Saànyäsas tu mahäbäho duùkham äptum ayogataù | yoga-yukto munir brahma na cireëädhigacchati ||

çrédharaù : yadi karma-yogino’py antataù saànyäsenaiva jïäna-nisöhä tarhy ädita eva saànyäsaù kartuà yukta iti manvänaà praty äha saànyäsa iti | ayogataù karma-yogaà vinä saànyäso duùkham äptum duùkha-hetuù | açakya ity arthaù | citta-çuddhy-abhävena jïäna-niñöhäyä asambhavät | yoga-yuktas tu çuddha-cittatayä muniù saànyäsé bhütväcireëaiva brahmädhigacchati | aparokñaà jänäti | ataç citta-çuddheù präk karma-yoga eva saànyäsäd viçiñyata iti pürvoktaà siddham | tad uktaà värttika-kådbhiù—

pramädino bahiç cittäù piçunäù kalahotsukäù |

sannyäsino’pi dåçyante daiva-sandüñitäçrayäù || iti ||6||

madhusüdanaù : açuddhäntaùkaraëenäpi saànyäsa eva prathamaà kuto na kriyate jïäna-niñöhä-hetutvena tasyävaçakatväd iti cet taträha saànyäsa iti | ayogato yogam antaù-karaëa-çodhakaà çästréyaà karmäntareëa haöhäd eva yaù kåtaù saànyäsaù sa tu duùkham äptum eva bhavati, açuddhäntaùkaraëatvena tat-phalasya jïäna-nisöhäyä asambhavät | çodhake ca karmaëy anadhikärät karma-brahmobhaya-bhrañöatvena parama-saìkaöäpatteù | karma-yoga-yuktas tu çuddhäntaùkaraëatvän munir manana-çélaù saànyäsé bhütvä brahma satya-jïänädi-lakñaëam ätmänaà na cireëa çéghram evädhigacchati säkñätkaroti pratibandhakäbhävät | etac coktaà präg eva—

na karmaëäm anärambhän naiñkarmyaà puruño’çnute |

na ca saànyasanäd eva siddhià samadhigacchati || [gétä 3.4] iti |

ata eka-phalatve’pi karma-saànyäsät karma-yogo viçiñyata iti yat präg uktaà tad upapannam ||6||

viçvanäthaù : kintu samyak-citta-çuddhim anirdhärayato jïäninaù saànyäso duùkhadaù karma-yogas tu sukhada eveti pürva-vyaïjitam arthaà spañöam eväha saànyäsas tv iti | citta-vaiguëye satéti çeñaù | ayogataù karma-yogäbhäväc citta-vaiguëya-praçämaka-karma-yogasya saànyäsiny abhävät tatra anadhikäräd ity arthaù | saànyäso duùkham eva präptuà bhavati | tad uktaà värttika-kådbhiù—

pramädino bahiç cittäù piçunäù kalahotsukäù |

sannyäsino’pi dåçyante daiva-sandüñitäçrayäù || iti |

çrutir api—yadi na samuddharanti yatayo hådi käma-jaöä iti | bhagavatäpi yas tva saàyata-ñaò-vargaù [bhä.pu.11.18.40] ity ädy uktam | tasmäd yoga-yuktaù niñkäma-karmavän munir jïäné san brahma çéghraà präpnoti ||6||

baladevaù : jïäna-yogasya duñkaratvät sukara-karma-yogaù çreyän ity äha saànyäsas tv iti | saànyäsaù sarvendriya-vyäpära-vinivåtti-rüpo jïäna-yogaù | ayogataù karma-yogaà vinä duùkhaà präptum bhavati | duñkaratvät sapramädatväc ca duùkha-hetur eva syäd ity arthaù | yoga-yukta-niñkäma-karmé tu munir ätma-manana-çélaù sann acireëa çéghram eva brahmädhigacchati ||6||

(5.7)

Yoga-yukto viçuddhätmä vijitätmä jitendriyaù | sarva-bhütätma-bhütätmä kurvann api na lipyate ||

