Antavanta ime dehä nityasyoktäù çarériëaù | anäçino’prameyasya tasmäd yudhyasva bhärata ||

çrédharaù : ägamäpäya-dharmakaà sandarçyati antavanta iti | anto vinäço vidyate yeñäà te antavantaù | nityasya sarvadaika-rüpasya çarériëaù çaréravataù | ataevänäçino vinäça-rahitasya aprameyasyaparicchinnasyätmana ime sukha-duùkhädi-dharmaka-dehä uktäs tattva-darçibhiù | yasmäd evam ätmano na vinäçaù, na ca sukha-duùkhädi-sambandhaù, tasmän mohajaà çoktaà tyaktvä yudhyasva | svadharmaà mä tyakñér ity arthaù ||18||

madhusüdanaù : nanu sphuraëa-rüpasya sataù katham avinäçitvaà tasya deha-dharmatväd dehasya cänukñaëa-vinäçäd iti bhüta-caitanya-vädinas tän niräkurvann äsato vidyate bhäva ity etad vivåëoti antavanta iti | antavanto vinäçina ime’parokñä dehä upacitäpacita-rüpatväc charéräëi | bahu-vacanät sthüla-sükñma-käraëa-rüpä viräö-süträvyäkåtäkhyäù samañöi-vyañöy-ätmanaù sarve nityasyävinäçina eva çarériëa ädhyäsika-sambandhena çaréravataekasyätmanaù sva-prakäça-sphuraëa-rüpasya sambandhino dåçyatvena bhogyatvena coktäù çrutibhir brahma-vädibhiç ca | tathä ca taittiréyake’nnamayädyänandamayänantän païca koçän kalpayitvä tad-adhiñöhänam akalpitaà brahma pucchaà pratiñöhä [tai.u. 2.5] iti darçitam | tatra païcékåta-païca-mahäbhüta-tat-käryätmako viräë-mürta-räçir anna-maya-koçaù sthüla-samañöiù | tat-käraëé-bhüto’païcékåta-païca-mahä-bhüta-tat-käryätmako hiraëyagarbhaù sütram amürta-räçiù sükñma-samañöiù trayaà vä idaà näma rüpaà karma [bå.ä.u. 1.6.1] iti båhad-äraëyakokta-try-annätmakaù sarva-karmätmakatvena kriyä-çakti-mätram ädäya präëa-maya-koça uktaù | nämätmakatvena jïäna-çakti-mätram ädäyamanomaya-koça uktaù | rüpätmakatvena tad-ubhayäçrayatayä kartåtvam ädäya vijïäna-maya-koça uktaù | tataù präëa-maya-mano-maya-vijïäna-mayätmaika eva hiraëyagarbhäkhyo liìga-çaréra-koçaù | tat-käraëébhütas tu mäyopahita-caitanyätmä sarva-saàskära-çeño’vyäkåtäkhya änanda-maya-koçaù | te ca sarva ekasyaivätmanaù çaréräëéty uktam | tasyaiña eva çäréra ätmä yaù pürvasya [tai.u. 2.3.4] iti | tasya präëa-mayasyaiña eva çarére bhavaù çäréra ätmä yaù satya-jïänädi-lakñaëo guhä-nihitatvenoktaù pürvasyänna-mayasya | evaà präëa-maya-mano-maya-vijïäna-mayänanda-mayeñu yojyam |

athaveme sarve dehäs trailokya-varti-sarva-präëi-sambandhina ekasyaivätmana uktä iti yojanä | tathä ca çrutiù—

eko devaù sarva-bhüteñu güòhaù

sarva-vyäpé sarva-bhütäntarätmä |

karmädhyakñaù sarva-bhütädhiväsaù

säkñé ceto kevalo nirguëaç ca || [çve.u. 6.11]

iti sarva-çaréra-sambandhinam ekam ätmänaà nityaà vibhuà darçayati |

nanu nityatvaà yävat-käla-sthäyitvaà tathä cävidyädivat kälena saha näçe’pi tad-upapannam ity ata äha anäçina iti | deçataù kälato vastutaç caparicchinasyävidyädeù kalpitatvenänityatve’pi yävat-käla-sthäyi-svarüpam aupacärikaà nityatvaà vyavahriyate yävad-vikäraà tu vibhägo lokavat [ve.sü. 2.3.7] iti nyäyät | ätmanas tu pariccheda-traya-çünyasyäkalpitasya vinäça-hetv-abhävän mukhyam eva küöastha-nityatvaà na tu pariëämi-nityatvaà yävat-käla-sthäyitvaà cety abhipräyaù |

