Bähya-sparçeñv asaktätmä vindaty ätmani yat sukham | sa brahma-yoga-yuktätmä sukham akñayam açnute ||

çrédharaù : moha-nivåttyä buddhi-sthairye hetum äha bähya-sparçeñv iti | indriyaiù spåçyanta iti sparçä viñayäù | bähyendriya-viñayeñv asaktätmänäsakta-cittaù | ätmani antaù-karaëe yad upaçamätmakaà sättvikaà sukham tad vindati labhate | sa copaçamaà sukhaà labdhvä brahmaëi yogena samädhinä yuktas tadaikyaà präpta ätmä yasya so’kñayaà sukham açnute präpnoti ||21||

madhusüdanaù : nanu bähya-viñaya-préter aneka-janmänubhütatvenätipracalatvät tad-äsakta-cittasya katham alaukike brahmaëi dåñöa-sarva-sukha-rahite sthitiù syät | paramänanda-rüpatväd iti cet, na | tad-änandasyänanubhüta-caratvena citta-sthiti-hetutväbhävät | tad uktaà värttike—

apy änandaù çrutaù säkñän mänenäviñayékåtaù |

dåñöänandäbhiläñaà sa na mandékartum apy alam || iti |

taträha bähyeti | indriyaiù spåçyanta iti sparçäù çabdädayaù | te ca bähyä anätma-dharmatvät | teñv asaktätmänäsakta-cittas tåñëä-çünyatayä viraktaù sann ätmani antaù-karaëa eva bähya-viñaya-nirapekñaà yad upaçamätmakaà sukhaà tad vindati labhate nirmala-sattva-våttyä | tad uktaà bhärate—

yac ca käma-sukhaà loke yac ca divyaà mahat sukham |

tåñëä-kñaya-sukhasyaite närhataù ñoòaçéà kaläm || iti |

athavä pratyag-ätmani tvaà-padärthe yat sukhaà svarüpa-bhütaà suñuptäv anubhüyamänaà bähya-viñayäsakti-pratibandhäd alambhamänaà tad eva tad-abhäväl labhate |

na kevalaà tvaà-padärtha-sukham eva labhate kintu tat-padärthaikyänubhavena pürëa-sukham apéty äha sa tåñëä-çünyo brahmaëi paramätmani yogaù samädhis tena yuktas tasmin vyäpåta ätmäntaù-karaëaà yasya sa brahma-yoga-yuktätmä | athavä brahmaëi tat-padärthe yogena väkyärthänubhava-rüpeëa samädhinä yukta aikyaà präpta ätmä tvaà-padärtha-svarüpaà yasya sa tathä | sukham akñayam anantaà sva-svarüpa-bhütam açnute vyäpnoti sukhänubhava-rüpa eva sarvadä bhavatéty arthaù | nitye’pi vastuny avidyänivåtty-abhipräyeëa dhätv-artha-yoga aupacärikaù | tasmäd ätmany akñaya-sukhänubhavärthé san bähya-viñaya-préteù kñaëikäyä mahä-narakänubandhinyäù sakäçäd indriyäëi nivartayet tävataiva ca brahmaëi sthitir bhavatéty abhipräyaù ||21||

viçvanäthaù : sa ca bähya-sparçeñu viñaya-sukheñv asaktätmä anäsakta-manäù | tatra hetur ätmani jévätmani paramätmänaà vindati sati präpte yat sukhaà tad akñayaà sukham | sa eväçnute präpnoti, na hi nirantaram amåtäsvädine måttikä rocata iti bhävaù ||21||

baladevaù : paurvauttaryeëa sva-parätmänäv anubhavatéty äha bähyeti | bähya-sparçeñu çabdädi-viñayänubhaveñu asaktätmä san yadätmani sva-svarüpe’nubhüyamäne sukham tadädau vindati, tad uttaraà brahmaëi paramätmani yogaù samädhis tad-yuktätmä san yad akñayaà mahad-anubhava-lakñaëaà sukham tad açnute labhate ||21||