çrédharaù : karma-yogädi-krameëa brahmädhigame saty api tad-uparitanena karmaëä bandhaù syäd evety äçaìkyäha yoga-yukta iti | yogena yuktaù | ata eva viçuddha ätmä cittaà yasya saù | ata eva vijita ätmä çaréraà yena | ata eva jitänéndriyäëi yena | tataç ca sarveñäà bhütänäm ätma-bhüta ätmä yasya sa loka-saìgrahärthaà sväbhävikaà vä karma kurvann api na lipyate ||7||

madhusüdanaù : nanu karmaëo bandha-hetutväd yoga-yukto munir brahmädhigacchatéty anupapannam ity ata äha yoga-yukta iti | bhagavad-arpaëa-phaläbhisandhi-rähityädi-guëa-yuktaà çästréyaà karma yoga ity ucyate | tena yogena yuktaù puruñaù prathamaà viçuddhätmä viçuddho rajas-tamo-bhyäm akaluñita ätmäntaùkaraëa-rüpaà sattvaà yasya sa tathä | nirmaläntaù-karaëaù san vijitätmä sva-vaçékåta-dehaù | tato jitendriyaù sva-vaçékåta-sarva-bähyendriyaù | etena manüktas tridaëòé kathitaù—

väg-daëòo’tha mano-daëòaù käya-daëòas tathaiva ca |

yasyaite nityatä daëòäù sa tridaëòéti kathyata || iti |

väg iti bähyendriyopalakñaëam | etädåçasya tattva-jïänam avaçyaà bhavatéty äha sarva-bhütätma-bhütätmä sarva-bhüta ätma-bhütaç cätmä svarüpaà yasya sa tathä | jaòäjaòätmakaà sarva ätma-mätraà paçyann ity arthaù | sarveñäà bhütänäm ätma-bhüta ätmä yasyeti vyäkhyäne tu sarva-bhütätmety etävataivärtah-läbhäd ätma-bhütety adhikaà syät | sarvätma-padayor jaòäjaòa-paratve tu samaïjasam | etädåçaù paramärtha-darçé kurvann api karmäëi para-dåñöyä na lipyate taiù karmabhiù sva-dåñöyä tad-abhäväd ity arthaù ||7||

viçvanäthaù : kåtenäpi karmaëä jïäninas tasya na lepa ity äha yogeti | yoga-yukto jïäné trividhaù— viçuddhätmä vijita-buddhir ekaù | vijitätmä viçuddha-citto dvitéyaù | jitendriyas tåtéya iti | pürva-pürveñäà sädhana-täratamyäd utkarñaù | etädåçe gåhasthe tu sarve’pi jévä anurajyantéty äha sarveñäm api bhütänäm ätma-bhütaù premäspadébhüta ätmä deho yasya saù ||7||

baladevaù : édåçé mumukñuù sarveñäà preyän ity äha yogeti | yoge niñkäme karmaëi yukto nirataù | ata eva viçuddhätmä nirmala-buddhiù | ata eva vijitätmä vaçékåta-manäù | ata eva jitendriyaù çabdädi-viñaya-räga-çünyaù | ata eva sarveñäà bhütänäà jévänäm ätma-bhütaù premäspadatäm gata ätmä deho yasya saù | na cätra pärtha-särathinä sarvätmaikyam abhimatam— na tv eväham ity ädinä sarvätmanäà mitho bhedasya tenäbhidhänät | tad-vädinäpi vijïäjïäbhedasya vaktum açaktyatväc ca | evambhütaù kurvann api viviktätmänusandhänäd anätmany ätmäbhimänena na lipyate acireëätmänam adhigacchati | ataù karma-yogaù çreyän ||7||

(5.8-9)

naiva kià cit karométi yukto manyeta tattva-vit |

paçyaï çåëvan spåçaï jighrann açnan gacchan svapaï çvasan ||

pralapan visåjan gåhëann unmiñan nimiñann api |

indriyäëéndriyärtheñu vartanta iti dhärayan ||

çrédharaù : karma kurvann api na lipyata ity etad viruddham ity äçaìkya kartåtväbhimänäbhävän na viruddham ity äha naiveti dväbhyäm | karma-yogena yuktaù krameëa tattvavid bhütvä darçana-çravaëädéni kurvann apéndriyäëéndriyärtheñu vartanta iti dhärayan buddhyä niçcinvan kiàcid apy ahaà na karométi manyeta manyate | tatra darçana-çravaëa-sparçanäghränäçanäni cakñur-ädi-jïänendriya-vyäpäräù | gatiù pädayoù | sväpo buddheù | çväsaù präëasya | pralapanaà väg-indriyasya | visargaù päyüpasthayoù | grahaëaà hastayoù | unmeñaëa-nimeñaëe kürmäkhya-präëasyeti vivekaù | etäni karmäëi kurvann api abhimänäbhäväd brahma-vin na lipyate | tathä ca parämarñaà sütram— tad-adhigama uttara-pürväghayor açleña-vinäçau tad-vyapadeçäd iti ||8-9||