nanv etädåçe dehini kiàcit pramäëam avaçyaà väcyam anyathä niñpramäëasya tasyälékatväpatteù çästrärambha-vaiyarthyäpatteç ca | tathä ca vastu-paricchedo duñpariharaù çästra-yonitvät [ve.sü. 1.1.3] iti nyäyäc ca | ata äha aprameyasyeti | ekadhaivänudrañöavyam etad apramayaà dhruvam [bå.ä.u. 4.7.2] apramayam aprameyam |

na tatra süryo bhäti na candra-tärakaà

nemä vidyuto bhänti kuto’yam agniù | [ka.u. 5.15]

tam eva bhäntam anubhäti sarvaà

tasya bhäsä sarvam idaà vibhäti [mu.u. 2.2.10]

iti ca çruteù sva-prakäça-caitanya-rüpa evätmätas tasya sarva-bhäsakasya svabhänärthaà na svabhäsyäpekñä, kintu kalpitäjïäna-tat-kärya-nivåtty-arthaà kalpita-våtti-viçeñäpekñä | kalpitasyaiva kalpita-virodhitvät | yakñänurüpo baliù iti nyäyät | tathä ca sarva-kalpita-nivartaka-våtti-viçeñotpatty-arthaà çästrärambhaù, tasya tattvam asy ädi-väkya-mäträdhénatvät | svataù sarvadäbhäsamänatvät sarva-kalpanädhiñöhänatväd dåçyamätra-bhäsakatväc ca na tasya tucchatväpattiù | tathä caikam evädvitéyaà satyaà jïänam anantaà brahmety ädi-çästram eva sva-prameyänurodhena svasyäpi kalpitatvam äpädayati anyathä sva-prämäëyânupapatteù |

kalpitasya cäkalpita-paricchedakatvaà nästéti präk-pratipäditam | ätmanaù svaprakäçatvaà ca yuktito’pi bhagavat-püjyapädair upapäditam | tathä hi—yatra jijïäsoù saàçaya-viparyaya-vyatireka-pramäëänäm anyatamam api nästi tatra tad-virodhi jïänam iti sarvatra dåñöam | anyathä tritayänyatamäpatteù | ätmani cähaà vä nähaà veti na kasyacit saàçayaù | näpi näham iti viparyayo vyatirekaù pramä veti tat-svarüpa-pramä sarvadästéti väcyaà tasya sarva-saàçaya-viparyaya-dharmitvät | dharmyaçe sarvam abhräntaà prakäre tu viparyayaù iti nyäyät | ata evoktam—

pramäëam apramäëaà ca pramäbhäsas tathaiva ca |

kurvanty eva pramäà yatra tad-asambhävanä kutaù || [bå.vä.pu. 1.4.874]

pramäbhäsaù saàçayaù | sva-prakäçe sad-rüpe dharmiëi pramäëäpramäëayor viçeño nästéty arthaù | ätmano’bhäsamänatve ca ghaöa-jïänaà mayi jätaà na vety ädi-saàçayaù syät | na cäntara-padärthe viñayasyaiva saàçayädi-pratibandhakatva-svabhävaù | bähya-padärthe kÿptena virodhi-jïänenaiva saàçayädi-pratibandha-saàbhava äntara-padärthe svabhäva-bheda-kalpanäyä anaucityät | anyathä sarva-viplaväpatteù | ätma-mano-yoga-mätraà cätma-säkñätkäre hetuù | yasya ca jïäna-mätre hetutväd ghaöädi-bhäne’py ätma-bhänaà samühälambana-nyäyena tärkikäëäà pravareëäpi durniväraà | na ca cäkñuñatva-mäna-sattvädi-saìkaraù | laukikatvälaukikatvavad aàça-bhedenopapatteù | saìkarasyädoñatväc cäkñuñatväder jätitvänabhyupagamäd vä | vyavasäya-mätra evätma-bhäna-sämagryä vidyamänatväd anuvyavasäyo’py apästaù | na ca vyavasäya-bhänärthaà sa tasya dépavat sva-vyavahäre sajätéyänapekñatvät | na hi ghaöa-taj-jïänayor iva vyavasäyänuvyavasäyayor api viñayatva-viñayitva-vyavasthäpakaà vaijätyam asti vyakti-bhedätirikta-vaidharmyänabhyupagamät | viñayatvävacchedaka-rüpeëaiva viñayitväbhyupagame ghaöa-taj-jïänayor api tad-bhäväpattir aviçeñät |

