Yaà hi na vyathayanty ete puruñaà puruñarñabha | sama-duùkha-sukhaà dhéraà so’måtatväya kalpate ||

çrédharaù : tat-pratikära-prayatnäd api tat-sahanam evocitaà mahä-phalatväd ity äha yaà héti | ete mäträ-sparçä yaà puruñaà na vyathayanti näbhibhavanti | same duùkha-sukhe sa tam | sa tair avikñipyamäëo dharma-jïäna-dvärä amåtatväya mokñäya kalpate yogyo bhavati ||15||

madhusüdanaù : nanv antaù-karaëasya sukha-duùkhädy-äçrayatve tasyaiva kartåtvena bhoktåtvena ca cetanatvam abhyupeyam, tathä ca tad-vyatirikte tad-bhäsake bhoktari mänäbhävän näma-mätre vivädaù syät | tad-abhyupagame ca bandha-mokñayor vaiyadhikaraëyäpattiù antaù-karaëasya sukha-duùkhäçrayatvena baddhatvät, ätmanaç ca tad-vyatiriktasya muktatväd ity äçaìkäm arjunasyäpanetum äha bhagavän—yaà héti |

yaà sva-prakäçatvena svata eva prasiddhaà, aträyaà puruñaù svayaàjyotir bhavati [bå.ä.u. 4.3.19] iti çruteù | puruñaà pürëatvena puri çayänaà, sa vä ayaà puruñaù sarväsu pürñu puriçayo naitena kiàcanänävåtaà naitena kiàcanäsaàvåtam [bå.ä.u. 2.5.18] iti çruteù | sama-duùkha-sukhaà same duùkha-sukhe anätma-dharmatayä bhäsyatayä ca yasya nirvikärasya svayaà-jyotiñas tam | sukha-duùkha-grahaëam açeñäntaù-karaëa-pariëämopalakñaëärtham | eña nityo mahimä brähmaëasya na karmaëä vardhate no kanéyän [bå.ä.u. 4.4.23] iti çrutyä våddhi-kanéyastä-rüpayoù sukha-duùkhayoù pratiñedhät | dhéraà dhiyam érayatéti vyutpattyä cid-äbhäsa-dvärä dhé-tädätmyädhyäsena dhé-prerakam | dhé-säkñiëam ity arthaù | sa dhéraù svapno bhütvemaà lokam atikrämati [bå.ä.u. 4.3.7] iti çruteù | etena bandha-prasaktir darçitä | tad uktam—

yato mänäni sidhyanti jägrad-ädi-trayaà tathä |

bhäväbhäva-vibhägaç ca sa brahmäsméti bodhyate || [bå.vä.saà. 1082] iti |

ete sukha-duùkhadä mäträ-sparçäù hi yasmän na vyathayanti paramärthato na vikurvanti, sarva-vikära-bhäsakatvena vikäräyogyatvät |

süryo yathä sarva-lokasya cakñur

na lipyate cäkñuñair bähya-doñaiù |

ekas tathä sarvabhütäntarätmä

na lipyate loka-duùkhena bähyaù || iti çruteù |

ataù sa puruñaù sva-svarüpa-bhüta-brahmätmaikya-jïänena sarva-duùkhopädäna-tad-ajïäna-nivåtty-upalakñitäya nikhila-dvaitänuparakta-sva-prakäça-paramänanda-rüpäya amåtatväya mokñäya kalpate | yogyo bhavatéty arthaù | yadi hy ätmä sväbhävika-bandhäçrayaù syät, tadä sväbhävika-dharmäëäà dharmi-nivåttim antareëänivåtter na kadäpi mucyeta | tathä coktam

ätmä kartr-ädi-rüpaç cen mä käìkñés tarhi muktatäm |

na hi svabhävo bhävänäà vyävartetauñëyavad raveù || iti |

präg-abhäväsaha-våtter yugapat sarva-viçeña-guëa-nivåtter dharmi-nivåtter näntaréyakatva-darçanät | athätmani bandho na sväbhävikaù, kintu buddhy-ädy-upädhikåtaù, ätmendriya-mano-yuktaà bhoktety ähur manéñiëaù [ka.u. 2.3.4] iti çruteù | tathä ca, dharmi-sad-bhäve'pi tan-nivåttyä mukty-upapattir iti cet, hanta tarhi yaù svadharmam anya-niñöhatayä bhäsayati sa upädhir ity abhyupagamäd buddhy-ädi-rupädhiù svadharmam ätma-niñöhatayä bhäsayatéty äyätam | tathä cäyätaà märge bandhasyäsatyatväbhyupagamät, na hi sphaöika-maëau japä-kusumopadhäna-nimitto lohitimä satyaù, ataù sarva-saàsära-dharmäsaàsargiëo'py ätmana upädhi-vaçät tat-saàsargitva-pratibhäso bandhaù | sva-svarüpa-jïänena tu svarüpäjïäna-tat-kärya-buddhyädy-upädhi-nivåttyä tan-nimitta-nikhila-bhrama-nivåttau nirmåñöa-nikhila-bhäsyoparägatayä çuddhasya sva-prakäça-paramänandatayä pürëasyätmanaù svata eva kaivalyaà mokña iti na bandha-mokñayor vaiyadhikaraëyäpattiù | ata eva näma-mätre vivädaù ity apästam, bhäsya-bhäsakayor ekatvänupapatteù | duùkhé sva-vyatirikta-bhäsyaù bhäsyatvät ghaöavat ity anumänät, bhäsyasya bhäsakatvädarçanät | ekasyaiva bhäsyatve bhäsakatve ca kartå-karma-virodhäd ätmanaù katham iti cet | na | tasya bhäsakatva-mäträbhyupagamät |

