Ihämuträrtha-vairägyaà vaçékäräbhidhaà kramät |

tataù çamädi-sampattyä saànyäso niñöhito bhavet ||15||

evaà sarva-parityägän mumukñä jäyate dåòhä |

tato gurüpasadanam upadeça-grahas tataù ||16||

tataù sandeha-hänäya vedänta-çravaëädikam |

sarvam uttara-mémäàsä-çästram atropayujyate ||17||

tatas tat-paripäkeëa nididhyäsana-niñöhatä |

yoga-çästraà tu sampürëam upakñéëaà bhaved iha ||18||

kñéëa-doñe tataç citte väkyät tattva-matir bhavet |

säkñätkäro nirvikalpaù çabdäd evopajäyate ||19||

avidyä-vinivåttis tu tattvaj ïänodaye bhavet |

tata ävaraëe kñéëe kñéyete bhrama-saàçayau ||20||

anärabdhäni karmäëi naçyanty eva samantataù |

natvägäméni jäyante tattva-jïäna-prabhävataù ||21||

prärabdha-karma-vikñepäd väsanä tu na naçyati |

sä sarvato balavatä saàyamenopaçämyati ||22||

saàyamo dhäraëä dhyänaà samädhir iti yat trikam |

yamädi-païcakaà pürvaà tad-artham upayujyate ||23||

éçvara-praëidhänät tu samädhiù sidhyati drutam |

tato bhaven mano-näço väsanäkñaya eva ca ||24||

tattva-jïänaà mano-näço väsanä-kñaya ity api |

yugapat tritayäbhyäsäj jévanmuktir dåòhä bhavet ||25||

Vidvat-saànyäsa-kathanam etad-arthaà çrutau kåtam |

präg-asiddho ya eväàço yatnaù syät tasya sädhane ||26||

niruddhe cetasi purä sa-vikalpa-samädhinä |

nirvikalpa-samädhis tu bhaved atra tri-bhümikaù ||27||

Vyuttiñöhate svatastvädye dvitéye parabodhitaù |

ante vyuttiñöhate naiva sadä bhavati tanmayaù ||28||

evaà-bhüto brähmaëaù syäd variñöho brahma-vädinäm |

guëätétaù sthita-prajïo viñëu-bhaktaç ca kathyate ||29||

ativarëäçramé jévan-mukta ätma-ratis tathä |

etasya kåta-kåtyatväc chästram asmän nivartate ||30||

yasya deve parä bhaktir yathä deve tathä gurau |

tasyaite kathitä hy arthäù prakäçante mahätmanaù ||31||

ity-ädi-çrutimänena käyena manasä girä |

sarvävasthäsu bhagavad-bhaktir atropayujyate ||32||

pürva-bhümau kåtä bhaktir uttaräà bhümim änayet |

anyathä vighna-bähulyät phala-siddhiù sudurlabhä ||33||

pürväbhyäsena tenaiva hriyate hy avaço’pi saù |

aneka-janma-saàsiddha ity-ädi ca vaco hareù ||34||

yadi präg-bhava-saàskärasyäcintyatvät tu kaçcan |

präg eva kåta-kåtyaù syäd äkäça-phala-pätavat ||35||

na taà prati kåtärthatväc chästram ärabdhum iñyate |

präk-siddha-sädhanäbhyäsä durjïeyä bhagavat-kåpä ||36||

evaà präg-bhümi-siddhäv apy uttarottara-bhümaye |

Vidheyä bhagavad-bhaktis täà vinä sä na siddhyati ||37||

jévan-mukti-daçäyäà tu na bhakteù phala-kalpanä |

adveñöåtvädivat teñäà svabhävo bhajanaà hareù ||38||

ätmärämäç ca munayo nirgranthä apy urukrame |

kurvanty ahaitukéà bhaktim itthaà-bhüta-guëo hariù ||39||

teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyate |

ity-ädi-vacanät prema-bhakto’yaà mukhya ucyate ||40||

etat sarvaà bhagavatä gétä-çästre prakäçitam |

ato vyäkhyätum etan me mana utsahate bhåçam ||41||

niñkäma-karmänuñöhänaà mülaà mokñasya kértitam |

çokädiräsuraù päpmä tasya ca pratibandhakaù ||42||

yataù svadharmavibhraàçaù pratiñiddhasya sevanam |

phaläbhisandhi-pürvä vä sähaàkärä kriyä bhavet ||43||

