Näsato vidyate bhävo näbhävo vidyate sataù | ubhayor api dåñöo’ntas tv anayos tattva-darçibhiù ||

çrédharaù : nanu tathäpi çétoñëädikam atiduùsahaà kathaà soòhavyam | atyantaà tat-sahane ca kadäcid deha-näçaù syäd ity äçaìkya tattva-vicärataù sarvaà soòhuà çakyam ity äçayenäha näsato vidyata iti | asato’nätma-dharmatväd avidyamänasya çétoñëäder ätmani bhävaù sattä na vidyate | tathä sataù sat-svabhävasyätmano’bhävo näço na vidyate | evam ubhayoù sad-asator anto nirëayo dåñöaù | kaiù ? tattva-darçibhiù vastu-yäthärthya-vedibhiù | evambhüta-vivekena sahasvety arthaù ||16||

madhusüdanaù : nanu bhavatu puruñaikatvaà, tathäpi tasya satyasya jaòa-drañöåtva-rüpaù satya eva saàsäraù | tathä ca, çétoñëädi-sukha-duùkha-käraëe sati tad-bhogasyävaçyakatvät satyasya ca jïänäd vinäçänupapatteù kathaà titikñä ? kathaà vä so'måtatväya kalpate ? iti cet | na | kåtsnasyäpi dvaita-prapaïcasyätmani kalpitatvena taj-jïänäd vinäçopapatteù | çuktau kalpitasya rajatasya çukti-jïänena vinäçavat |

kathaà punar ätmänätmanoù pratétya-viçeñe ätmavad anätmäpi satyo na bhavet ? anätmavad ätmäpi mithyä na bhavet ? ubhayos tulya-yoga-kñematväd ity äçaìkya viçeñam äha bhagavän—näsata iti |

yat kälato deçato vastuto vä paricchinnaà, tad asat, yathä ghaöädi janma-vinäça-çélaà präk-kälena para-kälena ca paricchidyate, dhvaàsa-präg-abhäva-pratiyogitvät kädäcitkaà käla-paricchinnam ity ucyate | evaà deça-paricchinnam api tad eva mürtatvena sarva-deçävåttitvät | käla-paricchinnasya deça-pariccheda-niyame'pi deça-paricchinnatvenäbhyupagatasya paramäëv-ädes tärkikaiù käla-paricchedänabhyupagamäd deça-paricchedo'pi påthag uktaù | sa ca kiàcid deça-våttir atyantäbhävaù | evaà sajätéya-bhedo vijätéya-bhedaù svagata-bhedaç ceti trividho bhedo vastu-paricchedaù | tathä våkñasya våkñäntaräc chilädeù patra-puñpädeç ca bhedaù | athavä jéveçvara-bhedo jéva-jagad-bhedo jéva-paraspara-bheda éçvara-jagad-bhedo jagat-paraspara-bheda iti païcavidho vastu-paricchedaù | käla-deçäparicchinnasyäpy äkäçädes tärkikair vastu-paricchedäbhyupagamät påthaì-nirdeçaù | evaà säàkhya-mate'pi yojanéyam |

etädåçasyäsataù çétoñëädeù kåtsnasyäpi prapaïcasya bhävaù sattä päramärthikatvaà svänyüna-sattäka-tädåça-pariccheda-çünyatvaà na vidyate na saàbhavati, ghaöatväghaöatvayor iva paricchinnatväparicchinnatvayor ekatra virodhät | na hi dåçyaà kiàcit kvacit käle deçe vastuni vä na niñidhyate sarvatränanugamät, na vä sad vastu kvacid deçe käle vastuni vä niñidhyate sarvatränugamät, tathä ca sarvatränugate sad vastuny ananugataà vyabhicäri vastu kalpitaà rajju-khaëòa ivänugate vyabhicäri sarpa-dhärädikam iti bhävaù |

nanu vyabhicäriëaù kalpitatve sad vastv api kalpitaà syät, tasyäpi tuccha-vyävåttatvena vyabhicäritväd ity ata äha—näbhävo vidyate sata iti | sad-adhikaraëaka-bheda-pratiyogitvaà hi vastu-paricchinnatvaà, tac ca na tuccha-vyävåttatvena | tucche çaça-viñäëädau sattväyogät, sad-asadbhyäm abhävo nirüpyate iti nyäyät | ekasyaiva svaprakäçasya nityasya vibhoù sataù sarvänusyütatvena sad-vyakti-bhedänabhyupagamät ghaöaù sann ity-ädi-pratéteù särvaà laukikatvena sato ghaöädy-adhikaraëaka-bheda-pratiyogitväyogät | abhävaù paricchinnatvaà deçataù kälato vastuto vä, sataù sarvänusyüta-san-mätrasya na vidyate na saàbhavati pürvavad virodhäd ity arthaù |

