Päpam eväçrayed asmän hatvaitän ätatäyinaù | tasmän närhä vayaà hantuà dhärtaräñörän svabändhavän | svajanaà hi kathaà hatvä sukhinaù syäma mädhava ||

çrédharaù : nanu ca,

agnido garadaç caiva çastra-päëir dhanäpahaù |

kñetra-däräpahäré ca ñaò ete hy ätatäyinaù ||

iti smaraëäd agni-dähädibhiù ñaòbhir hetubhir ete tävad ätatäyinaù | ätatäyinäà ca vadho yukta eva |

ätatäyinam äyäntaà hanyäd evävicärayan |

nätatäyi-vadhe doño hantur bhavati kaçcana || iti vacanät |

taträha—päpam evety-ädi-särdhena | ätatäyinam äyäntam ity-ädikam artha-çästram | tac ca dharma-çästrät durbalam | yathoktaà yäjïavalkyena,

småtyor virodhe nyäyas tu balavän vyavahärataù |

artha-çästrät tu balavän dharma-çästram iti sthitiù || iti |

tasmäd ätatäyinäm apy eteñäm äcäryädénäà vadhe’smäkaà päpam eva bhavet | anyäyyatväd adharmatväc caitad vadhasya amutra ceha vä na sukhaà syäd ity äha svajanam iti ||36||

madhusüdanaù : nanu,

agnido garadaç caiva çastra-päëir dhanäpahaù |

kñetra-dära-haraç caiva ñaò ete hy ätatäyinaù ||

iti småter eteñäà ca sarva-prakärair ätatäyitvät,

ätatäyayinam äyäntaà hanyäd evävicärayan |

nätatäyi-vadhe doño hantur bhavati kaçcana ||

iti vacanena doñäbhäva-pratéter hantavyä eva duryodhanädaya ätatäyina ity äçaìkyäha—päpam eveti | etän ätatäyino’pi hatvä sthitän asmän päpam äçrayed eveti sambandhaù | athavä päpam eväçrayen na kiàcid anyad dåñöam adåñöaà vä prayojanam ity arthaù | na hiàsyät iti dharma-çästräd ätatäyinaà hanyät ity artha-çästrasya durbalatvät | tad uktaà yäjïavalkyena—

småtyor virodhe nyäyas tu balavän vyavahärataù |

artha-çästrät tu balavad dharma-çästram iti sthitiù || iti |

aparä vyäkhyä | nanu dhärtäräñörän ghnatäà bhavatäà préty-abhäve’pi yuñmän ghnatäà dhärtaräñöräëäà prétir asty evätas te yuñmän hanyur ity ata äha—päpam eveti | asmän hatvä sthitän etän ätatäyino dhärtäräñörän pürvam api päpinaù sämpratam api päpam eväçrayen nänyat kiàcit sukham ity arthaù | tathä cäyudhyato’smän hatvaita eva päpino bhaviñyanti, näsmäkaà käpi kñatiù päpä-sambandhäd ity abhipräyaù ||

phaläbhäväd anartha-sambhaväc ca para-hiàsä na kartavyeti | na ca çreyo’nupaçyämi ity ärabhyoktaà tad upasaàharati—tasmäd iti | adåñöa-phaläbhävo’nartha-sambhavaç ca tac-chabdena parämåçyate |

dåñöa-sukhäbhävam äha—svajanaà héti | mädhaveti lakñmé-patitvän nälakñméke karmaëi pravartayitum arhaséti bhävaù ||36||

viçvanäthaù : nanu,

agnido garadaç caiva çastra-päëir dhanäpahaù |

kñetra-däräpahäré ca ñaò ete hy ätatäyinaù || iti |

ätatäyinam äyäntaà hanyäd evävicärayan |

nätatäyi-vadhe doño hantur bhavati kaçcana ||

ity-ädi-vacanäd eñäà vadha ucita eveti | taträha päpam iti | etän hatvä sthitän asmän | ätatäyinam äyäntam ity-ädikam artha-çästraà dharma-çästrät durbalam | yad uktaà yäjïavalkyena artha-çästrät tu balavad dharma-çästram iti småtam iti | tasmäd äcäryädénäà vadhe päpaà syäd eva | na caihikaà sukham api syäd ity äha svajanam iti ||36||

