Käma-krodha-viyuktänäà yaténäà yata-cetasäm | abhito brahma-nirväëaà vartate viditätmanäm ||

çrédharaù : kià ca kämety ädi | käma-krodhäbhyäà viyuktänäm | yaténäà saànyäsinäm | saàyata-cittänäà jïätätma-tattvänäm abhita ubhayato jévatäà måtänäà ca | na dehänta eva teñäà brahmaëi layaù, api tu jévatäm api vartata ity arthaù ||26||

madhusüdanaù : pürvaà käma-krodhayor utpannayor api vegaù soòhavya ity uktam adhunä tu tayor utpatti-pratibandha eva kartavya ity äha kämeti | käma-krodhayor viyogas tad-anutpattir eva tad-yuktänäà käma-krodha-viyuktänäm | ata eva yata-cetasäà saàyata-cittänäà yaténäà yatna-çélänäà saànyäsinäà viditätmanäà säkñät-kåta-paramätmanäm abhita ubhayato jévatäà måtänäà ca teñäà brahma-nirväëaà mokño vartate nityatvät, na tu bhaviñyati sädhyatväbhävät ||26||

viçvanäthaù : jïätas tvaà-padärtha-näma-präpta-paramätma-jïänänäà kiyatä kälena brahma-nirväëa-sukhaà syäd ity apekñäyäm äha kämeti | yata-cetasäm uparata-manasäà kñéëa-liìga-çaréräëäm iti yävat, abhitaù sarvato-bhävenaiva vartata eveti brahma-nirväëe tasya naivätivilambam iti bhävaù ||26||

baladevaù : édåçän paramätmäpy anuvartata ity äha kämeti | yaténäà prayatnavatäà tän abhito brahma vartata ity arthaù | yad uktaà—

darçana-dhyäna-saàsparçair matsya-kürma-vihaìgamäù |

sväny apatyäni puñëanti tathäham api padmaja || iti ||26||

(5.27-28)

sparçän kåtvä bahir bähyäàç cakñuç caiväntare bhruvoù |

präëäpänau samau kåtvä näsäbhyantara-cäriëau ||

yatendriya-mano-buddhir munir mokña-paräyaëaù |

vigatecchä-bhaya-krodho yaù sadä mukta eva saù ||

çrédharaù : sa yogé brahma-nirväëam ity ädiñu yogé mokñam aväpnotéty uktam | tam eva yogaà saìkñepeëäha sparçän iti dväbhyäm | bähyä eva sparçä rüpa-rasädayo viñayäç cintitäù santo’ntaù praviçanti | täàs tac-cintä-tyägena bahir eva kåtvä | cakñur bhruvor antare bhrü-madhya eva kåtvätyantaà netrayor nimélane hi nidrayä mano léyate | unmélane ca bahiù prasarati | tad-ubhaya-doña-parihärärtham ardha-nimélanena bhrü-madhye dåñöià nidhäyety arthaù | ucchväsa-niùçväsa-rüpeëa näsikayor abhyantare carantau präëäpänäv ürdhvädho-gati-rodhena samau kåtvä, kumbhakaà kåtvety arthaù | yad vä präëo’yaà yathä na bhair niryäti yathä cäpäno’ntar na praviçati, kintu näsä-madhya eva dväv api yathä caratas tathä mandäbhyäm ucchväsa-niùçväsäbhyäà samau kåtveti ||27||

yateti | anenopäyena yatäù saàyatä indriya-mano-buddhayo yasya | mokña eva param ayanaà präpyaà yasya | ata eva vigatä icchä-bhaya-krodhä yasya | evaàbhüto yo muniù sa sadä jévann api mukta evety arthaù ||27-28||

madhusüdanaù : pürvam éçvarärpita-sarva-bhävasya karma-yogenäntaù-karaëa-çuddhis tataù sarva-karma-saànyäsas tataù çravaëädi-parasya tattva-jïänaà mokña-sädhanam udetéty uktam | adhunä sa yogé brahma-nirväëam ity atra sücitaà dhyäna-yogaà samyag-darçana-syäntaraìga-sädhanaà vistareëa vaktuà sütra-sthänéyäàs trén çlokän äha bhagavän | eteñäm eva våtti-sthänéyaù kåtsnaù ñañöho’dhyäyo bhaviñyati | taträpi dväbhyäà saìkñepeëa yoga ucyate | tåtéyena tu tat-phalaà paramätma-jïänam iti vivekaù |