nanu san näma kim api vastu nästy eva yasya deça-käla-vastu-paricchedaù pratiñidhyate | kià tarhi sattvaà näma paraà sämänyaà yad äçrayatvena dravya-guëa-karmasu sad-vyavahäraù | tad ekäçraya-saàbandhena sämänya-viçeña-samaväyeñu | tathä cäsataù präg-abhäva-pratiyogino ghaöädeù sattvaà käraëa-vyäpärät sato'pi tasyäbhävaù käraëa-näçäd bhavaty eveti katham uktaà—näsato vidyate bhävo näbhävo vidyate sataù iti ? evaà präpte pariharati—ubhayor apéty ardhena |

ubhayor api sad-asatoù sataç cäsataç cänto maryädä niyata-rüpatvaà yat sat tat sad eva yad asat tad asad eveti dåñöo niçcitaù çruti-småti-yuktibhir vicära-pürvakam | kaiù? tattva-darçibhir vastu-yäthätmya-darçana-çélair brahma-vidbhiù, na tu kutärkikaiù | ataù kutärkikäëäà na viparyayänupapattiù | tu-çabdo'vadhäraëe | ekänta-rüpo niyama eva dåñöo, na tv anekänta-rüpo'nyathä-bhäva iti tattva-darçibhir eva dåñöo nätattva-darçibhir iti vä | tathä ca çrutiù, sad eva somyedam agra äséd ekam evädvitéyam ity upakramya, aitadätmyam idaà sarvaà tat satyaà sa ätmä tattvam asi çvetaketo [chä.u. 3.2.1] ity upasaàharanté sad ekaà sajätéya-vijätéya-svagata-bheda-çünyaà satyaà darçayati—väcärambhaëaà vikäro näma-dheyaà måttikety eva satyam [chä.u. 6.1.4] ity-ädi-çrutis tu vikära-mätrasya vyabhicäriëo väcärambhaëatvenänåtatvaà darçayati | annena somya çuìgenäpo-mülam anvicchadbhiù somya çuìgena tejo-mülam anviccha tejasä somya çuìgena san-mülam anviccha san-müläù somyemäù sarväù prajäù sad-äyatanäù sat-pratiñöhäù [bå.ä.u. 6.8.4] iti çrutiù sarveñämapi vikäräëäà sati kalpitatvaà darçayati |

sattvaà ca na sämänyaà tatra mänäbhävät | padärtha-mätra-sädhäraëyät sat sad iti pratétyä dravya-guëa-karma-mätra-våtti-sattvasya svänupapädakasyäkalpanät vaiparétyasyäpi suvacatvät eka-rüpa-pratéter eka-rüpa-viñaya-nirvähyatvena saàbandha-bhedasya svarüpasya ca kalpayitum anucitatvät viñayasyänanugame'pi pratéty-anugame jäti-mätroccheda-prasaìgät | tasmäd ekam eva sad vastu svataù sphuraëa-rüpaà jïätäjïätävasthäbhäsakaà sva-tädätmyädhyäsena sarvatra sad-vyavahäropapädakaà sanghaöa iti pratétyä tävat-sad-vyakti-mäträbhinnatvaà ghaöe viñayékåtam, na tu sattä-samaväyitvam | abheda-pratéter bheda-ghaöita-saàbandhänirvähyatvät | evaà dravyaà sad-guëaù sann ity-ädi-pratétyä sarväbhinnatvaà sataù siddham | dravya-guëa-bhedäsiddhyä ca na teñu dharmiñu sattvaà näma dharmaù kalpyate, kiàtu sati dharmiëi dravyädy-abhinnatvaà läghavät, tac ca västavaà na saàbhavatéty ädhyäsikam ity anyat | tad uktaà värtika-käraiù—

