Klaibyaà mä sma gamaù pärtha naitat tvayy upapadyate | kñudraà hådaya-daurbalyaà tyaktvottiñöha paraàtapa ||

çrédharaù : klaibyaà mä sma gama iti | tasmät he pärtha ! klaibyaà kätaryaà mä sma gamaù | na präpnuhi | yatas tvayi etan nopapadyate yogyaà na bhavati | kñudraà tucchaà hådaya-daurbalyaà kätaryaà yuddhäya uttiñöha, he parantapa çatru-täpana ! ||3||

madhusüdanaù : nanu bandhu-senävekñaëa-jätenädhairyeëa dhanur api dhärayitum açaknuvatä mayä kià kartuà çakyam ity ata äha klaibyam iti | klaibyaà kléb-bhävam adhairyam ojas-teja-ädi-bhaìga-rüpaà mä sma gamo mä gä | he pärtha påthä-tanaya! påthayä deva-prasäda-labdhe tat-tanaya-mätre véryätiçayasya prasiddhatvät påthä-tanayatvena tvaà klaibyäyogya ity arthaù | arjunatvenäpi tad-ayogyatvam äha naitad iti | tvayi arjune säkñän-maheçvareëäpi saha kåtähave prakhyäta-mahä-prabhäve nopapadyate na yujyata etat-klaibyam ity asädhäraëyena tad-ayogyatva-nirdeçaù |

nanu na ca çaknomy avasthätuà bhramatéva ca me manaù iti pürvam eva mayoktam ity äçaìkyäha kñudram iti | hådaya-daurbalyaà manaso bhramaëädi-rüpam adhairyaà kñudratva-käraëatvät kñudraà sunirasanaà vä tyaktvä vivekenäpanéyottiñöha yuddhäya sajjo bhava | he parantapa ! paraà çatruà täpayatéti tathä saàbodhyate hetu-garbham ||3||

viçvanäthaù : klaibyaà kléb-dharmaà kätaryam | he pärtheti tvaà påthä-putraù sann api gacchasi | tasmän mä sma gamaù, mä präpnuhi, anyasmin kñatra-bandhau varam idam upapadyatäm, tvayi mat-sakhau tu nopayujyate |

nanv idaà çauryäbhäva-lakñaëaà klaibyaà mä çaìkiñöhäù | kintu bhéñma-droëädi-guruñu dharma-dåñöyä viveko’yaà dhärtaräñöreñu tu durbaleñu mad-asträghätam äsädya martum udyateñu dayaiveyam iti taträha kñudram iti | naite tava viveka-daye, kintu çoka-mohäv eva | tau ca manaso daurbalya-vyaïjakau | tasmät hådaya-daurbalyam idaà tyaktvä uttiñöha | he parantapa ! parän çatrün täpayan yudhyasva ||3||

baladevaù : nanu bandhu-kñayädhyavasäya-doñät prakampitena mayä kià bhävyam iti cet taträha klaibyam iti | he pärtha ! devaräja-prasädät påthäyäm utpanna ! klaibyaà kätaryaà mä sma gamaù präpnuhi | tvayi viçva-vijetari mat-sakhe’rjune kñatra-bandhäv ivaitad édåçaà klaibyaà nopayujyate |

nanu na me çauryäbhäva-rüpaà klaibyaà kintu bhéñmädiñu püjyeñu dharma-buddhyä viveko’yaà duryodhanädiñu bhrätåñu mac-chastra-prahäreëa mariñyatsu kåpeyam iti cet taträha kñudram iti | naite tava viveka-kåpe, kintu kñudraà laghiñöhaà hådaya-daurbalyam eva | tasmät tat tyaktvä yuddhäyottiñöha sajjébhava | he parantapa ! çatru-täpaneti çatru-häsa-pätratäà mä gäù ||3||

(2.4)