äviñöaù puruño nityam evam äsura-päpmabhiù |

pumartha-läbhäyogyaù san labhate duùkha-santatim ||44||

duùkhaà svabhävato dveñyaà sarveñäà präëinäm iha |

atas tat-sädhanaà tyäjyaà çoka-mohädikaà sadä ||45||

anädi-bhava-santäna-nirüòhaà duùkha-käraëam |

dustyajaà çoka-mohädi kenopäyena héyatäm ||46||

evam-äkäìkñyäviñöaà puruñärthonmukhaà naram |

bubodhayiñur ähedaà bhagaväï çästram uttamam ||47||

tatra, açocyän anvaçocas tvam [gétä 2.11] ity-ädinä çoka-mohädi-sarväsura-päpma-nivåtty-upäyopadeçena svadharmänuñöhänät puruñärthaù präpyatäm iti bhagavad-upadeçaù sarva- sädhäraëaù | bhagavad-arjuna-saàväda-rüpä cäkhyäyikä vidyä-stuty-arthä janaka- yäjïavalkya-saàvädädivad upaniñatsu | kathaà ? prasiddha-mahänubhävo’py arjuno räjya- guru-putra-miträdiñv aham eñäà mamaita ity evaà-pratyaya-nimitta-sneha-nimittäbhyäà çoka-mohäbhyäm abhibhüta-viveka-vijïänaù svata eva kñatra-dharme yuddhe pravåtto’pi tasmäd yuddhäd upararäma | para-dharmaà ca bhikñä-jévanädi kñatriyaà prati pratiñiddhaà kartuà pravavåte | tathä ca mahaty anarthe magno’bhüt bhagavad-upadeçäc cemäà vidyäà labdhvä çoka-mohäv apanéya punaù svadharme pravåttaù kåta-kåtyo babhüveti praçastatareyaà mahä-prayojanä vidyeti stüyate |

arjunäpadeçena copadeçädhikäré darçitaù | tathä ca vyäkhyäsyate | svadharma-pravåttau jätäyäm api tat-pracyuti-hetu-bhütau çoka-mohau kathaà bhéñmam ahaà saàkhye [gétä 2.4] ity-ädinärjunena darçitau | arjunasya yuddhäkhye svadharmaà vinäpi vivekaà kià-nimittä pravåttir iti dåñövä tu päëòavänékam [gétä 1.2] ity-ädinä para-sainya-ceñöitaà tan-nimittam uktam | tad-upodghätatvena dhåtaräñöra-praçnaù saïjayaà prati dharma-kñetre ity-ädinä çlokena |

tatra dhåtaräñöra uväca iti vaiçampäyana-väkyaà janamejayaà prati | päëòavänäà jaya-käraëaà bahu-vidhaà pürvam äkarëya sva-putra-räjya-bhraàçäd bhéto dhåtaräñöraù papraccha sva-putra-jaya-käraëam äçaàsan | pürvaà yuyutsavo yoddhum icchavo’pi santaù kurukñetre samavetäù saàgatäù mämakä madéyä duryodhanädayaù päëòaväç ca yudhiñöhirädayaù kim akurvata kià kåtavantaù ? kià purvodbhüta-yuyutsänusäreëa yuddham eva kåtavanta uta kenacin nimittena yuyutsä-nivåttyänyad eva kiàcit kåtavantaù ? bhéñmärjunädi-véra-puruña-nimittaà dåñöa-bhayaà yuyutsä-nivåtti-käraëaà prasiddham eva, adåñöa-bhayam api darçayitum äha—dharmakñetra iti | dharmasya pürvam avidyamänasyotpatter vidyamänasya ca våddher nimittaà sasyasyeva kñetraà yat kurukñetraà sarva-çruti-småti-prasiddham | båhaspatir uväca yäjïavalkyaà yad anu kurukñetraà devänäà deva-yajanaà sarveñäà bhütänäà brahma-sadanam iti jäbäla-çruteù, kurukñetraà vai deva-yajanam iti çatapatha-çruteç ca | tasmin gatäù päëòaväù pürvam eva dhärmikäù yadi pakña-dvaya-hiàsä-nimittäd adharmäd gétä nivarteraàs tataù präpta-räjyä eva mat-puträù, athavä dharmakñetra-mähätmyena päpänäm api mat-puträëäà kadäcic citta-prasädaù syät, tadä ca te’nutaptäù präk-kapaöopättaà räjyaà päëòavebhyo yadi dadyus tarhi vinäpi yuddhaà hatä eveti sva-putra-räjya-läbhe päëòava-räjya-läbhe ca dåòhataram upäyam apaçyato mahän udvega eva praçna-béjam |

