Çaknotéhaiva yaù soòhuà präk çaréra-vimokñaëät | käma-krodhodbhavaà vegaà sa yuktaù sa sukhé naraù ||

çrédharaù : yasmän mokña eva paramaù puruñärthaù | tasya ca käma-krodha-vego’tipratipakñaù | atas tat-sahana-samartha eva mokña-bhäg ity äha çaknotéti | kämät krodhäc codbhavati yo vego mano-neträdi-kñobhädi-lakñaëaù | tam ihaiva tad-uttara-samaya eva yo naraù soòhuà pratiroddhuà çaknoti, tad api na kñaëa-mätram | kintu çaréra-vimokñaëät präk, yävad-deha-pätam ity arthaù | ya evaàbhütaù sa eva yuktaù samähitaù sukhé ca bhavati | nänyaù | yad vä maraëäd ürdhvaà vilapantébhir yuvatébhir äliìgyamäno’pi puträdibhir dahyamäno’pi yathä präëa-çünyaù käma-krodha-vegaà sahate tathä maraëät präg api jévann eva yaù sahate sa eva yuktaù sukhé cety arthaù | tad uktaà vaçiñöhena—

präëe gate yathä dehaù sukhaà duùkhaà na vindati |

tathä cet präëa-yukto’pi sa kaivalyäçrayo bhavet || iti ||23||

madhusüdanaù : sarvänartha-präpti-hetur durniväro’yaà çreyo-märga-pratipakñaù kañöatamo doño mahatä yatnena mumukñuëä niväraëéya iti yatnädhikya-vidhänäya punar äha çaknotéti | ätmano’nuküleñu sukha-hetuñu dåçyamäneñu smaryamäëeñu vä tad-guëänusandhänäbhyäsena yo raty-ätmako gardho’bhiläñas tåñëä lobhaù sa kämaù | stré-puàsayoù paraspara-vyatikaräbhiläñe tv atyanta-nirüòhaù käma-çabdaù | etad-abhiläñeëa kämaù krodhas tathä lobha ity atra dhana-tåñëä lobhaù stré-vyatikara-tåñëä käma iti käma-lobhau påthag uktau | iha tu tåñëä-sämänyäbhipräyeëa käma-çabdaù prayukta iti lobhaù påthaì noktaù | evam ätmanaù pratiküleñu duùkha-hetuñu dåçyamäneñu çrüyamäëeñu vä tad-doñänusandhänäbhyäsena yaùprajvalanätmako dveño manyuù sa krodhaù | tayor utkaöävasthä loka-veda-virodha-pratisandhäna-pratibandhakatayä loka-veda-viruddha-pravåtty-unmukhatva-rüpä nadé-vega-sämyena vega ity ucyate | yathä hi nadyä vego varñäsv atiprabalatayä loka-veda-virodha-pratisandhänenänicchantam api garte pätayitvä majjayati cädho nayati ca, tathä käma-krodhayor vego viñayäbhidhyänäbhyäsena varñä-käla-sthänéyenätiprabalo loka-veda-virodha-pratisandhänenänicchantam api viñaya-garte pätayitvä saàsära-samudre majjayati cädho mahä-narakän nayati ceti vega-pada-prayogeëa sücitam | etac ca atha kena prayukto’yam [gétä 3.36] ity atra nivåttam |

tam etädåçaà käma-krodhodbhavaà vegam antaùkaraëa-prakñobha-rüpaà stambha-svedädy-aneka-bähya-vikära-liìgam ä-çaréra-vimokñaëäc charéra-vimokñaëa-paryantam aneka-nimitta-vaçät sarvadä sambhävyamänatvenävisrambhaëéyam antar utpanna-doña-darçanäbhyäsajena vaçékära-saàjïaka-vairägyeëa soòhuà tad-anurüpa-käryäsampädanenänarthakaà kartuà çaknoti samartho bhavati, sa eva yukto yogé, sa eva sukhé, sa eva naraù pumän puruñärtha-sampädanät | tad-itaras tv ähära-nidrä-bhaya-maithunädi-paçu-dharma-mätra-ratatvena manuñyäkäraù paçur eveti bhävaù |

ä-çaréra-vimokñaëäd ity atränyad vyäkhyänam— yathä maraëäd ürdhvaà vilapantébhir yuvatébhir äliìgyamäno’pi puträdibhir dahyamäno’pi präëa-çünyatvät käma-krodha-vegaà sahate, tathä maraëät präg api jévann eva yaù sahate sa yukta ity ädi | atra yadi maraëavaj jévane’pi käma-krodhänutpatti-mätraà brüyät tadaitad yujyate | yathoktaà vaçiñöhena—

präëe gate yathä dehaù sukhaà duùkhaà na vindati |

tathä cet präëa-yukto’pi sa kaivalyäçrame vaset || iti |

iha tüpannayoù käma-krodhayor vega-sahane prastute tayor anutpatti-mätraà na därñöänta iti kim atinirbandhena ||23||

viçvanäthaù : saàsära-sindhau patito’py eña eva yogé eña eva sukhéty äha çaknotéti ||23||

baladevaù : çaknotéhaiva yaù soòhuà präk çaréra-vimokñaëät | käma-krodhodbhavaà vegaà sa yuktaù sa sukhé naraù ||23||

(5.24)