Avinäçi tu tad viddhi yena sarvam idaà tatam |

Vinäçam avyayasyäsya na kaçcit kartum arhati ||

çrédharaù : atra sat-svabhävam avinäçi vastu sämänyenoktaà tataà tat-säkñitvena vyäptaà taà tu ätma-svarüpam avinäçi vinäça-çünyaà viddhi jänéhi | tatra hetum äha vinäçam iti ||17||

madhusüdanaù : nanv etädåçasya sato jïänäd bhede paricchinnatväpatter jïänätmakatvam abhyupeyaà tac cänädhyäsikam, anyathä jaòatväpatteù | tathä cänädhyäsika-jïäna-rüpasya sato dhätv-arthatväd utpatti-vinäçavattvaà ghaöa-jïänam utpannaà ghaöa-jïänaà nañöam iti pratéteç ca | evaà cähaà ghaöaà jänäméti pratétes tasya säçrayatvaà sa-viñayatvaà ceti deça-käla-vastu-paricchinnatvät sphuraëasya kathaà tad-rüpasya sato deça-käla-vastu-pariccheda-çünyatvam ity äçaìkyäha—avinäçéti |

vinäço deçataù kälato vastuto vä paricchedaù so'syästéti vinäçi paricchinnaà tad-vilakñaëam avinäçi sarva-prakära-pariccheda-çünyaà tu eva tat sad-rüpaà sphuraëaà tvaà viddhi jänéhi | kià tat ? yena sad-rüpeëa sphuraëenaikena nityena vibhunä sarvam idaà dåçya-jätaà svataù sattä-sphürti-çünyaà tataà vyäptaà sva-sattä-sphürty-adhyäsena rajju-çakaleneva sarpa-dhärädi svasmin samäveçitaà tad avinäçyeva viddhéty arthaù |

kasmät ? yasmät vinäçaà paricchedaà avyayasyäparicchinnasyäparokñasya sarvänusyütasya sphuraëa-rüpasya sataù kaçcit ko'py äçrayo vä viñayo vä indriya-saànikarñädi-rüpo hetur vä na kartum arhati samartho na bhavati, kalpitasyäkalpita-paricchedakatä-yogät äropa-mätre ceñöäpatteù | ahaà ghaöaà jänäméty atra hy ahaàkära äçrayatayä bhäsate, ghaöas tu viñayatayä | utpatti-vinäçavaté käcid ahaàkära-våttis tu sarvato viprasåtasya sataù sphuraëasya vyaïjakatayä ätma-mano-yogasya parair api jïäna-hetutväbhyupagamät, tad-utpatti-vinäçenaiva ca tad-upahite sphuraëa-rüpe saty utpatti-vinäça-pratéty-upapatter naikasya sphuraëasya svata utpatti-vinäça-kalpanä-prasaìgaù, dhvany-avacchedena çabdavad ghaöädy-avacchedenäkäçavac ca | ahaàkäras tu tasminn adhyasto'pi tad-äçrayatayä bhäsate, tad-våtti-tädätmyädhyäsät suñuptäv ahaàkäräbhäve'pi tad-väsanäväsitäjïäna-bhäsakasya caitanyasya svataù-sphuraëät, anyathaitävantaà kälam ahaà kim api näjïäsiñam iti suñuptotthitasya smaraëaà na syät | na cotthitasya jïänäbhävänumitir iyam iti väcyam |

suñupti-käla-rüpa-pakñäjïänäl liìgäsaàbhaväc cäsmaraëäder vyabhicäritvät smaraëäjanaka-nirvikalpakädy-abhäväsädhakatväc ca | jïäna-sämagry-abhävasya cänyonyäçraya-grastatvät | tathä ca çrutiù—yad vai tan na paçyati paçyan vai tad drañöavyaà na paçyati na hi drañöur dåñöer viparilopo vidyate'vinäçitvät [bå.ä.u. 4.3.24] ity-ädiù | suñuptau svaprakäça-sphuraëa-sadbhävaà tan nityatayä darçayati |