madhusüdanaù : etad eva vivåëoti naiveti dväbhyäm | cakñur-ädi-jïänendriyair väg-ädi-karmendriyaiù präë¨di-väyu-bhedair antaù-karaëa-catuñöayena ca tat-tac-ceñöäsu kriyamäëäsu indriyäëéndriyädény evendriyärtheñu sva-sva-viñayeñu vartante pravartante na tv aham iti dhärayann avadhärayann naiva kiàcit karométi manyeta manyate tattvavit paramärtha-darçé yuktaù samähita-cittaù | athavädau yuktaù karma-yogena paçcäd antaùkaraëa-çuddhi-dväreëa tattvavid bhütvä naiva kiàcit karométi manyata iti sambandhaù |

tatra darçana-çravaëa-sparçana-ghräëäçanäni cakñuù-çrotra-tvag-ghräëa-rasanänäà païca-jïänendriyäëäà vyäpäräù paçyan çåëvan spåçaï jighrann açnann ity uktäù | gatiù pädayoù | praläpo väcaù | visargaù päyüpasthayoù | grahaëaà hastayor iti païca karmendriya-vyäpärä gacchan pralapan visåjan gåhëann ity uktäù | çvasann iti präëädi-païcakasya vyäpäropalakñaëam | unmiñan nimiñann iti näga-kürmädi-païcakasya | svapann ity antaù-karaëa-catuñöayasya | artha-krama-vaçät päöha-kramaà bhaìktvä vyäkhyätäv imau çlokau | yasmät sarva-vyäpäreñv apy ätmano’kartåtvam eva paçyati | ataù kurvann api na lipyata iti yuktam evoktam iti bhävaù ||8-9||

viçvanäthaù : yena karmaëälepas taà prakäraà çikñayati naiveti | yuktaù karma-yogé darçanädéni kurvann apéndriyäëéndriyärtheñu vartanta iti dhärayan buddhyä niçcinvan nirabhimänaù kiàcid apy ahaà naiva karométi manyate ||8-9||

baladevaù : çuddhasyätmano’dhiñöhänädi-païcäpekñita-karma-kartåtvaà nästéty upadiçati naiveti | yukto niñkäma-karmé prädhänika-dehendriyädi-saàsargäd darçanädéni karmäëi kurvann api tattva-vit viviktam ätma-tattvam anubhavan indriyärtheñu rüpädiñu indriyäëi cakñur-ädéni mad-väsanänuguëa-paramätma-preritäni vartanta iti dhärayan niçcinvann ahaà kiàcid api na karométi manyate | paçyaï çåëvan spåçaï jighrann açnann iti cakñuù-çrotra-tvag-ghräëa-rasanänäà jïänendriyäëäà darçana-çravaëa-sparçanäghränäçanäni vyäpäräù | tatra gamanaà pädayoù | praläpo väcaù | visargänandaù päyüpasthayoù | grahaëaà hastayor iti bodhyam | çvasann iti präëädénäm unmiñan nimiñann iti nägädénäà präëa-bhedänäm | svapann ity antaùkaraëänäm ity arthaù kramäd vyäkhyeyam | vijïäna-sukhaika-rasasya mamänädi-väsanä-hetuka-prädhänika-dehädi-sambandha-nimittaà tadédåça-karma-kartåtvam, na tu svarüpaika-nimittam iti manyata ity arthaù | na svarüpa-prayuktam ätmanaù kartåtvaà kiàcid api nästéti çakyam abhidhätuà nirdhäraëe manane ca tasyäbhidhänät | tat tac ca jïänam eva tac cätmano nityam | na hi vijïätur vijïäter vipariläpo vidyate iti çruteù | tat-siddhiç ca hariëä dharma-bhütena jïänena ca ity ähuù ||8-9||

(5.10)