baladevaù : nanu,

agnido garadaç caiva çastra-päëir dhanäpahaù |

kñetra-däräpahäré ca ñaò ete hy ätatäyinaù ||

ätatäyinam äyäntaà hanyäd evävicärayan |

nätatäyi-vadhe doño hantur bhavati kaçcana ||

ity ukter eñäà ñaò-vidhyenätatäyinäà yukto vadha iti cet taträha päpam iti | etän hatvä sthitän asmän päpam eva bandhu-kñaya-hetukam äçrayet | ayaà bhävaù ätatäyinam äyäntam ity-ädikam artha-çästraà mä hiàsyät sarva-bhütäni iti dharma-çästrät durbalam | artha-çästrät tu balavad dharma-çästram iti sthitiù || iti småteù | tasmäd durbalärtha-çästra-balena püjyänäà droëa-bhéñmädénäà vadhaù päpa-hetur eveti | na ca çreyo’nupaçyäméty ärabhyoktam upasaàharati tasmäd iti | päpa-sambhavät | daihika-sukhasyäpy abhäväc cety arthaù | na hi gurubhir bandhu-janaiç ca vinäsmäkaà räjya-bhogaù sukhäyäpi tu anutäpäyaiva sampatsyate | he mädhaveti çrépatis tvam açréke yuddhe kathaà pravartayasiéti bhävaù ||36||

(1.37)

yadyapy ete na paçyanti lobhopahata-cetasaù |

kula-kñaya-kåtaà doñaà mitra-drohe ca pätakam ||

kathaà na jïeyam asmäbhiù päpäd asmän nivartitum |

kula-kñaya-kåtaà doñaà prapaçyadbhir janärdana ||

çrédharaù : nanu tavaiteñäm api bandhu-vadha-doñe samäne sati yathaivaite bandhu-vadha-doñam aìgékåtyäpi yuddhe pravartate | tathaiva bhavän api pravartatäà kim anena viñädenety ata äha yadyapéti dväbhyäm | räjya-lobhenopahataà bhrañöa-vivekaà ceto yeñäà te ete duryodhanädayo yadyapi doñaà na paçyanti, tathäpi asmäbhir doñaà prapaçyadbhir asmät päpät nivartituà kathaà na jïeyaà nivåttäv eva buddhiù kartavyety arthaù ||37-38||

madhusüdanaù : kathaà tarhi pareñäà kula-kñaye svajana-hiàsäyäà ca pravåttiù ? taträha—yadyapéti | lobhopahata-buddhitvät teñäà kula-kñayädi-nimitta-doña-pratisandhänäbhävät pravåttiù sambhavatéty arthaù | ata eva bhéñmädénäà çiñöänäà bandhu-vadhe pravåttatväc chiñöäcäratvena veda-mülatväd itareñäm api tat-pravåttir ucitety apästam, hetu-darçanäc ca [jai.sü. 1.3.4] iti nyäyät | tatra hi lobhädi-hetu-darçane veda-mülatvaà na kalpyata iti sthäpitaà | yadyapy ete na paçyanti tathäpi katham asmäbhir na jïeyam ity uttara-çlokena sambandhaù ||37||

nanu yadyapy ete lobhät pravåttäs tathäpi, ähüto na nivarteta dyütäd api raëäd api iti, vijitaà kñatriyasya ity-ädibhiù kñatriyasya yuddhaà dharmo yuddhärjitaà ca dharmyaà dhanam iti çästre niçcayäd bhavatäà ca tair ähütatväd yuddhe pravåttir ucitaivety äçaìkyäha—asmät päpäd bandhu-vadha-phalaka-yuddha-rüpät | ayam arthaù—çreyaù-sädhanatä-jïänaà hi pravartakaà çreyaç ca tad yad açreyo’nanubandhi | anyathä çyenädénäm api dharmatväpatteù | tathä coktam—

phalato’pi ca yat karma nänarthenänubadhyate |

kevala-préti-hetutvät tad dharma iti kathyate || iti |

tataç cäçreyo’nubandhitayä çästra-pratipädite’pi çyenädäv iväsmin yuddhe’pi näsmäkaà pravåttir uciteti ||38||

viçvanäthaù : nanv ete tarhi kathaà yuddhe vartante | taträha yadyapéti ||37-38||

baladevaù : nanu ähüto na nivarteta dyütäd api raëäd api viditaà kñatriyasyeti kñatra-dharma-smaraëät tair ähütänäà bhavatäà yuddhe pravåttir yukteti cet taträha yadyapéhi dväbhyäm | päpe pravåttau lobhas teñäà hetur asmäkaà tu lobha-virahän na tatra pravåttir iti | iñöa-sävadhänatä-jïänaà khalu pravartakam | iñöaà cäniñöän anubandhi-väcyam | yad uktam—

phalato’pi ca yat karma nänarthenänubadhyate |

kevala-préti-hetutvät tad-dharma iti kathyate || iti |

tathä ca çyenenäbhicaran yajeta ity-ädi çästrokte’pi çyenädäv iväniñöänubandhitväd yuddhe’smin naù pravåttir na yukteti | ähüta ity-ädi çästraà tu kula-kñaya-doñaà vinä bhüta-viñayaà bhävi | he janärdaneti prägvat ||37-38||

(1.39)