Тақырып № 1

Экономикалық талдау мазмұны, пәні, міндеттері.

Экономикалық талду басқару шешімдерін қабылдайтын ғылыми база болып табылады. Оны негіздеу үшін потенциалды мәселелерді, қаржылық және өндірістік тәуекелділікті көрсету және болжау, шаруашылық субъектінің табыс пен тәуекелділік дәрежесіне қабылданатын шешімдердің әсерін анықтап, шаруашылық қзмет нәтижесіне талдау жүргізу қажет.

Шаруашылық субъектінің статусының жоғарылауы олардың адында өндірістік және қаржылық мәселелердің шешілуіне мүмкіндік ашып, басқарушылар алдына қаржыландыру көзін табу, инвестициялық саясатты оңтайландыру мәселелерін қояды. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау, төлем қабілеттілігін анықтау және объективті, ғылыми негізделген оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін қаржылық талдау қажет.

Табиғат құбылыстары мен қоғамдық өмірді зерттеуді талдаусыз жүргізу мүмкін емес. «Талдау» терминінің өзі гректің «analyzis» деген сөзінен шыққан, аудармасында «бөлшектерге бөлемін» дегенді білдіреді. Демек, талдау шағын мағынада құбылыстар мен заттарды зерттеу үшін оларды құраушы бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Мұндай бөлшектеу зерттелетін заттың, құбылыстың, процестің ішіне үңілуге, оның әр бөлшегінің мәнін анықтауға мүмкіндік береді.

Мысалы, өнімнің өзіндік құнының мәнін ұғу үшін оның тек қандай элементтерден құралатынын ғана емес, сондай-ақ әр шығын бабы мөлшерінің неге байланыстылығын білу керек. Өнімнің өзіндік құнының құрылымы мен оған әсер ететін факторлар дәлірек қарастырылған сайын, біз бұл экономикалық құбылыс жайында көбірек білетін боламыз және өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын анағұрлым жақсы басқара аламыз.

Сонымен қатар, қоршаған ортаның көптеген құбылыстары мен процестері тек анализ көмегімен ғана таныла алады деп айта алмаймыз. Кей кездерде адамның ойлау қабілеттілігіне сай келетін басқа тәсілдерді қолдану қажеттілігі туындайды. Бұл мағынада талдауға зерттелетін заттың әртүрлі бөлшектері арасындағы байланысты табатын синтез жақын келеді. Қазіргі кездегі диалектика шындықты зерттеудің ғылыми әдістері ретінде талдау мен синтездің бірлігінен шығады. Тек талдау мен синтез ғана біріккен күйде құбылыстардың жан-жақты диалектикалық байланысының ғылыми зерттелуін қамтамасыз етеді.

Сонымен, талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және олардың байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен заттарын танудың тәсілі ретінде қарастырылады.

Ғылым мен тәжірибеде талдаудың әртүрлі түрлері қолданылады: физикалық, химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б. Олар тәсіл, мақсат және объектілері бойынша ерекшеленеді. Физикалық, химиялық және басқа да талдауларға қарағанда экономикалық талдау экономикалық құбылыстардың абстракті-логикалық зерттеу тәсіліне жатады, мұнда микроскопты да, химиялық реактивтерді де қолдану мүмкін емес, тек абстракция күші ғана қолданыла алады.

Адамның талдау қабілеттілігі қоршаған ортадағы өз іс-әрекеттерін әрқашан бағалап отырудың объективті қажеттілігінен туындады және жетілуде. Бұл еңбек пен ресурстарды анағұрлым эффективті жұмсаудың тәсілін іздестіруге итермелейді.

Тұрғын халықтың санының өсуіне, өндіріс құралдарының жетілуіне, адамзаттың рухани және материалдық қажеттіліктерінің өсуіне байланысты талдау дамыған қоғамның ең алғашқы өмірлік қажеттілігіне айналды. Қазірде талдаусыз адамның саналы қызмет етуі мүмкін емес. Ф.Энгельс талдаудың пайда болуының тарихи шекарасына мінездеме бере отырып, былай деп жазған: «Жаңғақты бөлудің өзі талдаудың бастамасы болады». Адамзаттың дамуына байланысты бөлінген жаңғақтар саны да өсуде, әрі оларды бөлу тәсілдері де жетілуде. Талдау объектілерінің шеңбері ұлғаюда, сонымен қатар талдаудың өзі де жетілуде.

Саналы қызметі нәтижесінде адамдардың табиғи ортамен қарым-қатынастары бірте-бірте кеңейді, соның салдарынан адамдар әртүрлі объектілер мен құбылыстар жайлы өз түсініктерін тереңдетті. Бірте-бірте бұл объектілер мен құбылыстарды зерттеуге байланысты талдаудың тереңдетілген түрі қажет болды. Осылайша, математика, химия, медицина және басқа да ғылымдардағы талдау пайда болды.

Бүгінде, экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.

Материалистік диалектика барлық құбылыстар мен процестерді тұрақты қозғалыста, өзгерісте, дамуда қарастыруды қажет деп санайды. Шаруашылық қызметті талдау әдісінің бір сипаттамалық белгісінің қайнар көзі осында – тұрақты салыстырулардың қажеттілігі. Салыстырулар Шаруашылық қызметті талдауда кеңінен қолданылады. Қызметтің нақты нәтижелері өткен жылдардың нәтижелерімен, баса кәсіпорындардың жетістіктерімен, жоспарлы көрсеткіштерімен және т.б. салыстырылады.

Материалистік диалектика әрбір процесс, әрбір құбылысты қарама-қайшылықтардың күресі және бірлік ретінде қарастыру керектігін үйретеді. Осы арадан ішкі қарама-қайшылықтарды, әрбір процестің, әрбір құбылыстың оң және теріс жақтарын зерттеу қажеттілігі туындайды. Бұл да шаруашылық қызметті талдаудың сипаттамалық белгісінің бірі. Мысалы, ҒТП еңбек өнімділігінің артуына, рентабельділік деңгейінің өсуіне және т.б. оң әсерін тигізеді, бірақ қоршаған ортаның ластануы, гиподинамия дамуы және т.б. сияқты оның теріс жақтарын да ескеру қажет.

Талдауда диалектикалық әдісті қолдану кәсіпорынның шаруашылық қызметін зерттеу барлық өзара байланыстарды есепке ала отырып жүргізілуі керек екендігін білдіреді. Ешбір құбылыс дұрыс түсінікті болуы мүмкін емес, егер ол бөлек түрде, басқалармен байланыссыз қарастырылатын болса. Мысалы, өнімнің өзіндік құнының деңгейіне жаңа техниканы енгізу әсерін зерттей отырып, тікелей байланысты ғана емес, сонымен қатар жанама байланысты да ескеру қажет. Жаңа техниканы енгізу нәтижесінде өндіріс шығындары артатыны, сонымен бірге өнімнің өзіндік құны да артатыны белгілі. Бірақ мұнда өз қатарында еңбекақының үнемделуі мен өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне жағдай жасайтын еңбек өнімділігі өседі. Осыдан шығатын, егер еңбек өнімділігінің өсу деңгейлері жаңа техниканы ұстау мен іске қосуға кететін шығындарының өсу деңгейіне қарағанда жоғары болса, онда өнімнің өзіндік құны төмендейді, және керісінше. Яғни, осы немесе басқа да экономикалық құбылысты түсініп, дұрыс бағалау үшін басқа құбылыстармен барлық байланыстарын және өзара тәуелділікті зерттеп алу қажет. Бұл шаруашылық қызметті талдау әдісінің әдіснамалық белгісінің бірі.

Жүйелі көзқарас – зерттеу әдіснамасындағы бағыт. Ол көптеген ішкі және сыртқы байланыстары бар жеке элементтерден тұратын күрделі жүйелер сияқты оюъектілерді зерттеуге негізделеді. Жүйелі көзқарас объектіні терең зерттеуге, ол туралы неғұрлым көбірек түсінік алуға, осы объекттінің жеке бөліктері арасында себепті-тергеулі байланысынкөрсетуге мүмкіндік береді.

Жүйелі көзқарастың негізгі ерекшеліктері – қозғалмалылық, өзара қарым-қатынас, өзара тәуелділік және жүйе элементтерінің өзара байланысы, кешенділік, толықтылық, бағыныштылық, бастаушы буынның ерекшеленуі. Экономикалық талдауда жүйелі көзқарас неғұрлым мақсатқа сай басқарушылық шешімдерді таңдау үшін негіз болатын беліген нұсқалардан тиімдісін таңдауға, шаруашылық мәселелерді шешудің ғылыми негізделген нұсқаларын құрастыруға мүмкіндік береді.

Жүйелі талдау процесінде бірнеше жүйелі кезеңдерді қарастыруға болады.

