Mäträ-sparçäs tu kaunteya çétoñëa-sukha-duùkhadäù | ägamäpäyino’nityäs täàs titikñasva bhärata ||

çrédharaù : nanu tän ahaà na çocämi, kintu tad-viyogädi-duùkha-bhäjaà mäm eveti cet taträha mäträ-sparçä iti | méyante jäyante viñayä äbhir iti mäträ indriya-våttayaù, täsäà sparçä viñayeñu sambaddhäù, te çétoñëädi-pradä bhavanti | te tu ägamäpäyitväd anityä asthiräù | atas tän titikñasva sahasva | yathä jalätapädi-saàsargäs tat-tat-käla-kåtäù svabhävataù çétoñëädi prayacchanti evam iñöa-saàyoga-viyogä api sukha-duùkhäni prayacchanti, teñäà cästhiratvät sahanaà tava dhérasyocitaà na tu tan-nimitta-harña-viñäda-päravaçyam ity arthaù ||14||

madhusüdanaù : nanv ätmano nityatve vibhutve ca na vivadämaù, pratideham ekatvaà tu na sahämahe | tathä hi, “buddhi-sukha-duùkhecchä-dveña-prayatna-dharmädharma-bhävanäkhya-nava-viçeña-guëavantaù pratidehaà bhinnäù, evaà nityä vibhavaç cätmänaù” iti vaiçeñikä manyante | imam eva ca pakñaà tärkika-mémäàsakädayo'pi pratipannäù | säàkhyäs tu vipratipadyamänä apy ätmano guëavattve pratidehaà bhede na vipratipadyante | anyathä sukha-duùtathä ca --saàkara-prasaìgät | tathä ca bhéñmädi-bhinnasya mama nityatve vibhutve'pi sukha-duùtathä ca --yogitväd bhéñmädi-bandhu-deha-vicchede sukha-viyogo duùkha-saàyogaç ca syäd iti kathaà çoka-mohau nänucitäv ity arjunäbhipräyam äçaìkya liìga-çaréra-vivekäyäha—méyante äbhir viñayä iti mäträ indriyäëi täsäà sparçä viñayaiù saàbandhäs tat-tad-viñayäkäräntaù-karaëa-pariëämä vä te ägamäpäyina utpatti-vinäçavato'ntaù-karaëasyaiva çétoñëädi-dvärä sukha-duùkhadäù, na tu nityasya vibhor ätmanaù, tasya nirguëätvän nirvikäratväc ca | na hi nityasyänitya-dharmäçrayatvaà saàbhavati, dharma-dharmiëor abhedät saàbandhäntaränupapatteù | säkñyasya säkñi-dharmatvänupapatteç ca | tad uktam—

na rte syäd vikriyäà duùkhé säkñitä kä vikäriëaù |

dhé-vikriyä-sahasräëäà säkñyato'ham avikriyaù || iti |

tathä ca sukha-duùkhädy-äçrayé-bhütäntaù-karaëa-bhedäd eva sarva-vyavasthopapatter na nirvikärasya sarva-bhäsakasyätmano bhede mänam asti, sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëa ca sarvatränugamät | antaù-karaëasya tävat sukha-duùkhädau janakatvam ubhaya-vädi-siddham, tatra samaväyi-käraëatvasyaiväbhyarhitatvät | tad eva kalpayitum ucitaà, na tu samaväyi-käraëäntaränupasthitau nimittatva-mätram | tathä ca kämaù saàkalpaù ity-ädi-çrutiù, etat sarvaà mana eva iti kämädi-sarva-vikäropädänatvam abheda-nirdeçän manasa äha | ätmanaç ca sva-prakäça-jïänänanda-rüpatvasya çrutibhir bodhanän na kämädy-äçrayatvam | ato vaiçeñikädayo bhräntyaivätmano vikäritvaà bhedaà cäìgé-kåtavanta ity arthaù | antaù-karaëasyägamäpäyitvät dåçyatväc ca nitya-dåg-rüpät tvatto bhinnasya sutathä ca—janakä ye mäträ-sparçäs te'py anityä aniyata-rüpäù, ekadä sukha-janakasyaiva çétoñëäder anyadä duùkha-janakatva-darçanät | evaà kadäcid duùkha-janakasyäpy anyadä sukha-janakatva-darçanät |