Arjuna uväca—— kathaà bhéñmam ahaà saàkhye droëaà ca madhusüdana |

Iñubhiù pratiyotsyämi püjärhäv arisüdana ||

çrédharaù : nähaà kätaratvena yuddhät uparato’smi, kintu yuddhasya anyäyyatväd adharmyatväc cety äha arjuna uväca— katham iti | bhéñma-droëau püjärhau püjäyäm arho yogyau tau prati katham ahaà yotsyämi, taträpi iñubhiù yatra väcäpi yotsyäméti vaktum anucitaà tatra bäëaiù kathaà yotsyäméty arthaù | he ari-südana çatru-mardana ||4||

madhusüdanaù : nanu näyaà svadharmasya tyägaù çoka-mohädi-vaçät kintu dharatväbhäväd adharmatväc cäsya yuddhasya tyägo mayä kriyata iti bhagavad-abhipräyam apratipadyamänasyärjunasyäbhipräyam avatärayati katham iti | bhéñmaà pitämahaà droëäm cäcäryaà saìkhye raëa iñubhiù säyakaiù pratiyotsyämi prahariñyämi katham ? na kathaàcid apéty arthaù | yatas tau püjärhau kusumädibhir arcana-yogyau | püjärhäbhyäà saha kréòä-sthäne’pi väcäpi harña-phalam api lélä-yuddham anucitaà kià punar yuddha-bhümau çaraiù präëa-tyäga-phalakaà praharaëam ity arthaù |

madhusüdanärisüdaneti sambodhana-dvayaà çoka-vyäkulatvena pürväpara-parämarça-vaikalyät | ato na madhusüdanärisüdanety asyärthasya punar uktatvaà doñaù | yuddha-mätram api yatra nocitaà düre tatra vadha iti pratiyotsyäméty anena sücitam |

athavä püjärhau kathaà pratiyotsyämi | püjärhayor eva vivaraëaà bhéñmaà droëaà ceti | dvau brähmaëau bhojaya deva-dattaà yajïa-dattaà cetivat sambandhaù | ayaà bhävaù—duryodhanädayo näpuraskåtya bhéñma-droëau yuddhäya sajjébhavanti | tatra täbhyäà saha yuddhaà na tävad dharmaù püjädivad avihitatvät | na cäyam aniñiddhatväd adharmo’pi na bhavatéti väcyam | guruà huìkåtya tvaàkåtya ity ädinä çabda-mätreëäpi guru-droho yadäniñöa-phalatva-pradarçanena niñiddhas tadä kià väcyaà täbhyäà saha saìgrämasyädharmatve niñiddhatve ceti ||4||

viçvanäthaù : nanu pratibadhnäti hi çreyaù püjya-püjä-vyatikramaù iti dharma-çästram | ato’haà yuddhän nivarta ity äha katham iti | pratiyotsyämi pratiyotsye | nanv etau yudhyete tarhy anayoù pratiyoddhä bhavituà tvaà kià na çaknoñi ? satyaà na çaknomy evety äha püjärhäv iti | anayoç caraëeñu bhaktyä kusumäny eva dätum arhämi na tu krodhena tékñëa-çarän iti bhävaù | bho vayasya kåñëa tvam api çatrün eva yuddhe haàsi, na tu sandépanià sva-guruà, näpi bandhün yadün ity äha he madhusüdaneti | nanu mädhavo yadava eva | taträha he arisüdana ! madhur näma daityo yas tavärir iti bravéméti ||4||

baladevaù : nanu bhéñmädiñu pratiyoddhåñu satsu tvayä kathaà na yoddhavyam | ähüto na nivarteta iti yuddha-vidhänäc ca kñatriyasyeti cet taträha katham iti | bhéñmaà pitämahaà droëaà ca vidyä-gurum | iñubhiù kathaà yotsye ? yad imau püjärhau puñpädibhir abhyarcyau, parihäsa-vägbhir api yäbhyäà yuddhaà na yuktam | täbhyäà saheñubhis tat kathaà yujyeta ? pratibadhnäti hi çreyaù püjya- püjya-püjä-vyatikramaù iti småteç ca | madhusüdanärisüdaneti sambodhana-punar-uktiù | çokäkulasya pürvottaränusandhi-virahät | tad-bhävaç ca tvam api çatrün eva yuddhe nihaàsi na tügrasena-sändépany-ädén püjyän iti ||4||