saïjayeti ca sambodhanaà räga-dveñädi-doñän samyag-jitavän aséti kåtvä nirvyäjam eva kathanéyaà tvayeti sücanärtham | mämakäù kim akurvatety etävataiva praçna-nirvähe päëòaväç ceti påthaì nirdiçan päëòaveñu mama-käräbhäva-pradarçanena tad-droham abhivyanakti ||1||

viçvanäthaù :

gauräàçukaù sat-kumuda-pramodé

sväbhikhyayä gos-tamaso nihantä |

çré-kåñëa-caitanya-sudha-nidhir me

mano’dhitiñöhan svaratià karotu ||

präcéna-väcaù suvicärya so’ham

ajïo’pi gétämåta-leça-lipsuù |

yateù prabhor eva mate tad atra

santaù kñamadhvaà çaraëägatasya ||

iha khalu sakala-çästräbhimata-çrémac-caraëa-saroja-bhajanaù svayaà bhagavän naräkåti-para-brahma-çré-vasudeva-sünuù säkñäc-chré-gopäla-puryäm avatéryäpära-paramätarkya-präpaïcika-sakala-locana-gocarékåto bhaväbdhi-nimajjamänän jagaj-janän udhåtya sva-saundarya-mädhuryäsvädanayä svéya-prema-mahämbudhau nimajjayämäsa |

зiсцa-rakсд duсцa-nigraha-vrata-niсцhд-mahiсцha-pratiсцho’pi bhuvo bhдra-duщkhдpahдra-miсeлa duсцдnдm api sva-dveсцилдm api mahд-saаsдra-grдsйbhьtдnдm api mukti-dдna-lakсaлaа parama-rakсaлam eva kеtvд svдntardhдnottara-kдla-janiсyamдлдn anдdy-avidyд-bandha-nibadnhana-зoka-mohдdyдkulдn api jйvдn uddhartuа здstra-kеn-muni-gaлa-gйyamдna-yaзaз ca dhartuа sva-priya-sakhaа tдdезa-svecchд-vaздd eva raлa-mьrdhany udbhьta-зoka-mohaа зrйmad-arjunaа lakсyйkеtya kдлтa-tritayдtmaka-sarva-veda-tдtparya-paryavasitдrtha-ratnдlaмkеtaа зrй-gйtд-здstram aсцдdaздdhyдyam antarbhьtдсцдdaзa-vidyaа sдkсдd vidyamдnйkеtam iva parama-puruсдrtham дvirbhдvayдmbabhьva |

taträdhyäyänäà ñaökenan prathamena niñkäma-karma-yogaù | dvitéyena bhakti-yogaù | tåtéyena jïäna-yogo darçitaù | taträpi bhakti-yogasyätirahasyatväd ubhaya-saìjévakatvenäbhyarhitatvät sarva-durlabhatväc ca madhyavartékåtaù | karma-jïänayor bhakti-rähityena vaiyarthyät te dve bhakti-miçre eva sammatékåte |

bhaktis tu dvividhä kevalä pradhänébhütä ca | taträdyä svata eva parama-prabalä | te dve karma-jïäne vinaiva viçuddha-prabhävaté akiïcanä ananyädi-çabda-väcyä | dvitéyä tu karma-jïäna-miçrety akhilam agre vivåtébhaviñyati |