çétoñëa-grahaëam ädhyätmikädhibhautikädhidaivika-sukha-duùkhopalakñaëärtham | çétam uñëaà ca kadäcit sukhaà kadäcid duùkhaà sukha-duùkhe tu na kadäpi viparyayete iti påthaì-nirdeçaù |

tathä cätyantästhirän tvad-bhinnasya vikäriëaù sukha-duùkhädi-pradän bhéñmädi-saàyoga-viyoga-rüpän mäträ-sparçäàs tvaà titikñasva, naite mama kiàcitkarä iti vivekenopekñasva | duùkhitäd ätmädhyäsenätmänaà duùkhinaà mä jïäsér ity arthaù | kaunteya bhärateti saàbodhana-dvayenobhaya-kula-viçuddhasya taväjïänam anucitam iti sücayati ||14||

viçvanäthaù : nanu satyam eva tattvam | tad apy avivekino mama mana evänarthakäni våtahiva çoka-moha-vyäptaà duùkhayatéti | tatra na kevalam ekaà mana eväpi tu manaso våttayo’pi sarväs tv agädéndriya-rüpäù sva-viñayän anubhävyänarthakäriëya ity äha mäträ indriya-grähya-viñayäs teñäà sparçä anubhaväù | çétoñëety ägamäpäyina iti yad eva çétala-jalädikam uñëa-käle sukhadam | tad eva çéta-käle duùkhadam ato’niyatatväd ägamäpäyitväc ca tän viñayänubhavän titikñasva sahasva | teñäà sahanam eva çästra-vihito dharmaù | nahi mäghe mäsi jalasya duùkhatva-buddhyaiva çästre vihitaù snäna-rüpo dharmas tyajyate | dharma eva käle sarvänartha-nivartako bhavati | evam eva ye putra-bhräträdyotpatti-käle dhanädy-upärjana-käle ca sukhadäs ta eva måtyu-käle duùkhadä ägamäpäyino’nityäs tän api titikñasva | na tu tad-anurodhena yuddha-rüpaù çästra-vihitaù sva-dharmas tyäjyo vihita-dharmänäcaraëaà khalu käle mahänarthakåd eveti bhävaù ||14||

baladevaù : nanu bhéñmädayo måtäù kathaà bhaviñyantéti tad-duùkha-nimittaù çoko mäbhüt | tad-viccheda-duùkha-nimittas tu me mana-prabhåténi pradahantéti cet taträha mätreti | mäträs tv agädéndriya-våttayaù méyante paricchidyante viñayä abhir iti vyutpatteù | sparçäs täbhir viñayäëäm anubhavänte khalu çétoñëa-sukha-duùkhadä bhavanti | yad eva çétalam udakaà gréñme sukhadaà tad eva hemante duùkhadam ity ato’niyatatväd ägamäpäyitväc cänityän asthiräàs tän titikñasva sahasva | etad uktaà bhavati mägha-snänaà duùkha-karam api dharmatayä vidhänäd yathä kriyate tathä bhéñmädibhiù saha yuddhaà duùkha-karam api tathä vidhänät käryam eva | tatratyo duùkhänubhavas tv ägantuko dharma-siddhatvät soòhavyaù | dharmäj jïänodayena mokña-läbhe tüttaratra tasya nänuvåttiç ca jïäna-niñöhä paripäkaà vinaiva dharma-tyägas tv anartha-hetur iti | kaunteya bhärateti padäbhyäm ubhaya-kula-çuddhasya te dharma-bhraàço nocita iti sücyate ||14||

(2.15)