(2.5)

gurün ahatvä hi mahänubhäväï

çreyo bhoktuà bhaikñyam apéha loke |

hatvärtha-kämäàs tu gurün ihaiva

bhuïjéya bhogän rudhira-pradigdhän ||

çrédharaù : tarhi tän ahatvä tava deha-yäträpi na syäd iti cet, taträha gurün iti | gurün droëäcäryädén ahatvä para-loka-viruddhaà guru-vadham akåtvä iha-loke bhaikñyaà bhikñännam api bhoktuà çreya ucitam | vipakñe tu na kevalaà paratra duùkhaà, kintu ihaiva ca naraka-duùkham anubhaveyam ity äha hatveti | gurün hatvä ihaiva tu rudhireëa pradigdhän prakarñeëa liptän artha-kämätmakän bhogän ahaà bhuïjéya açnéyäm | yad vä artha-kämän iti gurüëäà viçeñaëam | artha-tåñëäkulatväd ete tävad yuddhän na nivarteran tasmäd etad vadhaù prasajyetaivety arthaù | tathä ca yudhiñöhiraà prati bhéñmeëoktaà—

arthasya puruño däso däsas tv artho na kasyacit |

iti satyaà mahäräja baddho’smy arthena kauravaiù || iti [ma.bhä. 6.41.36] ||5||

madhusüdanaù : nanu bhéñma-droëayoù püjärhatvaà gurutvenaiva, evam anyeñäm api kåpädénäà, na ca teñäà gurutvena svékäraù sämpratam ucitaù—

guror apy avaliptasya käryäkäryam ajänataù |

utpathapratipannasya parityägo vidhéyate || [ma.bhä. 5.178.24]

iti småteù | tasmäd eñäà yuddha-garveëävaliptänäm anyäya-räjya-grahaëena çiñya-droheëa ca käryäkärya-viveka-çünyänäm utpatha-niñöhänäà vadha eva çreyän ity äçaìkyäha gurün iti |

gurün ahatvä para-lokas tävad asty eva | asmiàs tu loke tair håta-räjyänäà no nåpädénäà niñiddhaà bhaikñam api bhoktuà çreyaù praçasyataram ucitaà na tu tad-vadhena räjyam api çreya iti dharme’pi yuddhe våtti-mätra-phalatvaà gåhétvä päpam äropya vrate |

nanv avaliptatvädinä teñäà gurutväbhäva ukta ity äçaìkyäha mahänubhävän iti | mahänubhävaù çrutädhyayana-tapa-äcärädi-nibandhanaù prabhävo yeñäà tän | tathä ca käla-kämädayo’pi yair vaçékåtäs teñäà puëyätiçaya-çälinäà nävaliptatvädi-kñudra-päpma-saàçleña ity arthaù | himahänubhävän ity ekaà vä padam | himaà jäòyam apahantéti himahä ädityo’gnir vä tasyaivänubhävaù sämarthyaà yeñäà tän | tathä cätitejasvitvät teñäm avaliptatvädi-doño nästy eva |

dharma-vyatikramo dåñöa éçvaräëäà ca sähasam |

tejéyasäà na doñäya vahneù sarva-bhujo yathä || [bhä.pu. 10.33.30]

nanu yadärtha-lubdhäù santo yuddhe pravåttäs tadaiñäà vikrétätmanäà kutastyaà pürvoktaà mähätmyaà, tathä coktaà bhéñmeëa yudhiñöhiraà prati—

arthasya puruño däso däsas tv artho na kasyacit |

iti satyaà mahäräja baddho’smy arthena kauravaiù || [ma.bhä. 6.41.36]

ity äçaìkyäha hatveti | artha-lubdhä api te mad-apekñayä guravo bhavanty eveti punar guru-grahaëenoktam | tu-çabdo’py arthe édåçän api gurün hatvä bhogän eva bhuïjéya na tu mokñaà labheya | bhujyanta iti bhogä viñayäù karmaëi ghaï | te ca bhogä ihaiva na para-loke | ihäpi ca rudhira-pradigdhä iväpayaço-vyäptatvenätyanta-jugupsitä ity arthaù | yadehäpy evaà tadä para-loka-duùkhaà kiyad varëanéyam iti bhävaù |

athavä gurün hatvärtha-kämätmakän bhogän eva bhuïjéya na tu dharma-mokñäv ity artha-käma-padasya bhoga-viçeñaëatayä vyäkhyänäntaraà drañöavyam ||5||

