Atha païcamo’dhyäyaù

(5.1)

Arjuna uväca— saànyäsaà karmaëäà kåñëa punar yogaà ca çaàsasi | yac chreya etayor ekaà tan me brühi suniçcitam ||

çrédharaù :

nivärya saàçayaà jiñëoù karma-saànyäsa-yogayoù |

jitendriyasya ca yateù païcame muktim abravét ||

ajïäna-sambhütaà saàçayaà jïänäsinä chittvä karma-yogam ätiñöha ity uktam | tatra pürväpara-virodhaà manväno’rjuna uväca saànyäsam iti | yas tv ätma-ratir eva syäd ity ädinä sarvaà karmäkhilaà pärtha ity ädinä ca karma-saànyäsaà kathayasi | jïänäsinä saàçayaà chittvä yogam ätiñöha iti punar yogaà ca kathayasi | na ca karma-saànyäsaù karma-yogaç ca ekasyaiva ekadaiva sambhavataù viruddha-svarüpatvät | tasmäd etayor madhya ekasminn anuñöhätavye sati mama yac chreyaù suniçcitam tad ekaà brühi ||1||

madhusüdanaù :

adhyäyäbhyäà kåto dväbhyäà nirëayaù karma-bodhayoù |

karma-tat-tyägayor dväbhyäà nirëayaù kriyate’dhunä ||

tåtéye’dhyäye jyäyasé cet karmaëas te ity ädinärjunena påñöo bhagavän jïäna-karmaëor vikalpa-samuccayäsambhavenädhikäri-bheda-vyavasthayä loke’smin dvividhä niñöhä purä proktä mayänagha ity ädinä nirëayaà kåtavän | tathä cäjïädhikärikaà karma na jïänena saha samuccéyate tejas-timirayor iva yugapad asambhavät karmädhikära-hetu-bheda-buddhy-apanodakatvena jïänasya tad-virodhitvät | näpi vikalpyate ekärthatväbhävät | jïäna-käryasyäjïäna-näçasya karmaëä kartum açakyatvät tam eva viditväpi måtyum eti nänyaù panthä vidyate’näyanäya iti çruteù |

jïäne jäte tu karma-käryaà näpekñyata evety uktaà yävän artha udapäne ity atra | tathä ca jïäninaù karmänadhikäre niçcite prärabdha-karma-vaçäd våthä-ceñöä-rüpeëa tad-anuñöhänaà vä sarva-karma-saànyäso veti nirvivädaà caturthe nirëétam | ajïena tv antaù-karaëa-çuddhi-dvärä jïänotpattaye karmäëy anuñöheyäni tam etaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñanti yajïena dänena tapasänäçakena iti çruteù | sarvaà karmäkhilaà pärtha jïäne parisamäpyate iti bhagavad-vacanäc ca | evaà sarva-karmäëi jïänärthäni | tathä sarva-karma-saànyäso’pi jïänärthaù çrüyate etam eva pravräjino lokam icchantaù pravrajanti, çänto dänta uparatas titikñuù samähito bhütvätmany evätmänaà paçyet, tyajataiva hi taj jïeyaà tyuktuù pratyak paraà padam, satyänåte sukha-duùkhe vedän imaà lokam amuà ca parityajyätmänam anvicchet ity ädau |

tatra karma tat-tyägayor äräd upakäraka-saànipatyopakärakayoù prayäjävaghätayor iva na samuccayaù sambhavati viruddhatvena yaugapadyäbhävät | näpi karma-tat-tyägayor ätma-jïäna-mätra-phalatvenaikärthatväd atirätrayoù ñoòaçi-grahaëägrahaëayor iva vikalpaù syät | dvära-bhedenaikärthatväbhävät | karmaëo hi päpa-kñaya-rüpam adåñöam eva dväraà, saànyäsasya tu sarva-vikñepäbhävena vicärävasara-däna-rüpaà dåñöam eva dväram | niyamäpürvaà tu dåñöa-samaväyitväd avaghätädäv iva na prayojakam | tathä cädåñöärtha-dåñöärthayor äräd upakäraka-saànipätyopakärakayor eka-pradhänärthatve’pi vikalpo nästy eva | prayäjävaghätädénäm api tat-prasaìgät | tasmät krameëobhayam apy anñöheyam | taträpi saànyäsänantaraà karmänuñöhänaà cet tadä parityakta-pürväçrama-svékäreëärüòha-patitatvät karmänadhikäritvaà präktana-saànyäsa-vaiyarthyaà ca tasyädåñöärthatväbhävät | prathama-kåta-saànyäsenaiva jïänädhikära-läbhe tad-uttara-käle karmänuñöhäna-vaiyarthyaà ca | tasmäd ädau bhagavad-arpaëa-buddhyä niñkäma-karmänuñöhänäd antaù-karaëa-çuddhau tévreëa vairägyeëa vividiñäyäà dåòhäyäà sarva-karma-saànyäsaù çravaëa-mananädi-rüpa-vedänta-väkya-vicäräya kartavya iti bhagavato matam | tathä coktam—na karmaëäm anärambhän naiñkarmyaà puruño’çnute iti | vakñyate ca—