Зерттеудің бірінші кезеңінде талдау объектісі анықталған жүйе ретінде көрінеді. Бұл үшін ең басында жүйе элементтері ретінде қарастыруға болатын объектінің жеке бөліктерін бөліп көрсетеді. Нақты жағдайларда жүйе бірнеше деңгейге ие болуы мүмкін, яғни бірінші деңгейдің әрбір бөлек алынған элементін жеке жүйе (ішкі жүйе) түрінде қарастыруға болады. Бұдан басқа, талдаудың бірінші деңгейінде жүйенің даму мақсаты, оны шешетін мәселелер, басқа жүйелермен байланыс, жеке элементтер арасындағы өзара байланыстар, әрбір элементті және жүйені түгелдей іске асыру құрылуы тиіс.

Жүйелі талдаудың екінші кезеңнің негізгі мақсаты – жүйелері бар шарттарға, өзара байланыстарға (ішкі және сыртқы), элементтерге барлығына анағұрлым толық және сапалы баға беруге мүмкіндігі бар көрсеткіштердің іріктелуі.

Үшінші кезеңде зерттелетін жүйенің жалпы схемасы құрастырылады. Графикалық тұрғыда ол әдетте әрбір элементке арнайы блок сәйкес келетін блоктық сурет түрінде көрсетіледі. Бөлек блоктар жүйенің ішкі және сыртқы байланыстарының бары мен бағытын көрсететін бір-бірімен стрелкалар арқылы байланысқан. Мұнда алдыңғы кезеңде таңдалған көрсеткіштер жүйе элементтері мен байланыстары бойынша үлестіріледі, олардың тізімі нақтыланады (бірін-бірі қайталайтын шығарылып тасталады, ақпараты жеткіліксіздері ауыстырылады және т.с.с.).

Талдаудың төртінші кезеңі жүйенің экономика-математикалық үлгісі жалпы түрде құрылуына арналады. Мұнда сапалы талдау негізінде жүйенің барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің математикалық нысандары анықталады. Бұл кезеңде әртүрлі әдістер көмегімен барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің коэффициенттері, шетеу параметрлері мен мақсат функциялары анықталуы тиіс.

Нәтижесінде істелген жұмыс қорытындысы бойынша таңдалған объектіні экономикалық талдау үшін пайдаланылуы мүмкін экономика-математикалық үлгі алынуы мүмкін.

Ең соңғы талдаудың бесінші кезеңі «үлгімен жұмыс» деп аталады. Оны диалог түрінде компьтерде жасаған дұрыс. Өндірістің сол не басқа факторларын сипаттайтын экономика-математикалық үлгісінің (коэффициенттер, шектеулер) бөлек параметрлерін ауыстыру жолымен функция мәнін анықтайды. Осы көрсеткіштерді нақты, жоспарлы және басқалармен салыстыру шаруашылық қорытындысын, нәтижелі көрсеткіштер шамасына факторлар әсерін бағалауға, ішкі шаруашылық резервтердің пайдаланылмаған көлемі мен көздерін анықтауға мүмкіндік туғызады.

Талдауға суреттелген көзқарас басқалармен салыстырғанда маңызды артықшылықтарға ие: ол зерттеудің кешенділігі мен мақсаттылығын; өндіріс тиімділігінің арту резервтерін табудың әдіснамалық негізделген схемасын; шаруашылық нәтижелерін объективті бағалауды; шапшаңдық, әрекеттілік, негізін, талдау мен оның қорытындыларының дәлділігін қамтамасыз етеді. Алынған экономика-математикалық үлгі талдауда қайта-қайта қолданылуы және басқарушылық шешімдерді негіздеудің жақсы құралы ретінде қызмет етуі мүмкін.

Қорытынды Талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және олардың байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен заттарын танудың тәсілі ретінде қарастырылады. экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.

Тақырып № 2

Экономикалық талдауды топтастыру ерекшеліктері мен оның негізгі әдістемесі.

Экономикалық талдау барысында шаруашылық процестер өзара байланыс, өзара тәуелді және өзара сертті күйінде зерттеледі. Өзара байланыс, өзара тәуелділік және өзара серттілікті орнату – талдаудың барынша маңызды кезі. Себептік қатынас арқылы барлық шаруашылық деректер, құбылыс, ахуал, процестер түсіндіріледі. Бұл қатынастан тыс шаруашылық өмір қисынсыз.

Талдау – құбылыстарды, объектілерді және құрамдас бөліктерді жіктеуді білдіреді және түсінігі жағынан ауқымы кең ұғым қандайда бір ғылыми тәжирибелік зерттеулер болмасын «талдау» оның құрамдас бөлігі болып табылады. Мысалы, автокөлікті жүргізу үшін, оның бір –бірімен байланысты қандай механизмдерден тұратынын және олардың атқаратын қызметтерінің, қалай жүргізе білетінін болса, экономикада пайданың мәнін түсіну үшін, оның тек құралу көздерін біліп ғана қоймай сонымен қатар, пайда көлеміне әсер етуші факторларды да білуіміз керек. Сонымен қатар, пайда көлемінің өзгеруіне әсер етеуші факторлардың қайсысы қандай дәрежеде әсер ететіндігінде анықтауымыз керек, яғни құбылыстарды зертттеу «талдау» мен «синтездеу» қатар қолдана отырып қана қоймай нәтижеге жетуге болады.

Эко талдауж мәнін толығырақ түсіндіру үшін, оның басқару жүйесіндегі атқаратын рөлін түсінуіміз керек.

Басқару жүйесі бір бірімен тығыз байланысты бірнеше бөлімшелерден тұрады: - жоспарлау

-ұйымдастыру

- ынталандыру

- шешім қабылдау

- есеп және бақылау

Экономикалық талдаудың міндеттеріне мыналар кіреді:

• Бизнес жоспарлармен нормативтердің ғылыми-экономикалық дәлелсіздігін жетілдурі

• Бизнес жоспардың атқарылуын объективті және жан жақты зерттеумен, нормативтітерді орындау

• Еңбек, материалдық және қаржылық ресурстардың пайдалануының, экономикалық тиімділігін анықтау

• Коммерциялық есеп талаптардың орындалуын бақылау

• Ішкі резервтерді өлшеу және анықтау өндірістік процестердің барлық кезеңдері бойынша

• Басқару шешімдерінің тиімділігін тексеру

Ғылым әдісі кең мағынада өз затын зерттеу тәсілі ретінде түсіндіріледі. Ғылымның әр түрлері үшін өз затын зерттеуге (оның ішінде, шаруашылық қызметті талдау) ерекше қарау әдістері танудың жалпыға бірдей диалектикалық әдісіне негізделеді.

Талдаудың маңызды методологиялық белгісі болып себепті-тергеулі байланыстарды орнатуға ғана емес, сонымен қатар оларға сандық сипаттама беруге қабілеттілігі табылады, яғни, қызмет нәтижелеріне факторлар ықпалын өлшеуді қамтамасыз етуге қабілеттілігі. Бұл талдауды нақты етіп, ал оның қорытындыларын негізделген етеді.

Талдауда себепті байланыстарды зерттеу мен өлшеуді индукция және дедукция әдістерімен жүзеге асыруға болады. Логикалық индукция көмегімен себепті байланыстарды зерттеу тәсілі бойынша зерттеу жекеден жалпыға, жеке фактілерді зерттеуден жалпыламаға, себептен нәтижеге жүзеге асырылады. Дедукция – бұл зерттеу жалпы фактілерден жекеге, нәтижелерден себептерге жүзеге асырылатын тәсіл болып табылады. Индукция әдісі талдауда дедукция әдісімен бірге және үйлесімді қолданылады.

Шаруашылық қызметті талдауда диалектикалық әдісті қолдану әрбір процесті, әрбір экономикалық құбылысты бір-бірімен өзара байланысты көптеген элементтердің жиынтығы түрінде, жүйе түрінде қарастыру керек. Осыдан келіп шығатыны талдаудың тағы бір сипаттамалық белгісі болып табылатын талдау объектісін зерттеуге жүйелі көзқарастың қажеттілігі.

Жүйелі көзқарас зерттелетін құбылыстар мен процестердің элементтерге максималды бөлшектеу, олардың жүйелілігі мен синтезін қарастырады. Сол не басқа құбылыстарды бөлшектеу (құрама бөліктерін ашып көрсету) зерттеліп отырған объектіде анағұрлым маңызды және негізгіні анықтау үшін тәжірибелік қажетті дәрежеде жүргізіледі. Ол талдаудың объектісі мен мақсатына байланысты болып келеді. Бұл экономикалық көрсеткіштердің маңызын, ондай-ақ олардың дамуын анықтайтын факторлар мен себептерді нақты білуді аналитиктерден талап ететін ШҚТ-дағы күрделі мәселе болып табылады.