viçvanäthaù : nanv evaà te yadi svaräjye’smin nästi jighåkñä, tarhi kayä våttyä jéviñyaséty aträha gurün ahatveti | guru-vadham akåtvä bhaikñyaà kñatriyair vigétam api bhikñännam api bhoktuà çreyaù | aihika-duryaço-läbhe’pi päratrikam amaìgalaà tu naiva syäd iti bhävaù | na caiva guravo’valiptäù käryäkäryam ajänantaç cädhärmika-duryodhanädy-anugatäs tyäjyä eva | yad uktaà—

guror apy avaliptasya käryäkäryam ajänataù |

utpatha-pratipannasya parityägo vidhéyate || [ma.bhä. 5.178.24] iti väcyam |

ity äha—mahänubhävän iti | käla-kämädayo’pi yair vaçékåtäs teñäà bhéñmädénäà kutas tad-doña-sambhava iti bhävaù | nanu—

arthasya puruño däso däsas tv artho na kasyacit |

iti satyaà mahäräja baddho’smy arthena kauravaiù || [ma.bhä. 6.41.36]

iti yudhiñöhiraà prati bhéñmeëaivoktam ataù sämpratam artha-kämatväd eteñäà mahänubhävatvaà präktanaà vigalitam ? satyam, tad apy etän hatavato mama duùkham eva syäd ity äha artha-kämänartha-lubdhän apy etän kurün hatvähaà bhogän bhuïjéya kintv eteñäà rudhireëa pradigdhän praliptän eva | ayam arthaù—eteñäm artha-lubdhatve’pi mad-gurutvam asty eva, ata evaitad-vadhe sati guru-drohiëo mama khalu bhogo duñkåti-miçraù syäd iti ||5||

baladevaù : nanu svaräjye spåhä cet tava nästi tarhi deha-yäträ vä kathaà setsyatéti cet taträha gurün iti | gurün ahatvä guru-vadham akåtvä sthitasya me bhaikñyännaà kñatriyäëäà nindyam api bhoktuà çreyaù praçastataram | aihika-duryaço-hetutve’pi para-lokävighätitvät |

nanv ete bhéñmädayo guravo’pi yuddha-garvävalepät chadmanä yuñmad-räjyäpahäraà yuñmad-drohaà ca kurvatäà duryodhanädénäà saàsargeëa käryäkärya-viveka-virahäc ca samprati tyäjyä eva–

guror apy avaliptasya käryäkäryam ajänataù |

utpathapratipannasya parityägo vidhéyate || [ma.bhä. 5.178.24] iti småteù |

iti cet taträha—mahänubhävän iti | mahän sarvotkåñöo’nubhävo vedädhyayana-brahmacaryädi-hetukaù prabhävo yeñäà tän | käla-kämädayo’pi yad-vaçyäs teñäà tad-doña-sambandho neti bhävaù |

nanu—

arthasya puruño däso däsas tv artho na kasyacit |

iti satyaà mahäräja baddho’smy arthena kauravaiù || [ma.bhä. 6.41.36]

iti bhéñmokter artha-lobhena vikrétätmanäà teñäà kuto mahänubhävatä ? tato yuddhe hantavyäs te iti cet taträha hatvärtha-kämän iti | artha-kämän api gurün hatväham ihaiva loke bhogän bhuïjéya, na tu para-loke | täàç ca rudhira-pradigdhän tad-rudhira-miçrän eva, na tu çuddhän bhuïjéya tad-dhiàsayä tal-läbhät | tathä ca yuddha-garvävalepädi-mattve’pi teñäà mad-gurutvam asty eveti punar guru-grahaëena sücyate ||5||

(2.6)

na caitad vidmaù kataran no garéyo

yad vä jayema yadi vä no jayeyuù |

yän eva hatvä na jijéviñämas

te’vasthitäù pramukhe dhärtaräñöräù ||

çrédharaù : kià ca yadyapy adharmam aìgékariñyämaù tathäpi kim asmäkaà jayaù paräjayo vä garéyän bhaved iti na jïäyata ity äha na ced ity ädi | etad dvayor madhye no’smäkaà katarat kià näma garéyo’dhikataraà bhaviñyatéti na vidmaù | tad eva dvayaà darçayati | yad vä etän vayaà jayema jeñyämaù yadi vä no’smän ete jayeyuù jeñyantéti | jayo’pi kià cäsmäkaà katarat jaya-paräjayayor madhye kià khalu garéyo’dhikataraà bhaviñyati etan na vidmaù | tad eva pakña-dvayaà darçayati etän vayaà jayema, no’smän vä ete jayeyur iti | kià ca jayo’py asmäkaà phalataù paräjaya evety äha yän eveti ||6||