athärjunasya çoka-mohau kathambhütäv ity apekñäyäà mahäbhärata-vaktä çré-vaiçampäyano janamejayaà prati tatra bhéñma-parvaëi kathäm avatärayati dhåtaräñöra uväca iti | kurukñetre yuyutsavo yuddhärthaà saìgatä mämakä duryodhanädyäù päëòaväç ca yudhiñöhirädayaù kià kåtavantas tad brühi | nanu yuyutsava iti tvaà bravéñy eväto yuddham eva kartum udyatäs te tad api kim akurvateti kenäbhipräyeëa påcchaséty ata äha dharmakñetra iti | kurukñetraà deva-yajanam iti çrutes tat-kñetrasya dharma-pravartakatvaà prasiddham |

atas tat-saàsarga-mahimnä yady adharmikäëäm api duryodhanädénäà krodha-nivåttyä dharme matiù syät | päëòaväs tu svabhävata eva dhärmikäs tato bandhu-hiàsanam anucitam ity ubhayeñäm api viveke udbhüte sandhir api sambhävyate | tataç ca mamänanda eveti saïjayaà prati jïäpayitum iñöo bhävo bähyaù | äbhyantaras tu sandhau sati pürvavat sakaëöakam eva räjyaà mad-ätmajänäm iti me durvära eva viñädaù | tasmäd asmäkéno bhéñmas tv arjunena durjaya evety ato yuddham eva çreyas tad eva bhüyäd iti tu tan-manorathopayogé durlakñyaù |

atra dharma-kñetre iti kñetra-padena dharmasya dharmävatärasya saparikara-yudhiñöhirasya dhänyasthänéyatvam | tat-pälakasya çré-kåñëasya kåñi-bala-sthänéyatvam | kåñëa-kåta-nänä-vidha-sähäyyasya jala-secana-setu-bandhanädi-sthänéyatvam | çré-kåñëa-saàhärya-duryodhanäder dhänya-dveñi-dhänyäkära-tåëa-viçeña-sthänéyatvaà ca bodhitaà sarasvatyä ||1||

baladevaù :

satyänantäcintya-çakty-eka-pakñe

sarvädhyakñe bhakta-rakñätidakñe |

çré-govinde viçva-sargädi-kaëòe

pürëänande nityam ästäà matir me ||

ajïäna-néradhir upaiti yayä viçeñaà

bhaktiù paräpi bhajate paripoñam uccaiù |

tattvaà paraà sphurati durgamam apy ajasraà

sädguëya-bhåt svaracitäà praëamämi gétäm ||

atha sukha-cid-ghanaù svayaà bhagavän acintya-çaktiù puruñottamaù sva-saìkalpäyatta-vicitra-jagad-udayädi-viriïcy-ädi-saïcintya-caraëaù sva-janmädi-lélayä sva-tulyän sahävirbhütän pärñadän praharñayaàs tayaiva jévän bahün avidyäçärdülévadanäd vimocya sväntardhänottara-bhävino’nyänuddidhérñur ähava-mürdhni svätma-bhütam apy arjunam avitarkya-sva-çaktyä samoham iva kurvan tan-moha-vimärjanäpadeçena saparikara-svätma-yäthätmyaika-nirüpikäà sva-gétopaniñadam upädiçat |

tasyäà khalv éçvara-jéva-prakåti-käla-karmäëi païcärthä varëyante | teñu vibhu-saàvid éçvaraù | aëu-saàvij jévaù | sattvädi-guëa-trayäçrayo dravyaà prakåtiù | traiguëya-çünyaà jaòa-dravyaà kälaù | puà-prayatna-niñpädyam adåñöädi-çabda-väcyaà karmeti |

teñäà lakñaëäni | eñv éçvarädéni catväri nityäni | jévädéni tv éçvara-vaçyäni | karma tu präg-abhävavad anädi vinäçi ca | tatra saàvit-svarüpo’péçvaro jévaç ca saàvettäsmad-arthaç ca—vijïänam änandaà brahma, yaù sarvajïaù sarvavit, mantä boddhä kartä vijänätmä puruñaù, ity-ädi çruteù | so’kämayata bahu syäm, sukham aham asväpsaà na kiïcid avediñam ity-ädi çruteç ca | na cobhayatra mahat-tattva-jäto’yam ahaìkäraù |

