Nätyaçnatas tu yogo’sti na caikäntam anaçnataù | na cätisvapna-çélasya jägrato naiva cärjuna ||

çrédharaù : yogäbhyäsa-niñöhasyähärädi-niyamam äha nätyaçanata iti dvyäbhyäm | atyantam adhikaà bhuïjänasya ekäntam atyantam abhuïjänasyäpi yogaù samädhir na bhavati | tathätinidrä-çélasyätijägrataç ca yogo naivästi ||16||

madhusüdanaù : evaà yogäbhyäsa-niñöhasyähärädi-niyamam äha nätyaçanata iti dvyäbhyäm | yad bhuktaà sajjéryati çarérasya ca kärya-kñamatäà sampädayati tad-ätma-saàmitam annaà tad atikramya lobhenädhikam açnato na yogo’sti ajérëa-doñeëa vyädhi-péòitatvät | na caikäntam anaçnato yogo’sti | anähäräd atyalpähäräd vä rasa-poñaëäbhävena çarérasya käryäkñamatvät | yad u ha vä ätma-saàmitam annaà tad avati tan na hinasti yad bhüyo hinasti tad yat kanéyo’nnaà na tad avati [ça.pa.brä. 9.2.1.2] iti çatapatha-çruteù | tasmäd yogé nätma-saàmitäd annäd adhikaà nyünaà väçnéyäd ity arthaù |

athavä—

pürayed açanenärdhaà tåtéyam udakena tu |

väyoù saìcaraëärthaà tu caturtham avaçeñayet ||

ity ädi yoga-çästrokta-parimäëäd adhikaà nyünaà väçnato yogo na sampadyata ity arthaù | tathätinidrä-çélasyätijägrataç ca yogo naivästi he’rjuna sävadhäo bhavety abhipräyaù | yathä märkaëòeya-puräëe—

nädhmätaù kñudhitaù çränto na ca vyäkula-cetanaù |

yuïjéta yogaà räjendra yogé siddhy-artham ätmanaù ||

nätéçéte na caivoñëe na dvandve nänilänvite |

käleñv eteñu yuïjéta na yogaà dhyäna-tat-paraù || ity ädi ||16||

viçvanäthaù : yogäbhyäsa-niñöhasya niyamam äha nätyaçanata iti dvyäbhyäm | atyaçnato’dhikaà bhuïjänasya | yad uktaà—

pürayed açanenärdhaà tåtéyam udakena tu |

väyoù saìcaraëärthaà tu caturtham avaçeñayet || iti ||16||

baladevaù : yogam abhyasyato bhojanädi-niyamam äha nätéti dvyäbhyäm | atyaçanam anatyaçanaà ca, atisväpo’tijägaraç ca, yoga-virodhy-ativihärädi cottarät ||16||

(6.17)

Yuktähära-vihärasya yukta-ceñöasya karmasu | yukta-svapnävabodhasya yogo bhavati duùkha-hä ||

çrédharaù : tarhi kathambhütasya yogo bhavatéti ? ata äha— yuktähäreti | yukto niyata ähäro vihäraç ca gatir yasya | karmasu käryeñu yuktä niyatä ceñöä yasya | yuktau niyatau svapnävabodhau nidrä-jägarau yasya | tasya duùkha-nivartako yogo bhavati sidhyati ||17||

madhusüdanaù : evam ähärädi-niyama-virahiëo yoga-vyatirekam uktvä tan-niyamavato yogänvayam äha yuktähära iti | ähriyata ity ähäro’nnam | viharaëaà vihäraù päda-kramaù | tau yuktau niyata-parimäëau yasya | tathänyeñv api praëava-japopaniñad-ävartanädiñu karmasu yuktä niyata-kälä ceñöä yasya | tathä svapno nidrä avabodho jägaraëaà tau yuktau niyata-kälau yasya tasya yogo bhavati | sädhana-päöaväd ätma-samädhiù sidhyati nänyasya | evaà prayanta-viçeñeëa sampädito yogaù kià-phala iti taträha duùkhaheti | sarva-saàsära-duùkha-käraëävidyonmülana-hetu-brahma-vidyotpädakatvät sa-müla-sarva-duùkha-nivåtti-hetur ity arthaù | aträhärasya niyatatvam |

ardham açanasya sa-vyaïjanasya tåtéyam udakasya tu |

väyoù saàcäraëärthaà tu caturtham avaçeñayet ||

ity ädi präg uktam | vihärasya niyatatvaà yoganän na paraà gacched ity ädi | karmasu ceñöäyä niyatatvaà väg-ädi-cäpala-parityägaù | rätrer vibhäga-trayaà kåtvä prathamänyayor jägaraëaà madhye svapanam iti svapnävabodhayor niyata-kälatvam | evam anye’pi yoga-çästroktä niyamä drañöavyäù ||17||

viçvanäthaù : yukto niyata evähäro bhojanaà vihäro gamanaà ca yasya tasya karmasu vyavahärika-päramärthika-kåtyeñu yuktä niyatä eva ceñöä väg-vyäpärädyä yasya tasya ||17||

baladevaù : yukteti | mitähära-vihärasya karmasu laukika-päramärthika-kåtyeñu mita-vägädi-vyäpärasya mita-sväpa-jägarasya ca sarva-duùkha-näçako yogo bhavati tasmäd yogé tathä tathä vartate ||17||

(6.18)