madhusüdanaù : nanu bhikñäçanasya kñatriyaà prati niñiddhatväd yuddhasya ca vihitatvät svadharmatvena yuddham eva tatra çreyaskaram ity äçaìkyäha na caitad iti | etad api na jänémo bhaikña-yuddhayor madhye kataran no’smäkaà garéyaù çreñöham | kià bhaikñaà hiàsä-çünyatväd uta yuddhaà svadharmatväd iti | idaà ca na vidma ärabdhe’pi yuddhe yad vä vayaà jayemätiçayémahi yadi vä no’smän jayeyur dhärtaräñöräù | ubhayoù sämya-pakño’py arthäd boddhavyaù |

kià ca jäto’pi jayo naù phalataù paräjaya eva | yato yän bandhün hatvä jévitum api vayaà necchämaù kià punar viñayänupabhoktum ? ta evävasthitäù saàmukhe dhärtaräñörä dhåtaräñöra-sambandhino bhéñma-droëädayaù sarve’pi | tasmäd bhaikñäd yuddhasya çreñöhatvaà na siddham ity arthaù |

tad evaà präktanena granthena saàsära-doña-nirüpaëäd adhikäri-viçeñaëäny uktäni | tatra na ca çreyo’nupaçyämi hatvä svajanam ähave ity atra raëe hatasya parivräö-samäna-yoga-kñematvokteù anyac chreyo’nyad utaiva preyaù [ka.u. 2.1] ity ädi-çruti-siddhaà çreyo mokñäkhyam upanyastam | arthäc ca tad itarad açreya iti nityänitya-vastu-viveko darçitaù, na käìkñe vijayaà kåñëety [gétä 1.32] atraihika-phala-virägaù | api trailokya-räjyasya [gétä 1.35] hetor ity atra päralaukika-phala-virägaù | narake niyataà väsa [gétä 1.44] ity atra sthüla-dehätirikta ätmä, kià no räjyena [gétä 1.32] iti vyäkhyäta-vartmanä çamaù | kià bhogair [gétä 1.32] iti damaù | yadyapy ete na paçyanti [gétä 1.38] ity atra nirlobhatä | tan me kñemataraà bhaved [gétä 1.46] ity atra titikñä | iti prathamädhyäyärthaù saànyäsa-sädhana-sücanam | asmiàs tv adhyäye çreyo bhoktuà bhaikñam api [gétä 2.5] ity atra bhikñä-caryopalakñitaù saànyäsaù pratipäditaù ||6||

viçvanäthaù : kià ca guru-drohe pravåttasyäpi mama jayaù paräjayo vä bhaved ity api na jïäyata ity äha na caitad ity ädi | tathäpi no’smäkaà katarat jaya-paräjayayor madhye kià khalu garéyo’dhikataraà bhaviñyati etan na vidmaù | tad eva pakña-dvayaà darçayati—etän vayaà jayema, no’smän vä ete jayeyur iti | kià ca jayo’py asmäkaà phalataù paräjaya evety äha yän eveti ||6||

baladevaù : nanu bhaikña-bhojanaà kñatriyasya vigarhitaà, yuddhaà ca sva-dharmaà vijänann api vibhäñase iti cet taträha na caitad iti | etad vayaà na vidmaù | bhaikñya-yuddhayor madhye no’smäkaà katarad garéyaù praçastataram | hiàsä-virahäd bhaikñaà garéyaù svadharmatväd yuddhaà veti, etac ca na vidmaù | samärabdhe yuddhe vayaà dhärtaräñörän jayema te vä no’smän jayeyur iti |