ahaà duùkhéty-ädi-våtti-sahitähaàkära-bhäsakatvena tasya kadäpi bhäsya-koöäv apraveçät | ata eva duùkhé na svätirikta-bhäsakäpekñaù bhäsakatvät dépavat ity anumänam api na | bhäsyatvena svätirikta-bhäsaka-sädhakena pratirodhät | bhäsakatvaà ca bhäna-karaëatvaà sva-prakäça-bhäna-rüpatvaà vä | ädye dépasyeva karaëäntaränapekñatve'pi svätirikta-bhäna-säpekñatvaà duùkhino na vyähanyate | anyathä dåñöäntasya sädhya-vaikalyäpatteù | dvitéye tv asiddho hetur ity adhika-balatayä bhäsyatva-hetur eva vijayate, buddhi-våtty-atirikta-bhänänabhyupagamät |

buddhir eva bhäna-rüpeti cet | na | bhänasya sarva-deça-kälänusyütatayä bhedaka-dharma-çünyatayä ca vibhor nityasyaikasya cänitya-paricchinnän eka-rüpa-buddhi-pariëämätmakatvänupapatteù, utpatti-vinäçädi-pratéteç cävaçya-kalpya-viñaya-saàbandha-viñayatayäpy upapatteù | anyathä tat-taj-jïänotpatti-vinäça-bhedädi-kalpanäyäm atigauraväpatter ity ädy anyatra vistaraù | tathä ca çrutiù—na hi drañöur dåñöer viparilopo vidyate'vinäçitvät [bå.ä.u. 4.3.23], äkäçavat sarva-gataç ca nityaù [bå.ä.u. 3.14.3], mahad bhütam anantam apäraà vijïäna-ghana eva [bå.ä.u. 2.4.12], tad etad brahmäpürvam anaparam anantaram abähyam abhayam ätmä brahma sarvänubhüù [bå.ä.u. 2.5.19] ity ädyä vibhu-nitya-svaprakäça-jïäna-rüpatäm ätmano darçayati | etenävidyä-lakñaëäd apy upädher vyatirekaù siddhaù | ato'satyopädhi-nibandhana-bandha-bhramasya satyätma-jïänän nivåttau muktir iti sarvam avadätam |

puruñarñabheti saàbodhayan sva-prakäça-caitanya-rüpatvena puruñatvaà paramänanda-rüpatvena cätmana åñabhatvaà sarva-dvaitäpekñayä çreñöhatvam ajänann eva çocasi | ataù sva-svarüpa-jïänäd eva tava çoka-nivåttiù sukarä—tarati çokam ätmavit [chä.u. 7.1.3] iti çruter iti sücayati | atra puruñam ity eka-vacanena säàkhya-pakño niräkåtaù | taiù puruña-bahutväbhyupagamät ||15||

viçvanäthaù : evaà vicäreëa tat-tat-sahanäbhyäse sati te viñayänubhaväù käle kila näpi duùkhayanti | yadi ca na duùkhayanti, tadätma-muktiù sva-pratyäsannaivety äha yam iti | amåtatväya mokñäya ||15||

baladevaù : dharmärtha-duùkha-sahanäbhyäsasyottaratra sukha-hetutvaà darçayann äha yaà héti | ete mäträ-sparçäù priyäpriya-viñayänubhävä yaà dhéraà dhiyam érayati dharmeñv iti vyutpatter dharma-niñöhaà puruñaà na vyathayanti sukha-duùkha-mürcchitaà na kurvanti so’måtatväya muktaye kalpyate | na tu tädåço duùkha-sukha-mürcchita ity arthaù | uktam arthaà sphuöayan puruñaà viçinañöi sameti | dharmänuñöhänasya kañöa-sädhyatväd duùkham anuñaìga-labdhaà sukhaà ca yasya samaà bhavati täbhyäà mukha-mlänitolläsa-rahitam ity arthaù ||15||

(2.16)