ärurukñor muner yogaà karma käraëam ucyate |

yogärüòhasya tasyaiva çamaù käraëam ucyate || [gétä 6.3] iti |

yogo’tra tévra-vairägya-pürvikä vividiñä | tad uktaà värtika-käraiù—

pratyag vividiñäsiddhyai vedänuvacanädayaù |

brahmäväptyai tu tat-tyäga épsantéti çruter balät || iti |

småtiç ca—

kañäya-paìktiù karmäëi jïänaà tu paramä gatiù |

kañäye karmabhiù pakve tato jïänaà pravartate || iti |

mokña-dharme—

kañäyaà päcayitvä ca çreëé-sthäneñu ca triñu |

pravrajec ca paraà sthänaà pärivräjyam anuttamam ||

bhävinaù karaëaiç cäyaà bahu-saàsära-yoniñu |

äsädayati çuddhätmä mokñaà vai prathamäçrame ||

tam äsädya tu muktasya dåñöärthasya vipaçcitaù |

triñv äçrameñu ko nv artho bhavet paramäbhépsitaù || iti |

mokñaà vairägyam | etena kramäkrama-saànyäso dväv api darçinau | tathä ca çrutiù— brahmacaryaà samäpya gåhé bhaved gåhäd vané bhütvä pravrajed yadi vetarathä brahmacaryäd eva pravrajed gåhäd vä vanäd vä yad ahar eva virajet tad ahar eva pravrajet iti |

tasmäd ajïasyäviraktatä-daçäyäà karmänuñöhänam eva | tasyaiva viraktatä-daçäyäà saànyäsaù çravaëädy-avasara-dänena jïänärthaà iti daçä-bhedenäjïam adhikåtyaiva karma-tat-tyägau vyäkhyätuà païcama-ñañöhäv adhyäyäv ärabhyete | vidvat-saànyäsas tu jïäna-baläd artha-siddha eveti sandehäbhävän na vicäryate |

tatraikam eva jijïäsum ajïaà prati jïänärthatvena karma-tat-tyägayor vigdhänät tayoç ca viruddhayor yugapad anuñöhänäsambhavän mayä jijïäsunä kim idäném anuñöheyam iti sandihäno’rjuna uväca saànyäsam iti |

he kåñëa ! sadänanda-rüpa bhakta-duùkha-karñaëeti vä | karmaëäà yävaj-jévädi-çruti-vihitänäà nityänäà naimittikänäà ca saànyäsaà tyägaà jijïäsum ajïaà prati kathayasi veda-mukhena punas tad-viruddhaà yogaà ca karmänuñöhäna-rüpaà çaàsasi | etam eva pravräjino lokam icchantaù pravrajanti, tam etaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñanti yajïena ity ädi-väkya-dvayena—

niräçér yata-cittätmä tyakta-sarva-parigrahaù |

çäréraà kevalaà karma kurvann äpnoti kilbiñam || [gétä 4.21]

chittvainaà saàçayaà yogam ätiñöhottiñöha bhärata iti gétä-väkya-dvayena vä | tatraikam ajïaà prati karma-tat-tyägayor vidhänäd yugapad ubhayänuñöhänasambhaväd etayoù karma-tat-tyägayor madhye yad ekaà çreyaù praçasyataraà manyase karma vä tat-tyägaà vä tan me brühi suniçcitaà tava matam anuñöhänäya ||1||

viçvanäthaù :

proktaà jïänäd api çreñöhaà karma tad-däåòhya-siddhaye |

tat-padärthasya ca jïänaà sämyäd yä api païcame ||

pürvädhyäyänte çrutena väkya-dväreëa virodham äçaìkamänaù påcchati sannyäsam iti |

yoga-saànyasta-karmäëaà jïäna-saàchinna-saàçayam |

ätmavantaà na karmäëi nibadhnanti dhanaïjaya || [gétä 4.41]

iti väkyena tvaà karma-yogenotpanna-jïänasya karma-saànyäsaà brüñe |

tasmäd ajïäna-saàbhütaà håt-sthaà jïänäsinätmanaù |

chittvainaà saàçayaà yogam ätiñöhottiñöha bhärata || [gétä 4.42]

ity anena punas tasyaiva karma-yogaà ca brüñe | na ca karma-saànyäsaù karma-yogaç ca ekasyaiva ekadaiva sambhavataù, sthiti-gativat viruddha-svarüpatvät | tasmäj jïäné karma-saànyäsaà kuryät, karma-yogaà vä kuryäd iti tvad-abhipräyam anavagato |haà påcchämi etayor madhye yad ekaà çreyas tvayä suniçcitam tan me brühi ||1||

baladevaù :

jïänataù karmaëaù çraiñöhyaà sukaratvädinä hariù |

çuddhasya tad-akartåtvaà tvety ädi präha païcame ||

dvitéye mumukñuà praty ätma-vijïänaà mocakam abhidhäya tad-upäyayä niñkämaà karma kartavyam abhyadhät | labdha-vijïänasya na kiàcit karmästéti yas tv ätma-ratir eva syät iti tåtéye, sarvaà karmäkhilaà pärtha iti caturthe cävädét | ante tu tasmäd ajïäna-saàbhütaà [gétä 4.42] ity ädinä tasyaiva punaù karma-yogaà prävocat | taträrjunaù påcchati saànyäsam iti | he kåñëa ! karmaëäà sannyäsaà sarvendriya-vyäpära-virati-rüpaà jïäna-yogam ity arthaù | punar yogaà karmänuñöhänaà ca sarvendriya-vyäpära-rüpaà çaàsasi | na caikasya yugapat tau sambhavetäà, sthiti-gativat tamas-tejovac ca viruddha-svarüpatvät | tasmäl labdha-jïänaù karma sannyased anutiñöhed veti bhavad-abhimataà vettum açakto’haà påcchämi | etayoù karma-sannyäsa-karmänuñöhänayor yad ekaà çreyas tvayä suniçcitaà tattvaà me brühéti ||1||

(5.2)

çré-bhagavän uväca—