nanu mahä-vikramiëäà dharmiñöhänäà ca bhavatäm eva vijayo bhävéti cet taträha yän eveti | yän dhärtaräñörän bhéñmädén sarvän | na jijéviñämo jévitum api necchämaù kià punar bhogän bhoktum ity arthaù | tathä ca vijayo’py asmäkaà phalataù paräjaya eveti | tasmäd yuddhasya bhaikñäd garéyas tvam aprasiddham iti | evam etävatä granthena tasmäd evaàvic chänta-dänta uparatas titikñuù çraddhänvito bhütvätmany evätmänaà paçyet iti çruti-prasiddham arjunasya jïänädhikäritvaà darçitam | tatra kià no räjyena [gétä 1.32] iti çama-damau | api trailokya-räjyasya [gétä 1.35] ity aihika-päratrika-bhogopekñä-lakñaëä uparatiù | bhaikñaà bhoktuà çreya iti dvandva-sahiñëutva-lakñaëä titikñä | guru-väkya-dåòha-viçväsa-lakñaëä çraddhä tüttara-väkye vyaktébhaviñyati, na khalu çamädi-çünyasya jïäne’sty adhikäraù paìgäder iva karmaëéti ||6||

(2.7)

kärpaëya-doñopahata-svabhävaù

påcchämi tväà dharma-saàmüòha-cetäù |

yac chreyaù syän niçcitaà brühi tan me

çiñyas te’haà çädhi mäà tväà prapannam ||

çrédharaù : upadeça-grahaëe svädhikäraà sücayati kärpaëyety ädi | arthät kärpaëya-doñopahata-svabhävaù etän hatvä kathaà jéviñyäma iti kärpaëyaà dosaç ca svakula-kñaya-kåtaù, täbhyäm upahato’bhibhütaù svabhävaù çauryädi-lakñaëo yasya so’haà tväà påcchämi, tathä dharme saàmüòhaà ceto yasya saù | yuddhaà tyaktvä bhikñäöanam api kñatriyasya dharmo’dharmo veti sandigdha-cittaù sann ity arthaù | ato me yan niçcitaà çreyaù yuktaà syät tad brühi | kià ca te’haà çiñyaù çäsanärhaù | atas tväà prapannaà çaraëägataà mäà çädhi çikñaya ||7||

madhusüdanaù : gurüpasadanam idänéà pratipädyate samadhigata-saàsära-doña-jätasyätitaräà nirviëëasya vidhivad gurum upasannasyaiva vidyä-grahaëe’dhikärät | tad evaà bhéñmädi-saàkaöa-vaçät | vyutthäyätha bhikñäcaryaà caranti [bå.ä.u. 3.5.1] iti çruti-siddha-bhikñä-carye’rjunasyäbhiläñaà pradarçya vidhivad gurüpasattim api tat-saìkaöa-vyäjenaiva darçayati kärpaëyeti |

yaù svalpäm api citta-kñatià na kñamate sa kåpaëa iti loke prasiddhaù | tad-vidhatväd akhilo’nätma-vid apräpta-puruñärthatayä kåpaëo bhavati | yo vä etad akñaram gärgy aviditvä asmäl lokät praiti sa kåpaëa [bå.ä.u. 3.8.10] iti çruteù | tasya bhävaù kärpaëyam anätmädhyäsavattvaà tan-nimitto’smin janmany eta eva madéyäs teñu hateñu kià jévitenety abhiniveça-rüpo mamatä-lakñaëo doñas tenopahatas tiraskåtaù svabhävaù kñätro yuddhodyoga-lakñaëo yasya sa tathä | dharme viñaye nirëäyaka-pramäëaädarçanät saàmüòhaà kim eteñäà vadho dharmaù kim etat-paripälanaà dharmaù | tathä kià påthvé-paripälanaà dharmaù kià vä yathävasthito’raëya-niväsa eva dharma ity ädi-saàçayair vyäptaà ceto yasya sa tathä | na caitad vidmaù kataran no garéya ity atra vyäkhyätam etat | evaàvidhaù sann ahaà tvä tväm idänéà påcchämi çreya ity anuñaìgaù |

ato yan niçcitam aikäntikam ätyantikaà ca çreyaù parama-pumartha-bhütaà phalaà syät tan me mahyaà brühi | sädhanänantaram avaçyambhävitvam aikäntikatavaà, jätasyävinäça ätyantikatvam | yathä hy auñadhe kåte kadäcid roga-nivåttir na bhaved api jätäpi ca roga-nivåttiù punar api rogotpattyä vinäçyate | evaà kåte’pi yäge pratibandha-vaçät svargo na bhaved api jäto’pi svargo duùkhäkränto naçyati ceti naikäntikatvam ätyantikatvaà vä tayoù | tad uktam—