(5.22)

Ye hi saàsparçajä bhogä duùkha-yonaya eva te |

ädy-anta-vantaù kaunteya na teñu ramate budhaù ||

çrédharaù : nanu priya-viñaya-bhogänäm api nivåtteù kathaà mokñaù puruñärthaù syät | taträha ye héti | saàsparçä viñayäs tebhyo jätä ye bhogäù sukhäni | te hi vartamäna-käle’pi spardhäsüyädi-vyäptatväd duùkhasyaiva yonayaù käraëa-bhütäù | tathädimanto’ntavantaç ca | ato viveké teñu na ramate ||22||

madhusüdanaù : nanu bähya-viñaya-préti-nivåttäv ätmany akñaya-sukhänubhavas tasmiàç ca sati tat-prasädäd eva bähya-viñaya-préti-nivåttir itétaretaräçraya-vaçän naikam api sidhyed ity äçaìkya viñaya-doña-darçanäbhyäsenaiva tat-préti-nivåttir bhavatéti parihäram äha ye héti | hi yasmäd ye saàsparçajä viñayendriya-sambandha-jä bhogäù kñudra-sukha-lavänubhavä iha vä paratra vä räga-dveñädi-vyäptatvena duùkha-yonaya eva te | te sarve’pi brahma-loka-paryantaà duùkha-hetava eva | tad uktaà viñëu-puräëe—

yävataù kurute jantuù saàbandhän manasaù priyän |

tävanto’sya nisvanyante hådaye çoka-çaìkavaù || iti |

etädåçä aî na sthiräù kintu ädy-anta-vantaù | ädir viñayendriya-saàyogo’ntaç ca tad-viyoga evaà tau vidyete yeñäà te pürväparayor asattvän madhye svapnavad ävirbhütäù kñaëikä mithyä-bhütäù | tad uktaà gauòapädäcäryaiù—ädäv ante ca yat tv asti vartamäne’pi tat tathä iti |

yasmäd evaà tasmät teñu budho viveké na ramate pratiküla-vedanéyatväc ca prétim anubhavati | tad uktaà bhagavatä pataïjalinä pariëäma-täpa-saàskära-duùkhair guëa-våtti-virodhäc ca duùkham eva sarvaà vivekinaù [yo.sü. 2.15] iti | sarvam api viñaya-sukhaà dåñöam änuçravikaà ca duùkham eva pratiküla-vedanéyatvät | vivekinaù parijïäta-kleçädi-svarüpasya na tv avivekinaù | akñi-pätra-kalpo hi vidvän atyalpa-duùkha-leçenäpy udvijate yathorëa-tantur atisukumäro’py akñi-pätre nyastaù sparçena duùkhayati netareñv aìgeñu tadvad vivekina eva madhu-viña-saàpåktänna-bhojanavat sarvam api bhoga-sädhanaà käla-traye’pi kleçänubiddhatväd duùkhaà na müòhasya bahuvidha-duùkha-sahiñëor ity arthaù | tatra pariëäma-täpa-saàskära-duùkhair iti bhüta-vartamäna-bhaviñyt-käle’pi duùkhänubiddhatväd aupädhikaà duùkhatvaà viñaya-sukhasyoktaà, guëa-våtti-virodhäc cety anena svarüpato’pi duùkhatvam | tatra pariëämaç ca täpaç ca saàskäraç ca ta eva duùkhäni tair ity arthaù | itthaà-bhüta-lakñaëe tåtéyä | tathä hi— rägänubiddha eva sarvo’pi sukhänubhavaù | na hi tatra na rajyati tena sukhé ceti sambhavati | räga eva ca pürvam udbhütaù san viñaya-präptyä sukha-rüpeëa pariëamate | tasya ca pratikñaëaà vardhamänatvena sva-viñayäpräpti-nibandhana-duùkhasyäparihäryatväd duùkha-rüpataiva | yä hi bhogeñv indriyäëäm upaçäntiù paritåptatvät tat sukham | yä laulyäd anupaçäntis tad duùkham | na cendriyäëäà bhogäbhyäsena vaitåñëyaà kartuà çakyam | yato bhogäbhyäsam anu vivardhante rägäù kauçaläni cendriyäëäà | småtiç ca—