Элементтерді жүйелендіру олардың өзара байланысын, қарым-қатынастарын, өзара тәуелділіктерін және өзара бағыныштылықтарын зерттеу негізінде жүзеге асырылады. Бұл зерттеліп отырған объектінің (жүйенің) мүмкін моделін құруға, зерттеліп отырған көрсеткіштердің ішкі байланыстарына сәйкес келетін талдаудың логикалық-әдіснамалық жүйесін ашып көруге, жүйе элементтерінің бағыныштылығын, қызметтерін оның негізгі компоненттерін анықтауға жағдай жасайды.

Кәсіпорын экономикасының жеке жақтарын, олардың өзара байланысын, бағыныштылығы мен тәуелділігін зерттеп болған соң, барлық зерттеу материалдарын жалпыландыру қажет. Жалпыландыру (синтез) талдауда өте жауапты мезет болып табылады. Талдау нәтижелерін жалпыландыру кезінде қызмет нәтижелері негізінен тәуелді болатын барлық зерттеліп отырған факторлардың ішінен типтіктерді кездейсоқтардан бөлу, негізгі және шешуші факторларды ашып көрсету қажет.

Алдынғылардан тікелей шығатын шаруашылық қызметті талдау маңызды әдіснамалық белгісі болып кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі экономикалық құбылыстар мен процесстердің себепті-тергеулі байланыстарын жүйелі және кешенді зерттеу үшін қажетті болып саналатын көрсеткіштер жүйесін өңдеу мен қолдану табылады.

Осылайша, шаруашылық қызметті талдау әдісі өндіріс тиімділігін арттыру мақсатымен жоспар, есеп, есептілік және басқа да ақпарат көздерінен көрсеткіштер жүйесінің арнайы қабылдауларын өңдеу жолымен кәсіпорын қызметінің нәтижелеріне факторларды әсерін өлшеу және жалпыландыру, жүйелі, кешенді зерттеуді көрсетеді.

Шаруашылық қызметті талдау әдісін қолдану аналитикалық зерттеудің нақты әдістемелерінің қатарыларынан кейін көрінеді. Ол шаруашылық қызметтің бөлек жақтарының зерттеу әдістемелері немесе кешенді талдау әдістемелері болуы мүмкін. Айта кететін, әрбір талдау түріне өзінің әдістемесі сәйкес келеді. Жалпы әдістеме қандай да бір жұмыстың неғұрлым мақсатқа сай орындалу ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы дегенді білдіреді. Экономикалық талдауда әдістеме айқын бейнемен талдау мақсатына жетуге бағытталған, кәіспорын экономикасын зерттеу ережелері мен аналитикалық тәсілдердің жиынтығын білдіреді. Жалпы әдістеме – ұлттық экономиканың түрлі салаларында экономикалық талдаудың түрлі объектілерін зерттеу кезінде бірыңғай қолданылатын зерттеу жүйесі деген түсінікті береді. Жеке әдістеме жалпыны экономиканың арнайы салаларына, өндірістің арнайы түріне немесе зерттеу объектісіне қатысты айқындайды.

Талдаудың кез келген әдістемесі аналитикалық зерттеуді орындау бойынша әдіснамалық нұсқаулар немесе талаптар көрсететін болады. Ол мысалы келесідей жағдайларды қамтиды:

а) талдау мақсатының мәселелері мен құрылымы;

б) талдау объектілері;

в) әрбір талдау объектісі зерттее үшін көмектесетін көрсеткіштер жүйесі;

г) аналитикалық зерттеуді жүргізудің кезеңділігі мен үздіксіздігі бойынша кеңестер;

д) оқытылатын объектілерді зерттеу тәсілдерінің сипаты;

е) талдау жүргізу үшін негіз болатын алу көздері;

ж) талдауды ұйымдастыру бойынша нұсқаулар (қандай тұлғалар, қызметтер зерттеудің бөлек бөліктерін жүзеге асырады);

з) ақпаратты аналитикалық өңдеу үшін мақсатқа сай пайдаланылатын техникалық құралдар;

к) талдау нәтижелерін рәсімдеуге қажет құжаттардың сипаты;

л) талдау нәтижелерін тұтынушылар.

Шаруашылық қызметті талдау әдістемесінің екі элементіне тоқталып кетейік:

• аналитикалық жұмысты орындаудың кезеңділігі;

• оқытылатын объектілерді зерттеу тәсілдері.

Кешенді шаруашылық қызметті талдауды орындау барысында келесі кезеңдер анықталады:

Бірінші кезеңде талдау объектілері, мақсаты мен мәселесі нақтыланады, аналитикалық жұмыс жоспары құралады.

Екінші кезеңде талдау объектісі сипаттауға көмектесетін синтетикалық және аналитикалық көрсеткіштер жүйесі жасалады.

Үшінші кезеңде талдауға қажетті ақпарат жиналып дайындалады (онық нақтылығы тексеріледі, салыстырмалы түрге келтіріледі және т.с.с.).

Төртінші кезеңде шаруашылықтың нақты нәтижелерін есепті жылдың жоспарындағы көрсеткіштермен, өткен жылдардың нақты берілгендерімен, басқарушы ұйымдардың жетістіктерімен, саланы түгелдей салыстырады және т.с.с.

Бесінші кезеңде факторлық талдау жүргізіледі: факторлар алынады және олардың нәтижеге әсері анықталады.

Алтыншы кезеңде өндіріс тиімділігін арттырудың пайдаланылмаған және перспективалы резевтері анықталады.

Жетінші кезеңде анықталған қолданылмаған резервтердің және түрлі факторлар әрекеттерінің есебімен шаруашылық нәтижелерін бағалау жүзеге асырылады, оларды қолдану бойынша шаралар жасалады.

Аналитикалық зерттеуді орындаудың мұндай кезеңділігі шаруашылық қызметті талдау теориясы мен тәжірибесі жағынан анағұрлым мақсатқа сай болып табылады.

Шаруашылық қызметті талдау әдістемесінің маңызды элементі ретінде талдаудың техникалық қабылдаулары мен тәсілдері шығады. Бұл тәсілдерді қысқаша талдау құралдары деуге болады. Олар зерттеудің түрлі кезеңдерінде мыналар үшін қолданылады:

• жинақталған ақпараттарды алғашқы өңдеу үшін (тексеру, топтастыру, жүйелендіру);

• зерттелетін объектілердің жағдайы мен заңдылығын оқып білу;

• факторлардың кәсіпорын қызметінің нәтижелеріне әсерін анықтау;

• өндріс тиімділігін арттырудың перспективті және пайдаланылмаған резервтерін есептеу;

• Кәсіпорынның қызметін кешенді бағалау және талдау нәтижелерін жалпылау;

• Басқарушылық шешімдердің, әртүрлі шаралардың, экономикалық және әлеуметтік дамудың жоспарларын негіздеу.

Шаруашылық қызметті талдаудың көптеген әдістері қолданылады. Олардың ішінен дәстүрлі әдістерді анықтауға болады, олар басқа да салаларда ақпаратты зерттеу және баптау (салыстыру, графикалық, баланстық, орташа және қатысты сандар, талдамалық топтар) үшінкеңінен қолданылады.

Кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау әдістері

Ақпаратты өңдеудің дәстүрлі әдісі

Көрсеткіштерді оптимизациялау әдістері

Стохастикалық факторлық талдаудың әдістері

Детерминацияланған факторлық талдаудың әдістері

Салыстыру

Тізбектік қойылым

Корреляциялық талдау

Экономикалық-математикалық әдістер

Қатысты және орташа мөлшері

Индекстік әдіс

Дисперсиялық талдау

Графикалық

Абсолютті айырмашылық

Бағдарламалау

Топтастыру

Компоненттік талдау

Баланстық

Қатысты айырмашылық

Массалық қызмет көрсету теориясы

Қазіргі көпөлшемді факторлық талдау

Интегралдық

Ойын теориясы

Операцияларды зерттеу

Пропорционалды бөлу

Шаруашылық нәтижелерге және резервтерді есептеуге әсер ететін факторларды зерттеу үшін талдауда келесідей әдістер пайдаланылады: цептік, абсолютті және қатысты айырмашылық, интегралдық әдіс, корреляциялық, компоненттік, сызықты әдісі, бағдарламалау, массалық қызмет көрсету теориясы, ойын теориясы, операцияларды зерттеу сияқты әдістері, интуиция негізінде, өткен тәжірибесіне, мамандардың эксперттік бағалауы арқылы экономикалық мәселелерді эвристикалық шешімдер әдісін қолданады Әдістерді таңдау - талдаудың мақсаты мен тиімділігіне, зерттеу объектісіне, есептеудің техникалық мүмкіндіктеріне байланысты болады.

Ғылыми зерттеудің құралдардың жаңартылуы, талдау жұмысының тиімділігінің және жарқындылығының негізі болып табылады. Неғұрлым адам зерттейтін құбылыстың мәнін терең түсінсе, соғұрлым оған нақты зерттеу әдістері қажет болады. Бұл барлық ғылымдар, салалар үшін қажет. Барлық ғылымдар салаларында соңғы жылдар ішінде зерттеу әдістемелері нақтылана түсті. Экономикалық ғылымның аса маңызды құндылығы болып, экономикалық зерттеулерге математикалық әдістерді қолдану болып табылады. Ол талдауды одан ары терең әрі дәлді етеді.