duùkha-trayäbhighätäj jijïäsä tad-apaghätake hetau |

dåñöe säpärthä cen naikäntätyantato’bhävät || (Sa.K. 1) iti |

dåñöavad änuçravikaù sa hy avaiçuddhi-kñayätiçaya-yuktaù |

tad-viparétaù çreyän vyaktävyaktajïa-vijïänät || (Sa.K. 1) iti |

nanu tvaà mama sakhä na tu çiñyo’ta äha çiñyas te’ham iti | tvad-anuçäsanayogyatväd ahaà tava çiñya eva bhavämi na sakhä nyüna-jïänatvät | atas tväà prapannaà çaraëägataà mäà çädhi çikñaya karuëayä na tv açiñyatva-çaìkayopekñaëéyo’ham ity arthaù | etena—tad vijïänärthaà sa gurum eväbhigacchet samit-päëiù çrotriyaà brahma-niñöham [mu.u. 1.2.11], bhågur vai väruëiù | varuëaà pitaram upasasära | adhéhi bhagavo brahmeti [tai.u. 3.1] ity ädi-gurüpasatti-pratipädakaù çruty-artho darçitaù ||7||

viçvanäthaù : nanu tarhi sopapattikaà çästrärthaà tvam eva bruväëaù kñatriyo bhütvä bhikñäöanaà niçcinoñi tarhy alaà mad-uktyeti taträha kärpaëyeti | sväbhävikasya çauryasya tyäga eva me kärpaëyam | dharmasya sükñmä gatir ity ato dharma-vyavasthäyäm apy ahaà müòha-buddhir eväsmi | atas tvam eva niçcitya çreyo brühi |

nanu mad-väcas tvaà paëòata-mänitvena khaëòayasi cet, kathaà brüyäm ? taträha çiñyas te’ham asmi | nätaà paraà våthä khaëòayäméti bhävaù ||7||

baladevaù : atha tad vijïänärthaà sa gurum eväbhigacchet samit-päëiù çrotriyaà brahma-niñöham [mu.u. 1.2.11], äcäryavän puruño veda [chä.u. 6.14.2] ity ädi çruti-siddhäà gurüpasattià darçayati kärpaëyeti | yo vä etad akñaram gärgy aviditvä asmäl lokät praiti sa kåpaëa [bå.ä.u. 3.8.10] iti çravaëäd abrahmavittvaà kärpaëyam | tena hetunä yo doño yän eva hatveti bandhu-vargam amatälakñaëas tenopahata-svabhävo yuddha-spåhä-lakñaëaù svadharmo yasya saù | dharme saàmüòhaà kñatriyasya me yuddhaà svadharmas tad vihäya bhikñäöanaà vety evaà sandihänaà ceto yasya saù | édåçaù sann ahaà tväm idänéà påcchämi—tasmän niçcitaà ekäntikaà ätyantikaà yan me çreyaù syät tat tvaà brühi | sädhanottaram avaçyaàbhävitvaà aikäntikatvaà, bhütasyävinäçitvaà ätyantikatvam |

nanu çaraëägatasyopadeçaù tad vijïänärthaà sa gurum eväbhigacchet ity ädi-çruteù | sakhäyaà tväà katham upadiçäméti cet taträha çiñyas te’ham iti | çädhi çikñaya ||7||

(2.8)

na hi prapaçyämi mamäpanudyäd

yac chokam ucchoñaëam indriyäëäm |

aväpya bhümäv asapatnam åddhaà

räjyaà suräëäm api cädhipatyam ||

çrédharaù : tvam eva vicärya yad yuktaà tat kurv iti cet, taträha na hi prapaçyäméti | indriyäëäm ucchoñaëam atiçoñaëa-karaà madéyaà çokaà yat karma apanudyät apanayet tad ahaà na prapaçyäméti | yadyapi bhümau niñkaëöakaà samåddhaà räjyaà präpsyämi | tathä surendratvam api yadi präpsyämi evam abhéñöaà tat tat sarvam aväpyäpi çokäpanodanopäyaà na prapaçyäméty anvayaù ||8||

