pratiñedhaù | ajo nitya iti cobhaya-våddhy-ädy-abhäve hetur iti na paunaruktyam | tad evaà jäyate asti vardhate vipariëamate apakñéyate naçyaty evaà yäskädibhir veda-vädibhir uktäù ñaò-bhäva-vikärä nirastäù | yad artham ete vikärä nirastäs taà prastutaà vinäçäbhävam upasaàharati na hanyate hanyamäne çaréra iti ||20||

madhusüdanaù : kasmäd ayam ätmä hanana-kriyäyäù kartä karma ca na bhavati ? avikriyatväd ity äha dvitéyena mantreëa | jäyate’sti vardhate vipariëamate’pakñéyate vinaçyatéti ñaò-bhäva-vikärä iti värñyäyaëiù iti nairuktäù | taträdy-antayor niñedhaù kriyate na jäyate mriyate veti | vä-çabdaù samuccayärthaù | na jäyate na mriyate cety arthaù | kasmäd ayam ätmä notpadyate ? yasmäd ayam ätmä kadäcit kasminn api käle na bhütväbhütvä präg bhüyaù punar api bhavitä na | yo hy abhütvä bhavati sa utpatti-lakñaëäà vikriyäm anubhavati | ayaà tu präg api sattvädyato notpadyate’to’jaù | tathäyam ätmä bhütvä präk kadäcid bhüyaù punar na bhavitä | na vä-çabdäd väkya-vipari-våttiù | yo hi präg-bhütvottara-käle na bhavati sa måt-lakñaëäà vikriyäm anubhavati | ayaà tüttara-käle’pi sattvädyato na miryate’to nityo vinäçäyogya ity arthaù | atra na bhütvety atra samäsäbhäve’pi nänupapattir nänuyojeñv ativat | bhagavatä päëininä mahä-vibhäñädhikäre naï-samäsa-päöhät | yat tu kätyäyanenoktaà samäsa-nityatâbhipräyeëa vä-vacanänarthakyaà tu svabhäva-siddhatvät iti tad-bhagavat-päëiini-vacana-virodhäd anädeyam | tad uktam äcärya-çavara-sväminä—asad-vädé hi kätyäyanaù iti |

atra na jäyate mriyate veti pratijïä | kadäcin näyaà bhütvä bhavitä vä na bhüya iti tad-upapädanam | ajo nitya iti tad-upasaàhära iti vibhägaù | ädyantayor vikärayor niñedhena madhyavarti-vikäräëäà tad-vyäpyänäà niñedhe jäte’pi gamanädi-vikäräëäm anuktänäm apy upalakñaëäyäpakñayaç ca våddhiç ca sva-çabdenaiva niräkriyete | tatra küöastha-nityatväd ätmano nirguëatväc ca na svarüpato guëato väpakñayaù sambhavatéty uktaà çäçvata iti | çaçvat sarvadä bhavati näpakñéyate näpacéyata ity arthaù | yadi näpakñéyate tarhi vardhatäm iti nety äha puräëa iti | puräpi nava eka-rüpo na tv adhunä nütanäà käïcid avasthäm anubhavati | yo hi nütanäà käïcid upacayävasthäm anubhavati sa vardhata ity ucyate loke | ayaà tu sarvadaika-rüpatvän näpacéyate nopacéyate cety arthaù | astitva-vipariëämau tu janma-vinäçäntarbhütatvät påthaì na niñiddhau | yasmäd evaà sarva-vikära-çünya ätmä tasmäc charére hanyamäne tat-sambaddho’pi kenäpy upäyena na hanyate na hantuà çakyata ity upasaàhäraù ||20||

viçvanäthaù : jévätmano nityatvaà spañöatayä sädhayati na jäyate miryate iti janma-maraëayor vartamänatva-niñedhaù | näyaà bhütvä bhavitä iti tayor bhütatva-bhaviñyatva-niñedhaù | ata eva aja iti käla-traye’pi ajasya janmäbhävän näsya präg-abhävaù | çäçvataù çaçvat sarva-käla eva vartata iti näsya käla-traye’pi dhvaàsaù | ataeväyaà nityaù | tarhi bahu-käla-sthäyitväj jarä-grasto’yam iti cen na | puräëaù puräpi navaù präcéno’py ayaà navéna iveti ñaò-bhäva-vikäräbhäväd iti bhävaù | nanu çarérasya maraëäd aupacärikaà tu maraëam asyästu ? taträha neti | çaréreëa saha sambaddhäbhävät na upacäraù ||20||

baladevaù : atha jäyate asti vardhate viparaëamate apakñéyate vinaçyati iti yäskädy-ukta-ñaò-bhäva-vikära-rähityena präg-ukta-nityatvaà draòhayati na jäyate iti | cärthe vä-çabdau | ayam ätmä jévaù kadäcid api käle na jäyate na mriyate ceti janma-vinäçayoù pratiñedhaù | na cäyam ätmä bhütvotpadya bhavitä bhaviñyatéti janmäntarasyästitvasya pratiñedhaù | na bhüya iti ayam ätmä bhüyo’dhikaà yathä syät tathä na bhavatéti buddheù pratiñedhaù | kuto bhüyo na bhavatéty atra hetur ajo nitya iti | utpatti-vinäça-yogé khalu våkñädir utpadya våddhià gacchan nañöaù | ätmanas tu tad-ubhayäbhävät na våddhir ity arthaù | çäçvata ity apakñayasya pratiñedhaù | çaçvat sarvadä bhavati näpakñéyate näpakñayaà bhajatéty arthaù | puräëa iti vipariëämasya pratiñedhaù | puräëaà puräpi navo na tu kiàcin nütanaà rüpäntaram adhunä na labdha ity arthaù | tad evaà ñaò-bhäva-vikära-çünyatväd ätmä nityaù | yasmäd édåças tasmäc charére hanyamäne’pi sa na hanyate | tathä cärjuno’yaà guru-hantety avijïoktyä duñkérter abibhyatä tvayä çästréyaà dharma-yuddhaà vidheyam ||20||

(2.21)