Dehino’smin yathä dehe kaumäraà yauvanaà jarä | tathä dehäntara-präptir dhéras tatra na muhyati ||

çrédharaù : nanv éçvarasya tava janmädi-çünyatvaà satyam eva, jévänäà tu janma-maraëe prasiddhe | taträha dehina ity ädi | dehino dehäbhimänino jévasya yathäsmin sthüla-dehe kaumärädy-avasthäs tad-deha-nibandhanä eva, na tu svataù, pürvävästhä-näçe |vasthäntarotpattäv api sa eväham iti pratyabhijïänät | tathaiva etad-deha-näçe dehäntara-präptir api liìga-deha-nibandhanaiva | na tävad ätmano näçaù, jäta-mätrasya pürva-saàskäreëa stanya-pänädau pravåtti-darçanät | ato dhéro dhémän tatra tayor deha-näçotpattyor na muhyati | ätmaiva måto jätaç ceti na manyate ||13||

madhusüdanaù : nanu, “deha-mätraà caitanya-viçiñöam ätmä” iti lokäyatikäù | tathä ca sthülo'haà gauro'haà gacchämi cety-ädi-pratyakña-pratétänäà prämäëyam anapohitaà bhaviñyati, yataù kathaà dehäd ätmano vyatirekaù, vyatireke'pi kathaà vä janma-vinäça-çünyatvaà jäto devadatto måto devadatta iti pratéter deha-janma-näçäbhyäà sahätmano'pi janma-vinäçopapatter ity äçaìkyäha—dehina iti |

dehäù sarve bhüta-bhaviñya-vartamänä jagan-maëòala-vartino'sya santéti dehé | ekasyaiva vibhutvena sarva-deha-yogitvät sarvatra ceñöopapatter na pratideham ätma-bhede pramäëam astéti sücayitum eka-vacanam | sarve vayam iti bahu-vacanaà tu pürvatra-deha-bhedänuvåttyä, na tv ätma-bhedäbhipräyeëeti na doñaù |

tasya dehina ekasyaiva sato'smin vartamäne dehe yathä kaumäraà yauvanaà jarety avasthä-trayaà paraspara-viruddhaà bhavati, na tu tad-bhedenätma-bhedaù, ya evähaà bälye pitaräv anvabhüvaà, sa evähaà värdhake praëaptèn anubhaväméti dåòhatara-pratyabhijïänät, anya-niñöha-saàskärasya cänyatränusandhänäjanakatvät | tathä tenaiva prakäreëävikåtasyaiva sata ätmano dehäntara-präptir etasmäd dehäd atyanta-vilakñaëa-deha-präptiù svapne yogaiçvarye ca tad-deha-bhedänusandhäne'pi sa eväham iti pratyabhijïänät |

tathä ca yadi deha evätmä bhavet, tadä kaumärädi-bhedena dehe bhidyamäne pratisandhänaà na syät, atha tu kaumärädy-avasthänäm atyanta-vailakñaëye'py avasthävato dehasya, yävat pratyabhijïaà vastu-sthitiù iti nyäyenaikyaà brüyät | tadäpi svapna-yogaiçvaryayor deha-dharma-bhede pratisandhänaà na syäd ity ubhayodäharaëam | ato maru-marécikädäv udakädi-buddher iva sthülo'ham ity-ädi-buddher api bhramatvam avaçyam abhyupeyam, bädhasyobhayaträpi tulyatvät | etac ca na jäyate ity-ädau prapaïcayiñyate | etena dehäd vyatirikto dehena sahotpadyate vinaçyati ceti pakño'pi pratyuktaù | taträvasthä-bhede pratyabhijïopapattäv api dharmiëo dehasya bhede pratyabhijïän upapatteù |

athavä yathä kaumärädy-avasthä-präptir avikåtasyätmana ekasyaiva, tathä dehäntara präptir etasmäd dehäd utkräntau | tatra sa eväham iti pratyabhijïänäbhäve'pi jäta-mätrasya harña-çoka-bhayädi-saàpratipatteù pürva-saàskära-janyäyä darçanät | anyathä stana-pänädau pravåttir na syät | tasyä iñöa-sädhanatädi-jïäna-janyatvasyädåñöa-mätra-janyatvasya cäbhyupagamät | tathä ca pürväpara-dehayor ätmaikya-siddhiù | anyathä kåta-näçäkåtäbhyägama-prasaìgäd ity anyatra vistaraù | kåtayoù puëya-päpayor bhogam antareëa näçaù kåta-näçaù, akåtayoù puëya-päpayor akasmät phala-dätåtvam akåtäbhyägamaù |

athavä dehina ekasyaiva tava yathä krameëa dehävasthotpatti-vinäçayor na bhedaù nityatvät, tathä yugapatsarva-dehäntara-präptir api tavaikasyaiva vibhutvät, madhyama-parimäëatve sävayavatvena nityatväyogät, aëutve sakala-deha-vyäpi-sukhädy-anupalabdhi-prasaìgät, vibhutve niçcite sarvatra dåñöa-käryatvät sarva-çaréreñv eka evätmä tvam iti niçcito'rthaù |