Тақырып № 4

Ұйымның шаруашылық қызмет бағалауда экономикалық талдау тәсілдерін қолдану.

Өндірістік бөлімшелердің, кәсіпорындардың және т.б. шаруашылық нәтижелерін комплекстік бағалау үшін қолданылатын талдауға керекті көпөлшемді салыстырулар өзгеше назарды қажет етеді. Бұндай міндет бірнеше кәсіпорындардың шаруашылығына жинақтаушы салыстырмалы баға беру кезінде әрдайым тұрады. Бұны жасайтын жоғарғы басқару органдары, сонымен қатар қаржылық тәуекелділік дәрежесін бағалау үшін инвесторлар.

Шаруашылық қызметінің комплекстік бағасы, өндіріс нәтижелері туралы жалпылама мәліметтері бар және экономикалық процесстерін анықтайтын жиынтық көрсеткіштерді зерттеу нәтижесінде алынған, кәсіпорын қызметіннің мінездемесі болып табылады. Бәріне мәлім, комплекстік бағалау үшін неғұрлым көбірек көрсеткіштер пайдаланылса, соғұрлым талдау қорытындысы дұрыстырақ болады. Бірақ бұл мақсатқа байқам ұмтылу қажет, себебі көрсеткіштер санының өсуі комплекстік бағалаудағы есептеу жұмысын қиындатады және нәтижелігін түсіреді.

Қазіргі кезде комплекстік бағалау міндеті территориялық жоспарда екі бағытта шешіледі. Бірінші – бұл жалпылама (синтетикалық) немесе интегралды көрсеткішті өңдеу. Ол шаруашылық қызметтің салмақтырақ жақтарын іске асыратын еді. Бұл мақсатқа жету, нәтижесінде бірыңғай көрсеткішті алуды күтілетінімен қызықтырады. Бұл шаруашылық нәтижелерін бағалау міндетін автоматты түрде шешеді: бірінші орында ең артық нмесе ең кем көлемді көрсеткіштері бар кәсіпорын, екінші орында екінші нәтижесі бар кәсіпорын, т.с.с. Бұндай интегралды көрсеткіш әлі табылмаған, ал көп сандық зерттеулер оны өңдеудің қиындығын көрсетеді.

Шаруашылық қызметтің қиындығы проблеманы басқа әдіспен де шешуге мүмкіндік бермейді – жалпылама нәтижелі көрсеткіштер ішінен қандай да бір көрсеткішті интегралды ретінде таңдап алу. Мысалы, кәсіпорын өнімді өндіру көлемінің кемуінде конъюктуралық факторлардың көмегімен алынған табыс сомасы бойынша жоғары нәтиже ала алады. Басқа жағдайды қарастырайық: кәсіпорын өнімді өндіру жоспарынан артық өндірді, бірақ өнімнің өзіндік құны ұлғайды да, пайда сомасы кеміді.

Бұл себептен кәсіпорын қызметі нәтижесінің жалпылама бағасы көрсеткіштердің толық комплексі бойынша жүргізіледі. Осымен байланысты әдетте міндет күрделене түседі, себебі кәсіпорындар арақатынасы әртүрлі көрсеткіштер бойынша әртүрлі болады. Мысалы, өндіріс көлемі бойынша кәсіпорын бірінші орында, өзіндік құны бойынша – үшінші, ал рентабельділік деңгейі бойынша – бесінші орында және т.с.с. болды.

Комплекстік бағалаудың басқа бағыты – шаруашылық қызметінің нәтижелерін бір мағыналы бағалауын комплексті көрсеткіштер негізінде қамтамасыз ететін есеп процедураларының алгоритмдерін өңдеу.

Бұл міндетті шешу үшін «суммы мест», геометриялық орта және т.б. әдістерге негізделген алгоритмдер кең қолдануда. Бірақ бұл әдістерде маңызды кешіліктері бар, себебі оларда кейбір көрсеткіштердің салмақтылығына көңіл қойылмаған. Ең перспективті әдісі, әр кәсіпорын көрсеткіштерінің абсолютті шамасын ғана емес, сонымен қатар кәсіпорын-эталон көрсеткіштеріне дейін олардың жақындық (алшақтық) дәрежесін де есепке алуға мүмкіндік беретін, аралық әдісіне негізделген, көп өлшемді салыстырмалы талдау әдісін қолдану әдісі болып табылады. Осымен байланысты салыстырылып отырған кәсіпорындар координаталарын бірлік ретінде алынған, кәсіпорын-эталонның сәкес координаталарының үлесінде көрсету қажет.

Талдау жасаған кезінде бі маңызды шартты орындау қажет – көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз ету қаеттілігін, себебі салыстыруға тек сапалы біртекті шамаларды болады. Сонымен қатар келесі талаптар орындалу керек:

• көлемді, құнды, сапалы, құрылымдық факторлардың біртұтастығы;

• салыстырылып отырған көрсеткіштердің есептелу мерзім кезеңдерінің немесе аралықтарының біртұтастығы;

• өндірістің берліген талаптарының салыстырмалылығы;

• көрсеткіштер мен олардың құрамын есептеу әдістемесінің біртұтастығы.

Талаптардың көбісі бәріне мәлім. Оларды орындау қиыншылықтарды туғызбайды. Бірақ салыстыруға болиайтындар көзге бірден түсе қоймайды, ал оған жету нақты күш салуды қажет етеді.

Салыстыру үшін алынған көрсеткіштер әртүрлі уақыт аралығын алатын болса, онда бұл сәйкессіздікті түзету жолымен оңай жеңуге болады. Егер олар әртүрлі уақыт кезеңдеріне алынса, онда салыстыруды тек бір көрсеткішті ауыстыру жолымен ғана ала аламыз.

Көрсеткіштерді салыстыру келесі қатардағы жағдайларды,яғни абсолютті шаманың орнына орташа және қатысты шамаларды алғанда мүмкін болады. Әртүрлі шаруашылықтағы абсолютті көрсеткіштерді, мысалы өнім өндірісінің көлемі, негізгі құралдардың құны, кіріс сомасын олардың жер аумағының есебінсіз салыстыруға болмайды. Бірақ егер абсолютті көрсеткіштер орнына қатысты көрсеткіштерді алатын болсақ, мысалы, 100га ауылшаруашылық аумаққа өнім өндірісі, онда оларды салыстыруға болады.

Кейбір жағдайларда көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз ету үшін түзету коэффициенттері қолданылады. Әсіресе көрсеткіштердің әдістемелік сәйкессіздігіне қатысты көңіл аудару керек. Ол салыстыру нәтижелерін бұрмалап қана қоймай, тіпті оның мағынасын өзгертіп жіберуі мүмкін. Мысалы, қор қайтарылымы негізгі қордың барлық сомасымен, негізгі өндірістік қормен немесе олардың активті бөлігімен есептелінуі мүмкін. Сондықтан жоспардағы және ағымдағы жылдың есептілігіндегі көрсеткіштерді есептеу әдістерінің тепе-теңдігін тексермесек зерттелетін көрсеткіштердің өзгерісінің негізіне оларды есептеу тәсіліне өзгешеліктер енгізілетіндіктен өткен кезеңдер үшін динамиканың дұрыс емес бағасын беруі мүмкін. Дұрыс қорытындыны қамтамасыз ету үшін көрсеткіштердің есептеу әдістерінің тепе-теңдігіне қол жеткізк керек.

Сонымен қатар көрсеткіштерді салыстыру кезінде олардың табиғи-климаттық шарттары бойынша салыстырмалылығын қаматамасыз ету керек. Әсіресе ол ауылшаруашылығы үшін өзекті болып табылады. Кәсіпорындардың әртүрлі табиғи-экономикалық аймақтарда орналасуы өнімнің шығарылуына, тұрақты және ауыпалы шығындардың деңгейіне, өнімнің еңбек сыйымдылығына үлкен әсерін тигізеді. Осы фактор бойынша көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз ету үшін келісілген климаттық және территориялық ерекшеліктеріне кезекті әсер етуін жоюмен көрсеткіштердің өсу үлесін ерекшелейді.

Сонымен бірге салыстырмалы көрсеткіштер есептелінген обьектілердің санын мен шығыстардың құрамы бойынша біртекті емес болуын жібермеу керек. Мысалы, зауыттардың көрсеткіштері мен цехтардың көрсеткіштерін,жалпы және өткізілген өнімнің өзіндік құнын, кәсіпорынның таза және баланстық кірістерін салыстыруға болмайды.

Осылай, көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтірудің негізгі әдісі болып құндық, көлемдік, сапалы және құрылымды факторлардың ықпал етуін оларды бір базиске келтіру жолымен бейтараптандыру және де орташа және қатысты шамаларды, түзету коэффициенттерін және қайта есептеуді қолдану табылады.

