Prayatnäd yat tu yogé saàçuddha-kilbiñaù | aneka-janma-saàsiddhas tato yäti paräà gatim ||

çrédharaù : prayatnäd iti | yadaivaà manda-prayatno’pi yogé paräà gaità yäti tadä yas tu yogé prayatnäd uttarottaram adhikaà yoge yatamäno yatnaà kurvan yogenaiva saàçuddha-kilbiño vidhüta-päpaù so’nekeñu janmasücitena yogena saàsiddhaù samyag jïäné bhütvä tataù çreñöhäà gatià yätéti kià vaktavyam ity arthaù ||45||

madhusüdanaù : yadд caivaа prathama-bhьmikдyда mеto’pi aneka-bhoga-vдsanд-vyavahitam api vividha-pramдda-kдraлavati mahдrдja-kule’pi janma labdhvдpi yoga-bhraсцaщ pьrvopacita-jпдna-saаskдra-prдbalyena karmдdhikдram atikramya jпдnдdhikдrй bhavati tadд kim u vaktavyaа dvitйyдyда tеtйyдyда vд bhьmikдyда mеto viсaya-bhogдnte labdha-mahдrдja-kula-janmд yadi vд bhogam akеtvaiva labdha-brahma-vid brдhmaлa-kula-janmд yoga-bhraсцaщ karmдdhikдrдtikrameлa jпдnдdhikдrй bhьtvд tat-sдdhanдni sampдdya tat-phala-lдbhena saаsдra-bandhanдn mucyata iti | tad etad дh prayatnдd iti | prayatnдt pьrva-kеtдd apy adhikam adhikaа yatamдnaщ prayatnдtirekaа kurvan yogй pьrvopacita-saаskдravдаs tenaiva yoga-prayatna-puлyena saазuddha-kilbiсo dhauta-jпдna-pratibandhaka-pдpa-malaщ | ata eva saаskдropacayдt puлyopacayдc cдnekair janmabhiщ saаsiddhaщ saаskдrдtirekeлa puлyдtirekeлa ca prдpta-carama-janmд tataщ sдdhana-paripдkдd yдti parда prakесцда gatiа muktim | nдsty evдtra kaзcit saазaya ity arthaщ ||45||

viçvanäthaù : evaà yoga-bhraàçe käraëaà yatna-çaithilyam eva ayatiù çraddhayopetaù ity uktaù | tasya ca yatna-çaithilyavato yoga-bhrañöasya janmäntare punar yoga-präptir evoktä, na tu saàsiddhiù | saàsiddhis tu yävadbhir janmabhis tasya yogasya paripäkaù syät | tävadbhir evety avaséyate | yas tu na kadäcid api yoge çaithilya-prayatnaù | sa na yoga-bhrañöa-çabda-väcyaù | kintu—

bahu-janma-vipakvena samyag-yoga-samädhinä |

drañöuà yatante yatayaù çünyägäreñu yat-padam || [bhä.pu.3.24.28]

iti kardamokteù so’pi naikena janmanä sidhyatéty äha prayatnäd yatamänaù prakåñöa-yatnäd api yatnavän ity arthaù | tu-käraù pürvoktäd yoga-bhrañöäd asya bhedaà bodhayati | saàçuddha-kilbiñaù samyag-paripakva-kañäyaù | so’pi naikena janmanä sidhyatéti saù | paräà gatià mokñam ||45||

baladevaù : athämutrikéà sukha-sampattim äha prayatnäd iti | pürva-kåtäd api prayatnäd adhikam adhikaà yatamänaù pürva-vighna-bhayät prayatnädhikyaà kurvan yogé tenopacitena prayatnena saàçuddha-kilbiño nidhauta-nikhilänya-väsanaù | evam anekair janmabhiù saàsiddhaù paripakva-yogo yoga-paripäkäd eva hetoù paräà sva-parätmävaloka-lakñaëäà gatià muktià yäti ||45||

(6.46)

Tapasvibhyo’dhiko yogé jïänibhyo’pi mato’dhikaù | karmibhyaç cädhiko yogé tasmäd yogé bhavärjuna ||

çrédharaù : yasmäd evaà tasmät tapasvibhya iti | tapasvibhyaù kåcchra-cändräyaëädi-tapo-niñöhebhyaù | jïänibhyaù çästra-jïäna-vidbhyo’pi | karmibhya iñöa-pürtädi-karma-käribhyo’pi | yogé çreñöho mamäbhimataù | tasmät tvaà yogé bhava ||46||

madhusüdanaù : idänéà yogé stüyate’rjunaà prati çraddhätiçayotpädana-pürvakaà yogaà vidhätuà tapasvibhya iti | tapasvibhyaù kåcchra-cändräyaëädi-tapaù-paräyaëebhyo’pi adhika utkåñöo yogé tattva-jïänotpatty-anantaraà mano-näça-väsanäkñaya-käré |

vidyayä ta ärohanti yatra kämäù parägatäù |

na tatra dakñiëä yänti nävadväàsas tapasvinaù || iti çruteù |

ata eva karmibhyo dakñiëä-sahita-jyotiñöomädi-karmänuñöhänebhyaç cädhiko yogé | karmiëäà tapasvinäà cäjïatvena mokñänarhatvät |

jïänibhyo’pi parokña-jïänavadbhyo’pi aparokña-jïänavän adhiko mato yogé | evam aparokña-jïänavadbhyo’pi mano-näça-väsanäkñayäbhäväd ajévan-muktebhyo mano-näça-väsanäkñaya-vattvena jévan-mukto yogy adhiko mato mama saàyataù | yasmäd evaà tasmäd adhikädhika-prayatna-balättvaà yoga-bhrañöa idänéà tattva-jïäna-mano-näça-väsanäkñayair yugapat-saàpäditair yogé jéva-mukto yaù sa yogé paramo mata iti präg-uktaù sa tädåço bhava sädhana-paripäkät | he’rjuneti çuddheti sabodhanärthaù ||46||

viçvanäthaù : karma-jïäna-taop-yogavatäà madhye kaù çreñöha ity apekñäyäm äha tapasvibhyaù kåcchra-cändräyaëädi-tapo-niñöhebhyaù | jïänibhyaù brahmopäsakebhyo’pi yogé paramätmopäsako’dhiko mata iti mamedam eva matam iti bhävaù | yadi jïänibhyo’py adhikas tadä kim uta karmibhya ity äha karmibhyaç ceti ||46||

baladevaù : evaà jïäna-garbho niñkäma-karma-yogo’ñöäìga-yoga-çirasko mokña-hetus tädåçäd yogäd vibhrañösyäntatas tat-phalaà bhaved ity abhidhäya yoginaà stauti tapasvibhya iti | tapasvibhyaù kåcchrädi-tapaù-parebhyaù jïänibhyo’rtha-çästra-vidbhyaù karmibhyaù sakämeñöä-pürty-ädikådbhyaç ca yogé mad-ukta-yogänuñöhätädhikaù çreñöho mataù | ätma-jïäna-vaidhuryeëa mokñänarhebhyas tapasvy-ädibhyo mad-ukto yogé samuditätma-jïänatvena mokñärhatvät çreñöhaù ||46||

(6.47)