sattäto'pi na bhedaù syäd dravyatvädeù kuto'nyataù |

ekäkärä hi saàvittiù sad-dravyaà sad-guëas tathä || ity-ädi |

sattäpi näsato bhedikä tasyäprasiddheù | dravyatvädikaà tu sad-dharmatvän na sato bhedakam ity arthaù | ata eva ghaöäd bhinnaù paöa ity-ädi-pratétir api na bheda-sädhikä ghaöa-paöa-tad-bhedänäà sad-bhedenaikyät | evaà yatraiva na bheda-grahas tatraiva labdha-padä saté sad abheda-pratétir vijayate, tärkikaiù käla-padärthasya sarvätmakasyäbhyupagamät tenaiva sarva-vyavahäropapattau tad-atirikta-padärtha-kalpane mänäbhävät tasyaiva sarvänusyütasya sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëa ca sarva-tädätmyena pratéty-upapatteù sphuraëasyäpi sarvänusyütatvenaikatvän nityatvaà vistareëägrima-çloke vakñyate |

tathä ca, yathä kasmiàçcid deçe käle vä ghaöasya paöäder na deçäntare käläntare vä ghaöatvaà, evaà kasmiàçcid deçe käle vä ghaöasyänyaträghaöatvaà çakreëäpi na çakyate saàpädayituà, padärtha-svabhäva-bhaìgäyogät | evaà kasmiàçcid deçe käle vä sato deçäntare käläntare vä sattvaà kasmiàçcid deçe käle vä sato'nyaträsattvaà na çakyate saàpädayituà yukti-sämänyät | ata ubhayor niyata-rüpatvam eva drañöavyam ity advaita-siddhau vistaraù | ataù sad eva vastu mäyä-kalpitä san nivåttyä'måtatväya kalpate san-mätra-dåñöyä ca titikñäpy upapadyata iti bhävaù ||16||

viçvanäthaù : etac ca viveka-daçän adhirüòhän prati uktam | vastutas tu asaìgo hy ayaà puruñaù iti çruter jévätmanaç ca sthüla-sükñma-dehäbhyäà tad-dharmaiù çoka-mohädibhiç ca sambandho nästy eva | tat-sambandhasya avidyä kalpitatväd ity äha neti | asato’nätma-dharmatväd ätmani jéve avartamänasya çoka-mohädes tad-äçrayasya dehasya ca bhävaù sattä nästi | tathä sataù satya-rüpasya jévätmano’bhävo näço nästi | tasmäd ubhayor etayor asat-sator anto nirëayo’yaà dåñöaù | tena bhéñmädiñu tvad-ädiñu ca jévätmasu satyatväd anaçvareñu deha-daihika-viveka-çoka-mohädayo naiva santi kathaà bhéñmädayo naìkñanti | kathaà vä täàs tvaà çocaséti bhävaù ||16||

baladevaù : tad evaà bhagavatä pärthasyästhänäçocitvena tat-päëòityam äkñiptam | çoka-haraà ca svopäsanam eva tac copäsopäsaka-bheda-ghaöitam ity upäsyäj jéväàçinaù svasmäd upäsakänäà jéväàçänäà tättvikaà dvaitam upadiñöam | atha yad ätma-tattvena tu brahma-tattvaà dépopameneha yuktaù prapaçyet [çve.u. 2.15] ity ädäv aàça-svarüpa-jïänasyäàçi-svarüpa-jïänopayogitva-çravaëät tad ädau saniñöhädén sarvän pratyaviçeñeëopadeçyaà tac ca dehätmanor vaidharmya-dhiyam antarä na syäd iti tad-vaidharmya-bodhäyärabhyate näsata ity ädibhiù | asataù pariëämino dehäder bhävo’pariëämitvaà na vidyate | sato’ pariëämina ätmanas tv abhävaù pariëämitvaà na vidyate | dehätmänau pariëämäpariëäma-svabhävau bhavataù | evam ubhayor asat-sac-chabditayor dehätmanor anto nirëayas tattva-darçibhis tad-ubhaya-svabhäva-vedibhiù puruñair dåñöo’nubhütaù | aträsac-chabdena vinaçvaraà dehädi jaòaà sac-chabdena tv avinaçvaram ätma-caitanyam ucyate | evam eva çré-viñëu-puräëe’pi nirëétaà dåñöaà jyotéàñi viñëur bhuvanäni viñëur [vi.pu. 2.12.38] ity upakramya yad asti yan nästi ca vipra-varya [?] ity asti | nästi-çabda-väcyayoç cetana-jaòayos tathätvaà vastv asti kià kutradcid ity ädibhir nirüpitaù | tatra nästi çabda-väcyaà jaòam | asti-çabdavätyaà tu caitanyam iti svayam eva vivåtam | yat tu sat-kärya-väda-sthäpanäyai tat-padyam ity ähus tan-niravadhänaà dehätma-svabhävänabhijïäna-mohitaà prati tan-moha-vinivåttaye tat-svabhäväbhijïäpanasya prakåtatvät ||16||

(2.17)