Ереже бойынша ШҚТ -да зерттелетін экономикалық құбылыстар орташа және қатысты шамаларда көрсетілетін сандық айқындылыққа ие болады.

Абсолютті шамалар құбылыстардың сандық өлшемін өлшем бірлігінде, салмағында, көлемінде, бойында, алаңында,құнында және басқа құбылыстардың өлшеміне қатыссыз көрсетеді.

Қатысты көрсеткіштер басқа уақыт немесе басқа обьект бойынша алынған зерттелетін құбылыстардың басқа құбылыстардың шамасымен немесе осы құбылыс шамасымен арасалмағын көрсетеді. Қатысты көрсеткіштер салыстырмалы базаға қабылданатын бір шаманы басқа шамаға бөлу нәтижесінде алынады. Олар жоспардың, базистік жылдың, басқа кәсіпорынның мәліметтері болуы мүмкін. Қатысты көрсеткіштер коэффициенттер (1базада) немесе пайыздар(100 базада) формасында көрсетіледі.

Шаруашылық қызметті талдауда қатысты шамалардың әртүрлі көрінісі қолданылады: жоспарлы тапсырыс, жоспарды орындау, динамика, құрылымдар, үйлесімділік , қарқындылық, тиімділік.

Қатысты шамалардың жоспарлы тапсырысы ағымдағы жылдың көрсеткіштерінің жоспарлы деңгейінің өткен жылғы деңгейіне немесе алдыңғы 3-5 жылмен арақатынасын көрсетеді.

Қатысты шамалардың жоспарды орындауы – бұл көрсіткіштің нақты және жоспарлы деңгейінің арасындағы арақатынас, көбінесе пайыз түрінде көрсетіледі.

Көрсеткіштердің белгілі бір уақыт аралығында өзгеруін сипаттау үшін қатысты шамалардың динамикасы қолданылады. Ол ағымдағы жылдың көрсеткішінің шамасын оның алдыңғы кезеңдегі (ай, тоқсан, жыл) деңгейіне бөлу жолымен анықталады. Олар өсім қарқындары деп аталады және көбінесе пайыздар немесе коэффициенттер түрінде көрсетіледі. Қатысты шамалардың динамикасы базистік және тізбектік болуы мүмкін. Бірінші жағдайда динамикалық қатардың әрбір келесі деңгейі базистік жылмен салыстырылады, ал келесісінде - әрбір келесі жыл алдыңғысына қатысты болады.

Құрылым көрсеткіші – ол пайыздар немесе коэффициенттер түрінде көрсетілетін қатысты үлес бөлігі ( үлестік салмақ). Мысалы, жалпы егіс алаңындағы дәнді-дақылдар егісінің үлес салмағы, кәсіпорынның жалпы жұмысшы санындағы жұмысшылардың үлес салмағы.

Қатысты шамалардың үйлесімділігі – бір бүтіннің бөліктері арасындағы қатынасты көрсетеді, мысалы, жұмысшы күші мен машиналары, негізгі өндірістік қорлардың актив және пассив бөліктері.

Қатысты шамалардың қарқындылығы – белгілі бір кұбылыстың сәйкес салада дамуын, тарату деңгейін сипаттайтын, мысалы, тұрғындардың науқастық деңгейі, біліктілігі жоғары жұмысшылардың пайызы аталады.

Қатысты шамалардың тиімділігі – ресурстардың немесе шығындардың тиімділік қатынасы, ысалы, өнім өндірісі 100га ауылшаруашылық алаңға, бір рубль шығынға,бір жұмысшыға.

Экономикалық жұмыс тәжірибесінде абсолютті және қатысты көрсеткіштер қатарына орташа шамалар жиі қолданылады. Олар Шаруашылық қызметті талдауда біртүрлі құбылыстардың белгілі бір белгісіне байланысты сандық жинақтау сипаттамасы үшін қолданылады. Мысалы, жұмысшылардың орташа жалақысы жұмысшылардың жиынтығын байқайтын еңбекақының деңгейін жалпылама сипаттау үщін қолданылады. Орташа шамада зерттелетін құбылыстардың сәйкес белгісі бойынша жалпы, сипаттамалы, типтік түрлері көрсетіледі. Ол осы белгінің зерттелетін жиынтығының жалпы өлшемін көрсетеді, яғни бір санмен барлық обьектілердің жиынтығын сипаттайды. Орташа шаманың көмегімен әртүрлі обьектілер жиынтығын салыстыруға болады, мысалы, дақылдардың шығымдылық деңгейі бойынша аудандар, еңбекақы деңгейі бойынша кәсіпорындар және т.б.

Шаруашылық қызметті талдауда орташа шамалардың әртүрлі үлгісі қолданылады: орташа арифметикалық (қарапайым және өлшенген), орташа үйлесімді, орташа геометриялық, орташа хронологиялық, орташа шаршылық және т.б.

Шаруашылық қызметті талдауда орташа шамаларды қолданған кезде олар құбылыстардың жалпы сипаттамасын беретінін ескеру керек. Осы жерде олардың күші және жетіспеушілігі. Нашар емес болып көрінетін жалпы орташа көрсеткіштердің артында, нашар жұмыс жасайтын бригадалардың, цехтардың және басқа щаруашылық бөлімшелердің нәтижелері жасырын тұрады. Орташа мәліметтерден озат өндірістің жетістіктері де көрінбейді. Сондықтан талдау кезінде орташа шамалардың мазмұнын орташа топтық, кейбір жағдайларда жеке көрсеткіштермен толықтырып, ашып көрсету қажет.

Шаруашылық қызметті талдауда кең қолдануды ақпараттардың топталуы - зерттелетін обьектілер жиынтығының массасын сәйкес белгілері бойынша сапалы біртүрлі топқа бөлу алады. Егер статистика бұл әдісті жалпылама және бір түрге келтіру үшін қолданса, онда талдауда топталу орташа шамалардың мағынасын түсіндіруге, бұл орташалардаға бөлек өлшемдердің ролін, көрсеткіштер арсындағы өзара арақатынасты білдіру үшін қолданылады.

Тапсырмаға байланысты қисынды үлгі, құрылымды және талдаулық топталулар қолданылады.

Қисынды үлгі топталуға мысал ретінде жұмыс бағыты бойынша халықтың топталуы, меншік формасы бойынша кәсіпорындар топтары бола алады.

Құрылымды топталу көрсеткіштердің ішкі құрылымын, олардағы әрбір бөліктің қатынасын зерттеуге мүмкіндік береді. Олардың көмегімен мамандығы бойынша жұмысшылар құрамын, жұмыс стажын, жасын, өнімді өндіру нормасы, өнім өндірісінің жоспарын жасау деңгейі бойынша кәсіпорын құрамын, оның өзіндік құнын төмендету. Құрылымды топталу әсіресе министрліктің, бірлестіктердің жинақтамалы есептілігін талдауда көп мағынаға ие, себебі ол алдыңғы, орташа және артта қалған кәсіпорындарды айқындап беру мен жасырын резервтер мен алдыңғы тәжірибелердің іздеу бағыттарын анықтайды.

Аналитикалық (тергеулі-себептілік) топталу зерттелетін көрсеткіштердің арасындағы бағыттары мен байланыс формаларын және барын анықтау үшін қолданылады. Аналитикалық топталу сипаттамалық белгілері бойынша сапалы және сандық болады.

Құрылу қиындығы бойынша топталудың екі түрі бар: жай және құрастырылған. Жай топталудың көмегімен белгілі бір белгілері бойынша топталған құбылыстар арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Ал құрастырылғын топталуда бұндай бөлінілулер алдымен бір белгісі бойынша, содан соң әрбір топ ішінде басқа белгілері бойынша жүргізіледі. Осылайша екі деңгейлі, үш деңгейлі топталу құрастырылуы мүмкін. Олар әртүрлі және күрделі өзара байланыстарды зерттеуге мүмкіндік береді. Бірақ олардың елеулі кемшілігін айтып кеткен жөн. Бұндай топталуларды құрастыру жоғарғы еңбек сыйымдылығымен және алынған нәтижелер өте қиын қабылдануымен ерекшеленеді. Сондықтан күрделі өзара байланыстарды зерттеу үшін бұл топталуды бірнеше жай топталумен алмастырған жөн.

Топталуды құрастыру кезінде жиынтықтарды топқа бөлуге, топ санын және олардың арасындағы аралықтарды таңдауға шын қарау керек, өйткені талдау нәтижелері осыған байланысты қатты өзгеруі мүмкін.

Топталуды құрастыру әдісін келесі алгоритм арқылы қысқаша анықтауға болады:

1. талдау мақсатын анықтау

2. барлық жиынтық обьектілер бойынша керекті мәліметтер жиыны

3. топталу белгісі үшін таңдалуы бойынша жиынтықтарды тізімдеу (ранжиорвание)

4. жиынтықтарды үлестіру және оларды топтарға бөлуі бойынша аралықты таңдау

5. орташа топталған көрсеткіштерді топтамалық және нақтылық белгісі бойынша анықтау

6. алынған орташа шамалардың талдауы, өзара байланысты анықтау және нақты көрсеткіштердің зерттелетін нәтижелерге ықпал ету бағыттарын анықтау.