madhusüdanaù : nanu svayam eva tvaà çreyo vicäraya çruta-sampanno’si kià para-çiñyatvenety ata äha nahéti | yac-chreyaù präptaà sat-kartå mama çokam apanudyäd apanuden nivärayet tan na paçyämi hi yasmät tasmän mäà çädhéti so’haà bhagavaù çocämi taà mä bhagaväï chokasya päraà tärayatu [chä.u. 7.1.3] iti çruty-artho darçitaù | çokänapanode ko doña ity äçaìkya tad-viçeñaëam äha indriyäëäm ucchoñaëam iti | sarvadä santäpa-karam ity arthaù |

nanu yuddhe prayatamänasya tava çoka-nivåttir bhaviñyati jeñyasi cet tadä räjya-präptyä dväv etau puruñau loke ity ädi-dharma-çästräd ity äçaìkyäha aväpyety ädinä | çatru-varjitaà sasyädi-sampannaà ca räjyaà tathä suräëäm ädhipatyaà hiraëyagarbhatva-paryantam aiçvaryam aväpya sthitasyäpi mama yac chokam apanudyät tan na paçyäméty anvayaù | tad yatheha karma-jito lokaù kñéyata evam evämutra puëya-jito lokaù kñéyate [chä.u. 8.1.6] iti çruteù | yat-kåtakaà tad-anityam ity anumänät pratyakñeëäpy aihikänäà vinäça-darçanäc ca naihika ämutriko vä bhogaù çoka-nivartakaù kintu sva-sattä-käle’pi bhoga-päratantryädinä vinäça-käle’pi vicchedäc choka-janaka eveti na yuddhaà çoka-nivåttaye’nuñöheyam ity arthaù | etenehämutra-bhoga-virägo’dhikäri-viçeñaëatvena darçitaù ||8||

viçvanäthaù : nanu mayi tava sakhya-bhäva eva, na tu gauravam | atas tväà katham ahaà çiñyaà karomi ? tasmäd yatra tava gauravaà taà kam api dvaipäyanädikaà prapadyasva ity ata äha na héti | mama çokam apanudyät dürékuryäd evaà janaà na prakarñeëa paçyämi trijagaty ekaà tväà vinä | svasmäd adhika-buddhimantaà båhaspatim api na jänäméty ataù çokärta eva khalu kaà prapadyeya iti bhävaù | yad yataù çokäd indriyäëäm ucchoñaëaà mahä-nidäghät kñudra-sarasäm iva utkarñeëa çoño bhavati |

nanu tarhi sämprataà tvaà çokärta eva khalu yudhyasva | tataç caitän jitvä räjyaà prätavatas tava räjya-bhogäbhiniveçenaiva çoko’payäsyatéty äha aväpyeti | bhümau niñkaëöakaà räjyaà svarge suräëäm ädhipatyaà vä präpyäpi sthitasya mamendriyäëäm etad ucchoñaëam evety arthaù ||8||

baladevaù : nanu tvaà çästrajïo’si sva-hitaà vicäryänutiñöha, sakhyur me çiñyaù kathaà bhaver iti cet taträha na héti | yat karma mama çokam apanudyäd dürékuryät tad ahaà na prapaçyämi | çokaà viçinañöi—indriyäëäm ucchoñaëam iti | tasmäc choka-vinäçäya tväà prapanno’sméti | itthaà ca so’haà bhagavaù çocämi taà mäà bhavän çokasya päraà tärayatu iti çruty-artho darçitaù |

nanu tvam adhunä çokäkulaù prapadyase yuddhät sukha-samåddhi-läbhe viçoko bhaviñyaséti cet taträha aväpyeti | yadi yuddhe vijayé syäà tadä bhümäv asapatnaà niñkaëöakaà räjyaà präpya yadi ca tatra hataù syäà tadä svarge suräëäm ädhipatyaà präpya sthitasya me viçokatvaà na bhaved ity arthaù | tad yatheha karma-jito lokaù kñéyata evam evämutra puëya-jito lokaù kñéyate [chä.u. 8.1.6] iti çruter naihikaà päratrikaà vä yuddha-labdhaà sukhaà çokäpahaà tasmät tädåçam eva çreyastvaà brühéti na yuddhaà çoka-haram ||8||

(2.9)