na jätu kämaù kämänäm upabhogena çämyati |

haviñä kåñëa-vartmaiva bhüya eväbhivardhate || [bhä.pu.9.19.14] iti |

tasmäd duùkhätmaka-räga-pariëämatväd viñaya-sukham api duùkham eva kärya-käraëayor abhedäd iti pariëäma-duùkhatvam |

tathä sukhänubhava-käle tat-pratiküläni duùkha-sädhanäni dveñöi | nänupahatya bhütäny upabhogaù sambhavatéti bhütäni ca hinasti | dveñaç ca sarväëi duùkha-sädhanäni me mä bhüvann iti saìkalpa-viçeñaù | na ca täni sarväëi kaçcid api parihartuà çaknoti | ataù sukhänubhava-käle’pi tat-paripanthinaà prati dveñasya sarvadaivävasthitatvät täpa-duùkhaà duñparihäram eva | täpo hi dveñaù | evaà duùkha-sädhanäni parihartum açakto muhyati ceti moha-duùkhatäpi vyäkhyeyä | tathä coktaà yoga-bhäñya-käraiù—sarvasya dveñänubiddhaç cetanäcetana-sädhanädhénas täpänubhava iti | taträsti dveñajaù karmäçayaù | sukha-sädhanäni ca prärthayamänaù käyena väcä manasä ca parispandate | tataù param anugåëäty upahanti ceti paränuraha-péòäbhyäà dharmädharmäv upacinoti | na karmäçayo lobhän mohäc ca bhavati ity eñä täpa-duùkhatocyate | tathä vartamänaù sukhänubhavaù sva-vinäça-käle saàskäram ädhatte | sa ca sukha-smaraëaà, tac ca rägaà, sa ca manaù-käya-vacana-ceñöäà, sä ca puëyäpuëya-karmäçayau, tau ca janmädéti saàskära-duùkhatä | evaà täpa-mohayor api saàskärau vyäkhyeyau |

evaà käla-traye’pi duùkhänuvedhäd viñaya-sukhaà duùkham evety uktvä svarüpato’pi duùkhatäm äha guëa-våtti-virodhäc ca | guëäù sattva-rajas-tamäàsi sukha-duùkha-mohätmakäù paraspara-viruddha-svabhävä api taila-varty-agnaya iva dépaà puruña-bhogopayuktatvena try-ätmakam ekaà käryam ärabhante tatraikasya prädhänye dvayor guëa-bhävät pradhäna-mätra-vyapadeçena sättvikaà räjasaà tämasam iti triguëam api käryam ekena guëena vyapadiçyate | tatra sukhopabhoga-rüpo’pi pratyaya udbhüta-sattva-käryatve’py anudbhüta-rajas-tamaù-käryatvät triguëätmaka eva | tathä ca sukhätmakatvavad duùkhätmakatvaà viñädätmakatvaà ca tasya dhruvam iti duùkham eva sarvaà vivekinaù | na caitädåço’pi pratyayaù sthiraù | yasmäc calaà ca guëa-våttam iti kñipra-pariëämi cittam uktam |