tatraivaà sati vadhya-ghätaka-bheda-kalpanayä tvam adhératvän muhyasi, dhéras tu vidvän na muhyati | aham eñäà hantä, ete mama vadhyä iti bheda-darçanäbhävät | tathä ca viväda-gocaräpannäù sarve dehä eka-bhoktåkäù dehatvät tvad-dehavat iti | çrutir api, eko devaù sarva-bhüteñu güòhaù sarva-vyäpé sarva-bhütäntarätmä ity-ädi | etena yad ähuù “deha-mätram ätmä” iti cärväkäù, “indriyäëi manaù präëaç ca” iti tad-eka-deçinaù, “kñaëikaà vijïänam” iti saugatäù, “dehätiriktaù sthiro deha-parimäëaù” iti digambaräù, “madhyama-parimäëasya nityatvänupapatteù nityo'ëuù” ity eka-deçinaù, tat sarvam apäkåtaà bhavati nityatva-vibhutva-sthäpanät ||13||

viçvanäthaù : nanu cätma-sambandhena deho’pi préty-äspadaà syät, deha-sambandhena putra-bhräträdayo’pi, tat-sambandhena tat-puträdayo’pi | atas teñäà näçe çokaù syäd eveti ced ata äha dehina iti | dehino jévasyäsmin dehe kaumära kaumäraà kaumära-präptir bhavati, tataù kaumära-näçänantaraà jarä-präptir yathä tathaiva dehäntara-präptir iti | tatas cätma-sambandhinäà kaumärädénäà préty-äspadänäà näçe yathä çoko na kriyate tathä dehasyäpi ätma-sambandhinaù prétyäspadasya näçe çoko na kartavyaù | yauvanasya näçe jarä-präptau çoko jäyate iti cet kaumärasya näçe yauvana-präptau harño’pi jäyate ity ato bhéñma-droëädénäà jérëa-deha-näçe khalu navya-dehäntara-präptau tarhi harñaù kriyatäm iti bhävaù | yad vä, ekasminn api dehe kaumärädénäà yathä präptis tathaivaikasyäpi dehino jévasya nänä-dehänäà präptir iti ||13||

baladevaù : nanu bhéñmädi-dehävacchinnänäm ätmanäà nityatve’pi tad-dehänäà tad-bhogäyatanänäà näçe yuktaù çoka iti cet taträha dehino’sminn iti | traikälikä bahavo dehä yasya santi, tasya dehino jévasyäsmin vartamäne dehe kramät kaumära-yauvana-jaräs tisro’vasthä bhavanti | täsäm ätma-sambandhinäà tad-bhogopayuktänäà pürva-pürva-vinäçena para-para-präptau yathä na çokas tathaiva tad-deha-vinäçe sati dehäntara-präptir yayäti-yauvana-präpti-nyäyena harña-hetur eveti, na tad-deha-vinäça-hetukaù çokas tavocita iti bhävaù | dhéro dhémän deha-svabhäva-jéva-karma-vipäka-svarüpa-jïaù | atra dehina ity eka-vacanaà jäty-abhipräyeëa bodhyaà pürvaträtma-bahutvokteù |

aträhuù—eka eva viçuddhätmä tasyävidyayäparicchinnasya tasyäà pratibimbitasya vä nänätmatvam | çrutiç caivam äha äkäçam ekaà hi yathä ghaöädiñu påthag bhavet, tathätmaiko hy anekastho jalädhäreñv iväàçumän iti | tad-vijïänena tasya vinäçe tu tan-nänätva-nivåttyä tad-aikyaà sidhyatéty eka-vacanenaitat pärtha-särathir äheti | tan-mandaà jaòayä tayä caitanya-räçeç chedäsambhavät | tair api tad-viñayatvänaìgékäräc ca | västave cchede vikäritvädy-äpattiù öaìka-chinna-päñäëavat syät—nérüpasya vibhoù pratibimbäsambhaväc ca | anyathäkäçädi-gädénäà tad-äpattiù | na ca pratéty-anyathänupapattir eväkäçasya pratibimbe mänaà tad-varti-graha-nakñatra-prabhä-maëòalaà tasyiavämbhasi bhäsamänatvena pratéteù | äkäçam ekaà hi iti çrutis tu paramätma-viñayä tasyäkäçavat süryavac ca bahu-våttikatvaà vadatéty aviruddham | na cätmaikyasyopadeñöä sambhavati | sa hi tattvavin na vä ? ädye’dvitéyam ätmänaà vijänatas tasyopadeçyäpari-sphürtiù | antye tv ajïatväd eva nätma-jïänopadeñöåtvam | bädhitänuvåttyäçrayaëaà tu pürva-nirastam ||13||

(2.14)