Құрастырылған топталуды құрастыру жағдайында бұл алгоритм төртінші және бесінші пункттерінің қайталануынан(бірнеше рет) ұлғаяды.

Шаруашылық қызметті талдаудың көптеген әдістері қолданылады. Олардың ішінен дәстүрлі әдістерді анықтауға болады, олар басқа да салаларда ақпаратты зерттеу және баптау (салыстыру, графикалық, баланстық, орташа және қатысты сандар, талдамалық топтар) үшінкеңінен қолданылады. Шаруашылық нәтижелерге және резервтерді есептеуге әсер ететін факторларды зерттеу үшін талдауда келесідей әдістер пайдаланылады: тізбектік, абсолютті және қатысты айырмашылық, интегралдық әдіс, корреляциялық, компоненттік, сызықты әдісі, бағдарламалау, массалық қызмет көрсету теориясы, ойын теориясы, операцияларды зерттеу сияқты әдістері, интуиция негізінде, өткен тәжірибесіне, мамандардың эксперттік бағалауы арқылы экономикалық мәселелерді эвристикалық шешімдер әдісін қолданады. Әдістерді таңдау - талдаудың мақсаты мен тиімділігіне, зерттеу объектісіне, есептеудің техникалық мүмкіндіктеріне байланысты болады.

Тақырып №5

Экономикалық ақпарат жүйесі.

Ақпарат термині латынның “information” деген сөзінен шыққан, яғни қазақша баламасы “ түсініктеме, баяндама ”. Ақпарат істің жай-күйі және біреудің іс-әзекеті туралы ақпарат, мәлімдеме немесе қандайда бір нәрсе туралы мәліметтер жиыны. Ақпарат дегеніміз, оны алушы кісіге дейінқабылдау механизмінің қабылданды-түсінікті-бағаланды деген үш сүзгісінен өткен нәрсе. Мұндай анықтама ақрпаратты үш деңгейде қарауға мүмкіндік береді: синтаксистік, сематикалық және прогматикалық. Синтаксистік деңгейде, ақпаратты қандайда бір қабылдап алушы кісі үшін тек тілдегі белгілер арасындағы қатынасқарастырылып, бұл жерде оның мазмұны мен құндылығы ескерілмейді. Бұл ақпараттың сандық сипаты Сематикалық сүзгі (тезаурус) мәлімдеменің мазмұның меңгеруге мүмкіндік береді. Мәлімдеменің мазмұны-белгілі бір түрде реттелген білім болып табылады. Кибернетикалық жағдайда ақпарат, объектінің жағдайын сипаттайтын жабдық ретінде, сондай-ақ, басқару кезеңіндегі мәліметтер мен оны қолданушылар арасындағы қатынас ретінде қарастырылады. Ал мәліметтерге кез келген объектінің жағдайы туралы деректер, мағұлматтар жатады. Есептеу техникасы тұрғысынан ақпарат ұғымы-оның жадында сақталып, қажеттілігіне байланысты өнделетін және сыртқы ортаға берілетін мәліметтер. Жүйе деп- әртекті элементтер жиынының қойылған мақсаттарға жету барысында біртұтас және біріктірілген ретінде бір уақыт мезетінде қарастырыларын кез-келген объекті тусінуге болады. Жүйелер өзара құрамы бойынша да, бастапқы мақсаттары бойынша да бір-бірімен айтарлықтай ерекшеленеді. Информатикада жүйе түсінігі өте кен таралған және көптеген мағыналы мәндерге ие. Атап айтқанда ол техникалық құралдармен бағдарламалар жиынында өте кең қолданылады. Компьютердің ақпараттық бөлігі деп айтуымызға болады. Сонымен қатар нақты қолданбалы есептерді шешуде құжаттарды жүргізудің қосымша процедураларында және есептеулерді басқаруда қолданылатын көптеген бағдарламаларды есептеуге болады. Жүйе түсінігіне ақпараттық сөзін қосатын болсақ, оның құрылуымен функционалдануы, іс-қыймыл жасауы мақсаты бейнеленеді. Ақпарат жүйесі (А.Ж) дегеніміз - қандайда бір объектіні басқаруға қажетті қоғамдық қойылған мақсаттарға жету барысындағы ақпараттарды жинау, сақтау жаңарту, өңдеу, іздеу және беру үшін қолданылатын құралдар, әдістер және персоналдардың өзара байланысқан жиыны. Әрбір ақпарат жүйесі ақпараттық объектілердің бірігуін қамтитын қандайда бір ақпараттық кеңістікті бейнелейтін пәндік саланы иемденеді. Ақпарат жүйесін жіктеуде оны келесі ішкі кластарға бөлуге болады: -Ақпараттық–анықтамалық жүйелер; -Ақпараттық-кеңес беретін жүйелер; -Ақпараттық-қадағалаушы жүйелер. Ақпараттық-анықтамалық жүйелер ақпаратты жинап, оны адамның пайдалануы үшін дайындайды. Ақпараттық-кеңес беретін жүйелер объектінің күйі мен жұмыс тәртібі туралы ақпаратты беріп, нақты жағдай үшін қажетті ұсыныстар мен пікірлерді ұсынады. Ақпаратты – қадағалаушы жүйелерде мәліметте,р адамның қатысуынсыз ендіріліп, басқарылатын объектідегі үрдіс автоматты түрде реттеледі. Ақпараттық жүйелер термині автоматтандырылған жүйелер түсінігімен тығыз байланысты. Автоматтанған ақпараттық жүйелер ақпаратты өңдеу үрдісінде адамның да, техникалық құралдардың да қатысуын қамтамасыз етеді. Мұндағы басты рөлді компьютер алады. Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер деп (А. А. Ж) деп- ақпаратты өңдеу және басқару шешімдерін қабылдау үшін арналған ақпараттардың экономика математикалық әдістерімен модельдердің техникалық, бағдарламалық, технологиялық құралдардың және мамандардың жиынтығы. Ақпараттық жүйелер құрылымын бағыныңқы жүйелер деп аталатын, оның жекеленген бөліктерінің жиынтығын құрайды. Бағыныңқы жүйе дегеніміз- қандайда бір белгі бойынша ерекшеленген жүйенің бөлігі. Ақпараттық жүйенің жалпы құрылымын қолдану сферасынан тәуелсіз бағыныңқы жүйелерді қарастыруға болады. Бұл жағдайда қамтамасыз ететін деп аталатын бағыныңқы жүйелердің классификациясының құрамдық бөліктері туралы қарастырамыз. Кез келген ақпараттық жүйенің құрылымын қамтамасыз ететін бағыныңқы жүйелердің жйынтығы түрінде ұсынамыз. Ақпаратты қамтамасыз ету бағыныңқы жүйесі басқару шешімдерін қабылдау үшін уақытында қалыптастырудан және нақты ақпаратты беруден тұрады. 1. Ақпараттық қамтамасыз ету дегеніміз- құжаттамалар жүйесінің ұйымда циркуляцияланатынақпараттық ағымдардың сызбасы жиынтығы және мәліметтер қорын тұрғызу метадологиясы. Қажаттамалардың унифисирленген жүиесі мемлекеттік, республикалық,салалық және аймақтық деңгейде құрылады. Ақпараттық қамтамасыз етудің негізгі міндеті-қоғамдық өндірістің әртүрлі сфераларындағы басқарылатын объектіні сипаттайтын динамикалық ақпараттытұрғызып, ұдайы жанартып отыру. Осындай мақсаттв құжаттаудың унифисирленген жүйелеріне қойылатын талаптар орнатылған стандарттар әзіленеді. Ақпараттық ағымдар сызбасы ақпараттың қозғаушы маршрутын және алғашқы ақпараттын пайда болуымен нәтижелік ақпаратта қолданылатын орнын бейнелейді. 2. Техникалық қамтамасыз ету- ақпараттық жүйенің жұмыс жасауы үшін арналған техникалық жабдықтар кешені. Техникалық құралдар кешенініңн: кез келген модельдегі компьютерлер , ақпаратты жинау, өңдеу, беру, шығару құрылғылары, мәліметтерді беру құрылғылары және байланыс линиялары, ақпараттың автоматты түрде алыну құрылғылары, эксплотацияық материалдар және тағы басқалар құрайды. 3. Математикалық қамтамасыз ету- ақпараттық жүйенің мақсаттарымен міндеттерін жүзеге асыруғаарналған математикалық әдістер, модельдер, алгоритмдер және бағдарламалар жиынтығы, сонымен қатар техникалық құралдар кешенін қалыпты функциялауға жағдай жасайды. Математикалық қамтамасыз ету құралдарына: -басқару үрдістерін модельдеу құралдары; -басқарудың типтік есептері; -математикалық бағдарламалау, математикалық статистика,массалық қызмет көрсету теориялары және тағы басқалар жатады. 4.Бағдарламалық қамтамасыз ету- есептеу техникасын қолдау арқылы ақпарат жүйесіндегі мақсаттар мен есептерді жүзеге асыруды қолдайтын бағдарламалар жиыны. Жалпы жүйелік бағдарламалық қамтамасыз етуге- ақпаратты өндеудің типтік есептерін шешу үшін арналған және қолданушыға бағытталған бағдарламалар кешені жатады. Олар ақпаратты өңдеудің үрдістерін басқару және бақылау, компьютердің функционалдық мүмкіндіктерін кеңейтуге арналған.