sparçän çabdädén bähyän bahir bhavän api çroträdi-dvärä tat-tad-äkäräntaù-karaëa-våttibhir antaù-praviñöän punar bahir eva kåtvä para-vairägya-vaçena tat-tad-äkäräà våttim anutpädyety arthaù | yady eta äntarä bhaveyus tadopäya-sahasreëäpi bahir na syuù svabhäva-bhaìga-prasaìgät | bähyänäà tu räga-vaçäd antaù-praviñöänäà vairägyeëa bahir gamanaà sambhavatéti vadituà bähyän iti viçeñaëam | tad anena vairägyam uktväbhyäsam äha cakñuç caiväntare bhruvoù kåtvety anuñajyate | atyanta-nimélane hi nidräkhyä layätmikä våttir ekä bhavet | prasäreëa tu pramäëa-viparyaya-viveka-vikalpa-småtayaç catasro vikñepätmikä våttayo bhaveyuù | païcäpi tu våttayo niroddhavyä iti ardha-nimélanena bhrü-madhye cakñuño nidhänam | tathä präëäpänau samau tulyäv ürdhvädho-gati-vicchedena näsäbhyantara-cäriëau kumbhakeëa kåtvä, anenopäyena yatäù saàyatä indriya-mano-buddhayo yasya sa tathä | mokña-paräyaëaù sarva-viñaya-virakto munir manana-çélo bhavet | vigatecchä-bhaya-krodha iti vérta-räga-bhaya-krodha ity atra vyäkhyätam | etädåço yaù saànyäsé sadä bhavati mukta eva saù | na tu tasya mokñaù kartavyo’sti | athavä ya etädåçaù sa sadä jévann api mukta eva ||27-28||

viçvanäthaù : tad evam йзvarдrpita-niсkдma-karma-yogenдntaщ-karaлa-зuddhiщ | tato jпдnaа tvaа-padдrtha-viсayakam | tatas tat-padдrtha-jпдnдrthaа bhaktiщ | tad-uttha-jпдnena guлдtйtena brahmдnubhava ity uktam | idдnйа niсkдma-karma-yogena зuddhдntaщkaraлasyдсцдмga-yogaа brahmдnubhava-sдdhanaа jпдna-yogдd apy utkесцatvena сaсцhдdhyдye vaktuа tat-sьtra-rьpaа зloka-trayam дha sparздn iti | bдhyд eva зabda-sparзa-rьpa-rasa-gandhдщ sparзa-зabda-vдcyдщ | manasi praviзya ye vartante tдn, tasmдn manasaщ sakдздd bahiсkеtya viсayebhyo manaщ pratyдhеtyety arthaщ | cakсuсй ca bhruvor antare madhye kцvд netrayoщ sampьrлa-nimйlane nidrayд mano lйyata unmйlanena bahiщ prasarati | tad-ubhaya-doсa-parihдrдrtham ardha-nimйlanena bhrь-madhye dесцiа nidhдyocchvдsa-niзvдsa-rьpeлa nдsikayor abhyantare carantau prдлдpдnдv ьrdhvдdho-gati-nirodhena samau kеtvд | yatд vaзйkеtд indriyдdayo yena saщ ||27-28||

baladevaù : atha karmaëä niñkämeëa viçuddha-manäù samuditätma-jïänas tad-darçanäya samädhià kuryäd iti säìgaà yogaà sücayann äha sparçän iti | sparçä çabdädayo viñayäs te bähyä eva småtäù santo manasi praviçanti | täàs tat-småti-parityägena bahiñkåtya viñayebhyo manaù pratyähåtyety arthaù | bhruvor antare madhye cakñuç ca kövä netrayoù saànimélane nidrayä manaso layaù | pronmélane ca bahis tasya prasäraù syät | tad-ubhaya-vinivåttaye’rdha-nimélanena bhrü-madhye dåñöià nidhäyety arthaù | tathä näsäbhyantara-cäriëau präëäpänäv ürdhvädho-gati-nirodhena samau tulyau kåtvä kumbhayitvety arthaù | etenopäyena yatä ätmävalokanäya sthäpitä indriyädayo yena saù | munir ätma-manana-çélaù | mokña-paräyaëo mokñaika-prayojanaù | ato vigatecchädiù | édåço yaù sarvadä phala-kälavat sädhana-käle’pi mukta eva ||27-28||

(5.29)