tadä tasyänutpatter vilénatväc ca | sa ca sa ca kartä bhoktä siddhaù sarvajïaù sarva-vit kartä boddhä iti padebhyaù | anubhavitåtvaà kahlu bhoktåtvaà sarväbhyupagatam | so’çnute sarvän kämän saha brahmaëä vipaçcitä iti çrutes tübhayos tat pravyaktam | yadyapi saàvit-svarüpät saàvettåtvädi nänyat prakäça-svarüpäd raver iva prakäçakatvädi, tathäpi viçeña-sämarthyät tad-anyatva-vyavahäraù | viçeñaç ca bheda-pratinidhir na bhedaù | sa ca bhedäbhäve’pi bheda-käryasya dharma-dharmi-bhävädi-vyavahärasya hetuù |sattä saté bhedo bhinnaù kälaù sarvadästéty ädiñu vidvadbhiù pratétaù | tat-pratéty-anyathänupapattyä—evaà dharmän påthak paçyaàs tän evänuvidhävati iti çrutyä ca siddhaù | iha hi brahma-dharmän abhidhäya tad-bhedaù pratiñidhyate |

na khalu bheda-pratinidhes tasyäpy abhäve dharma-dharmi-bhäva-dharma-bahutve çakye vaktum ity anicchubhir api svékäryäù syuù ta ime’rthäù çästre’smin yathästhänam anusandheyäù | iha hi jévätma-paramätma-tad-dhäma tat-präpty-upäyänäà svarüpäëi yathävan nirüpyante | tatra jévätma-yäthätmya-paramätma-yäthätmyopayogitayä paramätma-yäthätmyaà tu tad-upäsanopayogitayä prakåtyädikaà tu paramätmanaù srañöur upakaraëatayopadiçyate |

tad-upäyäç ca karma-jïäna-bhakti-bhedät tredha | tatra çruta-tat-tat-phalanair apekñeëa kartåtväbhiniveça-parityägena cänuñöhitasya sva-vihitasya karmaëaù håd-viçuddhi-dvärä jïäna-bhaktyor upakäritvät paramparayä tat-präptäv upäyatvam | tac ca çruti-vihita-karma hiàsä-çünyam atra mukhyam | mokña-dharme pitä-puträdi-saàvädät hiàsävat tu gauëaà viprakåñöatvät tayos tu säkñäd eva tathätvam |

nanu, tathänuñöhitena karmaëä håd-viçuddhyä jïänodayena muktau satyäà bhaktyä ko viçeñaù | ucyate, jïänam eva kiïcid viçeñäd bhaktir iti | nirëimeña-vékñaëa-kaöäkña-vékñaëa-vadanayor antaraà cid-vigrahatayänusandhir jïänaà tena tat sälokyädiù | vicitra-lélä-rasäçrayatayänusandhis tu bhaktis tayä kroòékåta-sälokyädi-tad-varévasyänanda-läbhaù pumarthaù | bhakter jïänatvaà tu “sac-cid-änandaika-rase bhakti-yoge tiñöhati” iti çruteù siddham |

tad idaа зravaлдdi-bhдvдdi-зabda-vyapadiсцaа dесцam | jпдnasya зravaлдdyдkдratvaа cit-sukhasya viслoщ kuntalдdi-pratйkatvavat pratyetavyam iti vakсyдmaщ | сaц-trike’smin здstre prathamena сaцkeneзvarдазasya jйvasyдазйзvara-bhakty-upayogi-svarьpa-darзanam | tac cдntar-gata-jпдna-niсkдma-karma-sдdhyaа nirьpyate | madhyena parama-prдpyasyдазйзvarasya prдpaлй bhaktis tan-mahima-dhй-pьrvikдbhidhйyate | antyena tu pьrvoditдnдm eveзvarдdйnда svarьpдлi pariзodhyante | trayдлда сaцkдnда karma-bhakti-jпдna-pьrvatд-vyapadeзas tu tat-tat-prдdhдnyenaiva | carame bhakteщ pratipatteз coktis tu ratna-sampuцordhva-likhita-tat-sьcaka-lipi-nyдyena |