Экономикалық талдаудың сапасы негізінен әдістемелік және ақпараттық жағынан қандай дәрежеде қамтамасыз етілуіне байланысты. Әсіресе, ақпараттық спасы көлемі к\о-ң сол мерзімдегі қаржылық шаруашылық жағдайын тиміді нақты сипаттайтын ақпарат болып жатса, онда талдау қорытындысында баға беріледі деп сенімізге болады. Экономикалық талдаудың ақпарат көздерін үш топқа бөлеміз:

Нормативті-жоспарлы а) жоспарлардың барлық түрі: техникалық, ағымды, жедел б) нормативті материалдар: смета, жобалық тапсырмалар және бағалау

Бухгалтерлік есеп, яғни есептеуші сипаттағы ақпарат көздері а) бух. Есеп және есептілік- бастапқы құжаттар, бух.есеп мәліметтері, аналитикалық көрсеткіштер б) статистикалық есептіркегіштер в) жедел есеп және есептіркегіштер г) к/о-ң экономикалық төл құжаты

Есептеу мәліметтерінен тыс ақпараттар

1. Талдау объектілерін бойынша талдаудың ақпарат көздерін екі топқа бөлеміз:

• Ішкі мәліметтер: бухгалтерлік, статистикалық, жедел есепте-р мәліметтері, жоспарлы мәліметтер.

• Сыртқы мәліметтер – статистикалық басылымдар, бұхаралық ақпарат құралдарының мәліметтері.

2. Зерттеу пәніне қарай:

• Негізгі мәліметтер

• Толықтырушы мәліметтер

3. Ақпараттың түсу мерзіміне байланысты - тұрақты - тұрақты емес мәліметтер - - ақпараттың өңделуіне қарай

Тақырып №6

Шаруашылық қызметтерді талдаудың көздері.

Экономикалық талдаудың пәні объективті және субъективті факторлардың әсерінен пайда болатын шаруашылық процестер мен оның соңғы нәтижелері. Объективті сыртқы факторларды алып қарастырайық.

Олар шаруашылық қызметке тұрақты әсер етіп, экономикалық заңдылықтардың ықпалын көрсетеді. Экономикалық талдау процесінде көп жағдайда, мысалы, баға факторының әсерімен соқтығысуға тура келеді - баға, тариф, мөлшерлемелердің өзгеруімен. Нарықтық жағдайларда баға белгілеу - өте қиын, сұрапыл процесс.

Дайын өнімдерге, тауарларға, жүк тасымалдау тарифтеріне және қызмет көрсету мөлшерлемелеріне баға қалыптасуы нарық заңдарының талаптарына сәйкес белгіленеді.

Баға, тариф, мөлшерлемелер - әрқашан бірқалыпты шамалар емес, олар өзгеріп отырады.

Егер шикізаттарға, материалдарға, жартылай өнімдерге, дайын өнімдерге, тауарларға бағалар өзгерсе, ол өзгерістер өнеркәсіптік, құрлыстық, ауылшаруашылық, сауда және басқа да кәсіпорындардың, барлық көрсеткіштеріне ықпал етеді (әсіресе қаржылық).

Өнеркәсіптік кәсіпорындарда жалпы, тауарлы, өткізу және таза өнім көрсеткіштері, өзіндік құн және таза табыс көрсеткіштері өзгереді; тауар кәсіпорындарында – көтерме және бөлшек тауар айналымдарының, өткізу жеңілдіктерінің деңгейінің, пайда және айналым шығындарының көрсеткіштері.

Талдау процесінде баға, тариф, мөлшерлеме өзгерулері күрделі экономикалық есептеулерді тудырады

Анализ ( грекше – analisis) тура аударғанда зерттеп жатқан объектіні бөлшектеп қарау. Анализге қарама-қайшы ұғым, ол «синтез» (грекше – synthesis) – зерттеп жатқан объектіні жинақтап қарастыру.

Адамның әрекет ететін барлық сферасында, барлық ғылыми салада (саяси, халықаралық, қоғамдық, әлуметтік, экологиялық, мәдени тұрмыстық) анализ және синтезді қолданбау мүмкін емес. Әсіресе анализ және синтездің экономикадағы маңызы өте зор, өйткені экономика барлығының негізі болып табылады. Егер эконмикалық проблемалар туындап және олар шешілмеген жағдайда ол проблемалар қоғамның өзге сферасына жағымсыз әсерін тигізеді. Эконмиканы жан-жақты қарастыру, шаруашылық қызметтерді зерттеу және соңғы нәтижелерін талдау бұл экономикалық талдау болып табылады.

Нарықтық экономиканың қалыптасуы ең алдымен анализ жасауды микродеңгейде қалыптастырады, яғни жеке кәсіпорындардың және олардың ішкі бөлімшелерінің деңгейінде. Осы микродеңгейде нарықтық экономиканың негізі құралады. Макроэкономикалық талдау микроэкономика мен барынша жақындаса өрілуде және оны талдаудың жалғасы болуда. Уақыт өте анализ жасау микродеңгейден макродеңгейге өтеді. Микродеңгейде анализ нақты мәндерге толы. Ол кәсіпорынның күнделікті шаруашылық-қаржылық қызыметімен байланысты. Оның бизнес-жоспарын түсіндіру мен талдау; қолданылып жатқан маркетингтік шараларды белгілі бір уақыт ішінде қалай орындалып, қандай нәтиже бергенін талдау; өнім өндіру мен оны өткізуге әсер ететін ішкі және жалпы экономикалық жағдайларды анықтау; ұсыныс пен сұраныс қатынасын талдау; кәсіпорын қызыметінің соңғы қаржылық нәтижелерін (шығын мен пайданы) талдау; демографиялық, мәдени, экологиялық, құрылымды-ұйымдастырушылық және басқа да факторлар әсер ететін коммерциялық нарықты талдау.

Экономикалық талдаудың пәні және міндеттері, объектісі және мазмұны

Экономикалық талдау ғылым ретінде арнайы білім жүйесін біріктіреді, олар келесілермен байланысты:

· Объективті экономикалық заңдылықтар мен субъективті тәртіптегі факторлардың ықпалынан қалыптасатын экономикалық процестерді және олардың бірлесіп әрекет жасауын зерттеу;

· Бизнес-жоспарларды ғылыми дәйектеумен, олардың орындалуын объективті бағалаумен;

· Жағымды және жағымсыз факторларды анықтаумен, олардың ықпалын сандық өлшеумен;

· Шаруашылық дамудың пропорциялары мен тенденцияларын ашу, пайдаланылмаған ішкішаруашылық резервтерді анықтаумен;

· Ілгері тәжірбиелерді жалпылаумен және оптимальді басқару шешімдерін қабылдаумен.

Индукциялық әдісті қолданатын болсақ, экономикалық процестерді зерттеу жиынтығында шаруашылық процестерді қалыптастыратын жеке шаруашылық деректер, құбылыс, ахуалдардан басталады. Бірақ та, индукциялық әдіс дедукциялық әдіспен бірге қолданылуы қажет. Бұл дегеніміз жеке, дараны талдағанда үлкен, жалпыныда ескеру қажет екенін түсіндіреді. Өндірістік бригаданың және жеке орындаушылардың қызыметін зерттегенде, сонымен қатар цех көрсеткішін және цехтағы бригаданың орнын есепке алу қажет. Сондай қарым-қатынаста цех және кәсіпорын, кәсіпорын және акционерлік қоғам, акционерлік қоғам және басқа ассоциациалар болады.

Экономикалық талдау барысында шаруашылық процестер өзара байланыс, өзара тәуелді және өзара сертті күйінде зерттеледі. Өзара байланыс, өзара тәуелділік және өзара серттілікті орнату – талдаудың барынша маңызды кезі. Себептік қатынас арқылы барлық шаруашылық деректер, құбылыс, ахуал, процестер түсіндіріледі. Бұл қатынастан тыс шаруашылық өмір қисынсыз.