nanv ekaù pratyayaù kathaà paraspara-viruddha-sukha-duùkha-mohatväny ekadä pratipadyata iti cet, na | udbhütänudbhütayor virodhäbhävät | sama-våttikänäm eva hi guëänäà yugapad virodho na viñama-våttikänäm | yathä dharma-jïäna-vairägyaiçvaryäëi labdha-våttikäni labdha-våttikair evädharmäjïänävairägyänaiçvaryaiù saha virudhyante na tu svarüpa-sadbhiù | pradhänasya pradhänena saha virodho na tu durbaleneti hi nyäyaù | evaà sattva-rajas-tamäàsy api parasparaà prädhänya-mätraà yugapan na sahante na tu sad-bhävam api |

etena pariëäma-täpa-saàskära-duùkheñv api räga-dveña-mohänäà yugapat sad-bhävo vyäkhyätaù prasupta-tanu-vicchinnodära-rüpeëa kleçänäà catur-avasthatvät | tathä hi— avidyäsmitä-räga-dveñäbhiniveçäù païca-kleçäù | avidyä kñetram uttareñäà prasupta-tanu-vicchinnodäräëäm | anityäçuci-duùkhänätmasu nitya-çuci-sukhätma-khyätir avidyä | dåg-darçana-çaktyor ekätmataiväsmitä | sukhanuçayé rägaù | duùkhänuçayé dveñaù | svarasa-vähé viduño’pi tathärüòho’bhiniveçaù | te pratiprasava-heyäù sükñmäù | dhyäna-heyäs tad-våttayaù | kleça-mülaù karmäçayo dåñöädåñöa-janma-vedanéyaù | sati müle tad-vipäko jätyäyur bhogäù [yo.sü. 2.3-13] iti pätaïjaläni süträëi | taträtasmiàs tad-buddhir viparyayo mithyä-jïänam avidyeti paryäyäù | tasyä viçeñaù saàsära-nidänam | tatränitye nitya-buddhir yathä— dhruvä påthivé dhruvä sa-candra-tärakä dyaur amåtä divaukasa iti | açucau parama-bébhatse käye çuci-buddhir yathä naveva çaçäìkalekhä kamanéyeyaà kanyä madhv-amåtävayava-nirmiteva candraà bhittvä niùsåteva jïäyate nélotpala-paträyatäkñé hävagarbhäbhyäà locanäbhyäà jéva-lokam äçväsayatéveti kasya kena sambandhaù |

sthänäd béjäd upañöambhän

niñyandän nidhanäd api |

käyam ädheya-çaucatvät

paëòitä hy açucià viduù || iti ca vaiyäsaki-çlokaù |

etenäpuëye puëya-pratyayo’narthe cärtha-pratyayo vyäkhyätaù | duùkhe sukha-khyätir udähåtä pariëäma-täpa-saàskära-duùkhair guëa-våtti-virodhäc ca duùkham eva sarvaà vivekina iti | anätmany ätma-khyätir yathä çarére manuñyo’ham ity ädiù | iyaà cävidyä sarva-kleça-müla-bhütä tama ity ucyate | buddhi-puruñayor abhedäbhimäno’smitä mohaù | sädhana-rahitasyäpi sarvaà sukha-jätéyaà me bhüyäd iti viparyaya-viçeño rägaù | sa eva mahä-mohaù | duùkha-sädhane vidyamäne’pi kim api duùkham me mä bhüd iti viparyaya-viçeño dveñaù | sa tämisraù | äyur-abhäve’py etaiù çarérendriyädibhir anityair api viyogo me mä bhüd ity ävidvad-aìganä-bälaà sväbhävikaù sarva-präëi-sädhäraëo maraëa-träsa-rüpo viparyaya-viçeño’bhiniveçaù | so’ndha-tämisraù | tad uktaà puräëe—