evaà ghaöädir viñayo'pi tad-ajïätävasthäbhäsake sphuraëe kalpitaù | ya eva präg-ajïätaù, sa evedänéà mayä jïäta iti pratyabhijïänät | ajïäta-jïäpakatvaà hi prämäëyaà sarva-tantra-siddhäntaù | yathärthänubhavaù prameti vadadbhis tärkikair api jïäta-jïäpikäyäù småter vyävartakam anubhava-padaà prayuïjänair etad-abhyupagamät | ajïätatvaà ca ghaöäder na cakñur-ädinä paricchidyate taträsämarthyät taj-jïänottara-kälam ajïänasyänuvåtti-prasaìgäc ca | näpy anumänena liìgäbhävät | na hédänéà jïätatvena präg-ajïätatvam anumätuà çakyaà, dhärävähikäneka-jïäna-viñaye vyabhicärät | idäném eva jïätatvaà tu präg-ajïätatve satédänéà jïätatva-rüpaà sädhyäviçiñöatväd asiddham | na cäjïätävasthä-jïänam antareëa jïänaà prati ghaöäder hetutä grahétuà çakyate, pürva-vartitvägrahät, ghaöaà na jänäméti särvalaukikänubhava-virodhaç ca | tasmäd ajïätaà sphuraëaà bhäsamänaà svädhyastaà ghaöädikaà bhäsayatéti ghaöädénäm ajïäte sphuraëe kalpitatva-siddhiù | anyathä ghaöäder jaòatvenäjïätatva-tad-bhänayor anupapatteù sphuraëaà cäjïätaà svädhyastenaiväjïäneneti svayam eva bhagavän vakñyati—ajïänenävåtaà jïänaà tena muhyanti jantavaù [gétä 5.14] ity atra | etena vibhutvaà siddham | tathä ca çrutiù—mahad bhütam anantam apäraà vijïäna-ghana eva [bå.ä.u. 2.4.12] iti, satyaà jïänam anantam [tai.u. 2.1] iti ca jïänasya mahattvam anantatvaà ca darçayati | mahattvaà svädhyasta-sarva-saàbandhitvaà, anantatvaà trividha-pariccheda-çünyatvam iti vivekaù |

etena çünya-vädo'pi pratyuktaù, niradhiñöhäna-bhramäyogän niravadhi-bädhäyogäc ca | tathä ca çrutiù—puruñän na paraà kiàcit sä käñöhä sä parä gatiù [ka.u. 3.11] iti sarva-bädhävadhià puruñaà pariçinañöi | uktaà ca bhäñya-käraiù—sarvaà vinaçyad-vastu-jätaà puruñäntaà vinaçyati, puruño vinäça-hetv-abhävän na vinaçyati iti | etena kñaëika-vädo'pi parästaù | abädhita-pratyabhijïänäd anya-dåñöänya-smaraëädy-anupapatteç ca | tasmäd ekasya sarvänusyütasya svaprakäça-sphuraëa-rüpasya sataù sarva-prakära-pariccheda-çünyatväd upapannaà näbhävo vidyate sata iti ||17||

viçvanäthaù : näbhävo vidyate sataù ity asyärthaà spañöayati avinäçéti | taà jévätma-svarüpaà yena sarvam idaà çaréraà tataà vyäptam | nanu çaréra-mätra-vyäpi-caitanyatve jévätmano madhyama-parimäëatvena anityatva-prasaktiù ? maivam | sükñmäëäm apy ahaà jévaù iti bhagavad-ukteù | eñoëur ätmä cetasä veditavyo yasmin präëaù païcadhä saàviveça iti,

bälägra-çata-bhägasya çatadhä kalpitasya ca |

bhägo jévaù sa vijïeyaù [çve.u. 5.9] iti,

ärägra-mätro hy aparo’pi dåñöaù iti çrutibhyaç ca tasya paramäëu-parimäëatvam eva | tad api sampürëa-deha-vyäpi-çaktimattvaà jatu-jaöitasya mahä-maëer mahauñadhi-khaëòasya vä çirasy urasi vä dhåtasya sampürëa-deha-puñöi-karaëa-çaktimattvam iva näsamaïjasam | svarga-naraka-nänä-yoniñu gamanaà ca tasyopädhi-päravaçyäd eva | tad uktaà präëam adhikåtya dattätrayeëa yena saàsarate pumän iti | ataeväsya sarva-gatatvam apy agrima-çloke vakñyamäëaà näsamaïjasam | ataevävyayasya nityasya nityo nityänäà cetanaç cetanänäm eko bahünäà yo vidadhäti kämän [çve.u. 6.13] iti çruteù |

yad vä, nanu deho jévätmä paramätmety etad vastu-trikaà manuñya-tiryag-ädiñu sarvatra dåçyate, taträdyayor deha-jévayos tattvaà näsato vidyate bhävaù ity anenoktam | tåtéyasya paramätma-vastunaù kià tattvam ity ata äha avinäçi tv iti | tu bhinnopakrame | paramätmano mäyä-jéväbhyäà svarüpataù pärthakyäd idaà jagat ||17||

baladevaù : uktaà jévätma-dehayoù svabhävaà viçadayaty avinäçéti dväbhyäm | taj jévätma-tattvam avinäçi nityaà viddhi | yena sarvam idaà çaréraà tataà dharma-bhütena jïänena vyäptam asti | asyävyayasya parmäëutvena ca vinäçänarhasya vinäçaà na kaçcit sthülo’rthaù kartum arhati präëasyeva dehaù | iha jévätmano deha-parimitatvaà na pratyetavyam | eño’ëur ätmä cetasä veditavyo yasmin präëaù païcadhä saàviveça [mu.u. 3.1.9] ity ädiñu tasya paramäëutva-çravaëät | tädåçasya nikhila-deha-vyäptis tu dharma-bhüta-jïänenaiva syät | evam äha bhagavän sütrakäraù—guëäd välokavad [ve.sü. 2.3.26] iti | ihäpi svayaà vakñyati yathä prakäçayaty ekaù [gétä 13.33] ity ädinä ||17||

(2.18)