asya çästrasya çraddhäluù sad-dharma-niñöho vijitendriyo’dhikäré | sa ca sa-niñöha-pariniñöhita-nirapekña-bhedät trividhaù | teñu svargädi-lokän api didåkñr niñöhayä sva-dharmän hary-arcana-rüpän äcaran prathamaù | loka-saàjighåkñayä tän äcaran hari-bhakti-nirato dvitéyaù | sa ca sa ca säçramaù | satya-tapo-japädibhir viçuddha-citto hary-eka-niratas tåtéyo niräçramaù | väcya-väcaka-bhävaù sambandhaù | väcya ukta-lakñaëaù çré-kåñëaù | väcakas tad-gétä-çästraà tädåçaù so’tra viñayaù | açeña-kleça-nivåtti-pürvakas tat-säkñät-käras tu prayojanam ity anubandha-catuñöayam | atreçvarädiñu triñu brahma-çabdo’kñara-çabdaç ca baddha-jéveñu tad-deheñu ca kñara-çabdaù | éçvara-jéva-dehe manasi buddhau dhåtau yatne cätma-çabdaù | triguëäyäà väsanäyäà çéle svarüpe ca prakåti-çabdaù | sattäbhipräya-svabhäva-padärtha-janmasu kriyäsv ätmasu ca bhäva-çabdaù | karmädiñu triñu citta-våtti-nirodhe ca yoga-çabdaù paöhyate | etac chästraà khalu svayaà bhagavataù säkñäd vacanaà sarvataù çreñöhaà—

gétä sugétä kartavyä kim anyaiù çästra-vistaraiù |

yä svayaà padmanäbhasya mukha-padmäd viniùsåtä || iti pädmät |

dhåtaräñörädi-väkyaà tu tat-saìgati-läbhäya dvaipäyanena viracitam | tac ca lavaëäkara-nipäta-nyäyena tan-mayam ity upodghätaù |

saìgräma-mürdhni saàvädo

yo’bhüd govinda-pärthayoù |

tat-saìgatyai kathäà präkhyäd

gétäsu prathame muniù ||

iti tävad bhagavad-arjuna-saàvädaà prastautuà kathä nirüpyate| dharmakñetre ity-ädibhiù sapta-viàçatyä | tad-bhagavataù pärtha-särathyaà vidvän dhåtaräñöraù sva-putra-vijaye sandihänaù saïjayaà påcchatéty äha | janmejayaà prati vaiçampäyanaù dhåtaräñöra uväceti | yuyutsavo yoddhum icchavo mämakä mat-puträù päëòaväç ca kurukñetre samavetäù kim akurvateti |

nanu yuyutsavaù samavetä iti tvam evätthya tato yudherann eva punaù kim akurvateti kas te bhäva iti cet, taträha—dharmakñetra iti | “yad anu kurukñetraà devänäà deva-yajanaà sarveñäà bhütänäà brahma-sadanam ity-ädi-çravaëäd dharma-prarohi-bhümi-bhütaà kurukñetraà prasiddham | tat-prabhäväd vinañöa-vidveñä mat-puträù kià päëòavebhyas tad-räjyaà dätuà niçcikyuù | kià vä, päëòaväù sadaiva dharma-çélä dharma-kñetre tasmin kula-kñaya-hetukäd adharmäd bhétä vana-praveçam eva çreyo vimamåçur iti | he saïjayeti vyäsa-prasädäd vinañöa-räga-dveñas tvaà tathyaà vadety-arthaù | päëòavänäà mämakatvänuktir dhåtaräñörasya teñu droham abhivyanakti | dhänya-kñeträt tad-virodhinäà dhänyäbhäsänäm iva dharma-kñeträt tad-virodhinäà dharmäbhäsänäà tvat-puträëäm apagamo bhävéti dharma-kñetra-çabdena gér-devyä vyajyate ||1||

(1.2)