nanu yathä ghaöa-vyavahärärthaà ghaöa-jïänam abhyupeyate tathä ghaöa-jïäna-vyavahärärthaà ghaöa-jïäna-viñayaà jïänam abhyupeyaà vyavahäräsya vyavahartavya-jïäna-sädhyatväd iti cet | känupapattir udbhävitä devänäà-priyeëa sva-prakäça-vädinaù | nahi vyavahartavya-bhinnatvam api jïäna-viçeñaëaà vyavahära-hetutävacchedakaà gauravät | tathä ceçvara-jïänavadyogi-jïänavat prameyam iti jïänavac ca svenaiva sva-vyavahäropapattau na jïänäntara-kalpanävakäçaù | anuvyavasäyasyäpi ghaöa-jïäna-vyavahära-hetutvaà kià ghaöa-jïäna-jïänatvena kià vä ghaöa-jïänatvenaiveti vivecanéyam | ubhayasyäpi tatra sattvät | tatra ghaöa-vyavahäre ghaöa-jïänatvenaiva hetutäyäù kÿptatvät tenaiva rüpeëa ghata-jïäna-vyavahäre,pi hetutopapattau na ghaöa-jïäna-jïänatvaà hetutävacchedakaà gauravän mänäbhäväc ca | tathä ca nänuvyavasäya-siddhir ekasyaiva vyavasäyasya vayvasätari vyavaseye vyavasäye ca vyavahära-janakatvopapatter iti tripuöé-pratyakña-vädinaù präbhäkaräù |

aupaniñadäs tu manyante sva-prakäça-jïäna-rüpa evätmä na svaprakäça-jïänäçrayaù kartå-karma-virodhena tad-bhänänupapatteù | jïäna-bhinnatve ghaöädivaj-jaòatvena kalpitatväpatteç ca | svaprakäça-jïäna-mätra-svarüpo’py ätmävidyopahitaù san säkñéty ucyate | våtti-mad-antaùkaraëopahitaù pramätety ucyate | tasya cakñur-ädéni karaëäni | sa cakñur-ädi-dväräntaù-karaëa-pariëämena ghaöädén vyäpya tad-äkäro bhavati | tato ghaöävacchinna-caitanyaà pramätra-bhedät sväjïänaà näçayad aparokñaà bhavati | ghaöaà ca svävacchedakaà sva-tädätmyädhyäsäd bhäsayati | antaù-karaëa-pariëämaç ca våttyäkhyo’tisvacchaù svävacchinnenaiva caitanyena bhäsyata ity antaù-karaëa-tad-våtti-ghaöänäm aparokñatä | tad etad äkära-trayam ahaà jänämi ghaöam iti | bhäsaka-caitanyasyaika-rüpatve’pi ghaöaà prati våtty-apekñatvät pramätåtä | antaùkaraëa-tad-våttéù prati tu våtty-anapekñatvät säkñiteti vivekaù | advaita-siddhau siddhänta-bindau ca vistaraù |

yasmäd evaà präg-ukta-nyäyena ntiyo vibhur asaàsäré sarvadaika-rüpaç cätmä tasmät tan-näça-çaìkayä svadharme yuddhe präk-pravåttasya tava tasmäd uparatir na yukteti yuddhäbhyanujïayä bhagavän äha—tasmäd yudhyasva bhärateti | arjunasya svadharme yuddhe pravåttasya tata uparati-käraëaà çoka-mohau | tau ca vicära-janitena vijïänena vädhitäv ity apavädäpaväda utsargasya sthitir iti nyäyena yudhyasvety anuvädo na vidhiù | yathä kartå-karmaëoù kåti [pä. 2.3.65] ity utsargaù | ubhaya-präptau karmaëi [pä. 2.3.66] ity apavädaù | akäkärayoù stré-pratyayayoù prayoge neti vaktavyam iti tad-apavädaù | tathä ca mumukñor brahmaëor jijïäsety aträpavädäpaväde punar utsarga-sthiteù kartå-karmaëoù kåtéty anenaiva ñañöhé | tathä ca karmaëi ceti niñedhä-prasäräd brahma-jijïäseti karma-ñañöhé-samäsaù siddho bhavati | kaçcit tv etasmäd eva vidher mokñe jïäna-karmaëoù samuccaya iti pralapati | tac ca yudhyasvety ato mokñasya jïäna-karma-samuccaya-sädhyatväpratéteù | vistareëa caitad agre bhagavad-gétä-vacana-virodhenaiva niräkariñyämaù ||18||

viçvanäthaù : näsato vidyate bhävaù ity asyärthaà spañöayati antavanta iti | çarériëo jévasyäprameyasyäti-sükñmatväd durjïeyasya | tasmäd yudhyasva iti çästra-vihitasya svadharmasya tyägo’nucita iti bhävaù ||18||

baladevaù : antavanto vinäçi-svabhäväù, çarériëo jévätmanaù | aprameyasyätisükñmatväd vijïäna-vijïätå-svarüpatväc ca pramätum açakyasyety arthaù | tathä cedåça-svabhävatväj jéva-tad-dehau na çoka-sthänam iti jévätmano deho dharmänuñöänuñöhäna-dvärä tasya bhogäya mokñäya ca pareçena såjyate | sa ca sa ca dharmeëa bhavet tasmäd yudhyasva bhärata ||18||

(2.19)