tamo moho mahä-mohas tämisro hy andha-saàjïitaù |

avidyä païca-parvaiñä prädurbhütä mahätmanaù || iti |

ete ca kleçäç catur avasthä bhavanti | taträsato’nutpatter anabhivyakta-rüpeëävasthänaà suptävasthä | abhivyaktasyäpi saha-kärya-läbhät käryäjanakatvaà tanv-avasthä | abhivyaktasya janita-käryasyäpi kenacid balavatäbhibhavo vicchedävasthä | abhivyaktasya präpta-sahakäri-sampatter apratibandhena sva-kärya-karatvam udärävasthä | etädåg avasthä-catuñöaya-viçiñöänäm asmitädénäà caturëäà viparyaya-rüpäëäà kleçänäm avidyaiva sämänya-rüpä kñetraà prasava-bhümiù | sarveñäm api viparyaya-rüpatvasya darçitatvät | tenävidyä-nivåttyaiva kleçänäà nivåttir ity arthaù | te ca kleçäù prasuptä yathä prakåti-lénänäà, tanavaù pratipakña-bhävanayä tanükåtä yathä yoginäm | ta ubhaye’pi sükñmäù pratiprasavena mano-nirodhenaiva nirbéja-samädhinä heyäù | ye tu sükñma-våttayas tat-kärya-bhütäù sthülä vicchinnä udähäräç ca vicchidya vicchidya tena tenätmanä punaù prädurbhavantéti vicchinnäù | yathä räga-käle krodho vidyamäno’pi na prädurbhüta iti vicchinna ucyate | evam ekasyäà striyäà caitro rakta iti nänyäsu viraktaù kintv ekasyäà rägo labdha-våttir anyäsu ca bhaviñyad-våttir iti sa tadä vicchinna ucyate, ye yadä viñayeñu labdha-våttayas te tadä sarvätmanä prädurbhütä udärä ucyante, ta ubhaye’py atisthülatväc chuddha-sattva-bhavena bhagavad-dhyänena heyä na mano-niodham apekñante | nirodha-heyäs tu sükñmä eva | tathä ca pariëäma-täpa-saàskära-duùkheñu prasupta-tanu-vicchinna-rüpeëa sarve kleçäù sarvadä santi | udäratä tu kadäcit kasyacid iti viçeñaù | ete ca bädhanä-lakñaëaà duùkham upajanayantaù kleça-çabda-väcyä bhavanti | yataù karmäçayo dharmädharmäkhyaù kleça-mülaka eva | sati ca müla-bhüte kleçe tasya karmäçayasya vipäkaù phalaà janmäyur bhogaç ceti | sa ca karmäçaya iha paratra ca sva-vipäkärambhakatvena dåñöädåñöa-janma-vedanéyaù | evaà kleça-santatir ghaöé-yantravad aniçam ävartate | ataù samécénam uktaà ye hi saàsparçajä bhogä duùkha-yonaya eva te ädyantavanta iti | duùkha-yonitvaà pariëämädibhir guëa-våtti-virodhäc ca ädyantavattvaà guëa-våttasya calatväd iti yoga-mate vyäkhyä |

aupaniñadänäà tu anädi bhäva-rüpam ajïänam avidyä | ahaàkära-dharmy-adhyäso’smitä | räga-dveñäbhiniveçäs tad-våtti-viçeñä ity avidyä-mülatvät sarve’py avidyätmakatvena mithyä-bhütä rajju-bhujaìgädhyäsavan mithyätve’pi duùkha-yonayaù svapnädivad dåñöi-såñöi-mätratvenädyantavantaç ceti budho’dhiñöhäna-säkñätkäreëa nivåtta-bhramas teñu na ramate, måga-tåñëikä-svarüpa-jïänavän iva tatrodakärthé na pravartate | na saàsäre sukhasya gandha-mätram apy astéti buddhvä tataù sarväëéndriyäëi nivartayed ity arthaù ||22||

viçvanäthaù : vivekavän eva vastuto viñaya-sukhenaiva sajjatéty äha ye héti ||22||

baladevaù : adåñöäkåñöeñu viñaya-bhogeñv anityatva-viniçcayän na sajjatéty äha ye héti | saàsparçajä viñaya-janyä bhogäù sukhäni | sphuöam anyat ||22||

(5.23)