Себептік немесе деректік талдау кезінде әр бір себеп, әр бір дерек тиісті бағасын алады. Осы мақсатта себептер мен факторлар алдын-ала зерттеледі, ол үшін топтарға сипатталады: маңызды және маңызды емес, негізгі және жанама, нақты және нақты емес. Ең алдымен шаруашылық процестерге ықпал жасайтын маңызды, негізгі және нақты факторлар зерттеледі. Маңызды емес, нақты емес факторларды зерттеу қажет болса екінші кезекте жүргізіледі. Барлық факторлардың әсерін анықтау өте қиын және әр қашан қажет бола бермейді.

Бизнес-жоспардың орындалуына әсер ететін негізгі себептерді ашу және түсіну, олардың әрекеттері мен өзара қатынастарын табу – талданып жатқан объектінің шаруашылық қызметіндегі ерекшеліктерін түсіндіру болып табылады. Талдау процесінде шаруашылық қызметке әсер ететін негізгі факторлар ашылып және сипатталып қоймай, сонымен қатар олардың әсер ету деңгейі де өлшенеді. Ол үшін экономикалық және математикалық есептің сәйкес әдістері мен тәсілдері қолданылады.

Экономикалық талдаудың пәні – экономикалық ақпарат жүйесінде көрніс табатын, субъективті және объективті факторлардың әсерінен пайда болатын, ұйымның шаруашылық процестері, олардың қызыметінің әлеуметті-экономикалық тиімділігі мен соңғы қаржылық нәтижелері болып табылады.

Экономикалық талдаудың пәні объективті және субъективті факторлардың әсерінен пайда болатын шаруашылық процестер мен оның соңғы нәтижелері деп айттық. Енді объективті сыртқы факторларды алып қарастырайық. Олар шаруашылық қызметке тұрақты әсер етіп, экономикалық заңдылықтардың ықпалын көрсетеді. Экономикалық талдау процесінде көп жағдайда, мысалы, баға факторының әсерімен соқтығысуға тура келеді - баға, тариф, мөлшерлемелердің өзгеруімен. Нарықтық жағдайларда баға белгілеу - өте қиын, сұрапыл процесс. Дайын өнімдерге, тауарларға, жүк тасымалдау тарифтеріне және қызмет көрсету мөлшерлемелеріне баға қалыптасуы нарық заңдарының талаптарына сәйкес белгіленеді. Баға, тариф, мөлшерлемелер - әрқашан бірқалыпты шамалар емес, олар өзгеріп отырады. Егер шикізаттарға, материалдарға, жартылай өнімдерге, дайын өнімдерге, тауарларға бағалар өзгерсе, ол өзгерістер өнеркәсіптік, құрлыстық, ауылшаруашылық, сауда және басқа да кәсіпорындардың, барлық көрсеткіштеріне ықпал етеді (әсіресе қаржылық). Өнеркәсіптік кәсіпорындарда жалпы, тауарлы, өткізу және таза өнім көрсеткіштері, өзіндік құн және таза табыс көрсеткіштері өзгереді; тауар кәсіпорындарында – көтерме және бөлшек тауар айналымдарының, өткізу жеңілдіктерінің деңгейінің, пайда және айналым шығындарының көрсеткіштері. Талдау процесінде баға, тариф, мөлшерлеме өзгерулері күрделі экономикалық есептеулерді тудырады.

Анықтамада айтқандай, шаруашылық процестер мен соңғы нәтижелері субъективті факторлардың әсерінен де қалыптасады. Талдау кезінде олардың шаруашылық қызметке ықпалы мұқият назарда болады. Адамның нақты қызметімен байланысты субъективті факторлар, оған тұтастай және толық тәуелді болады. Тіпті шаруашылық қызметтегі объективті факторлардың әсер етуін білікті талдау субъективті факторларға жатқызуға болады. Шаруашылықты сәтті жүргізу, бизнес-жоспарларды толық және ырғақты орындау (бастапқы ұстанымдары объективті, әрі толық болған жағдайда) өндірістік ұжымды сауатты жетекшілік етумен; өндірісті, қаржыны, экономиканы дұрыс ұйымдастырумен; орындаушының атқарып жатқан ісін терең білумен; оның экономикалық және ұйымдастырушылық дайындығымен байланысты анықталады.

Экономикалық талдаудың мазмұның, мәнін және пәнін оның алдында тұрған міндеттері анықтайды. Негізгі міндеттерге келесілерді жатқызуға болады:

1. Бизнес-жоспарлар мен номативтердің ғылыми-экономикалық дәйектеуін жетілдіру (оларды жасау процесінде);

2. Бизне-жоспарлардың атқарылуын объективті және жан-жақты зерттеу мен нормативтерді орындау (есеп және есептілік мәліметтері бойынша);

3. Еңбек, материалдық және қаржылық ресурстардың пайдалануының экономикалық тиімділігін анықтау (жеке және жиынтығы бойынша);

4. Коммерциялық есеп талаптарының орындалуын бақылау (оның толық және аяқталмаған формасы бойынша);

5. Ішкі резервтерді өлшеу және анықтау (өндірістік процестердің барлық кезеңдері бойынша);

6. Басқару шешімдерінің оптимальдылығын тексеру (иерархиялық сатының барлық баспалдақтарында).

Бірінші міндет - бизнес-жоспар мен номативтердің ғылыми-экономикалық негіздеуін жетілдіру, ең алдымен шаруашылық қызметтің ретроспективті анализінің жасалуымен орындалады. Уақытша қатар құру қысқа мерзімнің ішінде шаруашылық дамуда белгілі экономикалық заңдылықтарды орнатуға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның (ассоциациялар, қоғамдар, концерн, сауда-өнеркәсіптік фирмалар және т.б.) шаруашылық қызметінде өткенде маңызды әсер еткен және болашақта әсер етуі мүмкін негізгі факторлар анықталады. Ағымдағы, шаруашылық қызмет талдауына ерекше назар аударады. Ретроспективті талдау нәтижелері ағымдағы бақылаулармен қосылып, қорытыңдыланған түрде жоспарлы есептерде қолданылады. Ағымдағы кезеңде, жоспарлық жұмыс есептік жұмыстан ілгері жүреді, сондықтан жоспаралды талдау жасау қажеттілігі туады.

Барлық жағдайларда алдынғы қатарлы кәсіпорындар мен ұйымдардың (отандық және шетелдік) әлуметті-экономикалық көрсеткіштерін, соңғы өндірісті-қаржылық нәтижелерін салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылады. Осылайша, бинес-жоспар қажетті экономикалық есептеулермен негізделеді. Нарықтық экономикалық жағдайларда шаруашылық-экономикалық механизімнің өзгеруі жоспар құруды макродан микро деңгейге біраз сырғытты.

Екінші міндет – бизнес жоспардың орындалуын, шыққан өнімдер және атқарылған қызмет пен жұмыстың саны, сапасы, құрылымы бойынша нормативтердің сақталуын есеп және есептілік мәліметтері бойынша объективті және жан-жақты зерттеу.

Өнеркәсіптік кәсіпорындарда, мысалы, талдау процесінде маңызды бұйымдардың ассортименті мен саны бойынша, өнімнің сорты, кешенділігі және сапасы бойынша, өнімнің өтуі, келісім-шарттың орындалуы бойынша өндірістік бағдарламалардың орындалуы толық зерттеледі.

Үшінші міндет – материалдық, еңбек, өндірістік және қаржылық ресурстарды пайдалануының экономикалық тиімділігін анықтау. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда, мысалы, осы жағдайда (әр бір) жеке экономикалық тиімділігі зерттеледі:

еңбек құралдары мен заттары (ғимарат пен құрылыс, технологиялық құрал-жабдықтар, инструменттер, шикізат пен материалдар);

жұмыс күші (жұмысшылардың саны мен кәсіптік құрамы, негізгі, қосымша, қызмет көрсету және басқару персоналдары бойынша, еңбек өнімділігі және т.б.);

қаржылық ресурстар, олардың жиынтығы бойынша (яғни, меншікті және жалдамалы, негізгі және айналым).

Төртінші міндет – коммерциялық есеп талаптарының орындалуын және соңғы қаржылық нәтижелерін бағалау.

Кәсіпорынның барлық өндірістік қызметі және олардың қаржылық нәтижелері ең алдымен коммерциялық ессеп принциптерін ұстаумен тәуелді. Өндірістік қатынастарды білдіріп, ол нарықтық қатынастарда қалыптасатын талаптарға толық жауап береді. Материалдық қызығушылық принципі коммерциялық есептің ерекше сипаты болып табылатын, кәсіпорын мен ұжымның, жеке және қоғамдық қажетті қызығушылықтарын үйлестіруін қамтамасыз етеді. Коммерциялық есеп экономикалық принципті еңбек бойынша мемлекет алдында жауаптығы, ресурстарды пайдалану тиімділігі – коммерциялық есептің айрықша ерекшеліктері.

Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелерін бағалағанда сандық және сапалық көрсеткіштерді пайдаланады. Өндірістік кәсіпорынның пайда көлемі шығарылатын өнімнің саны, ассортиментімен ғана анықталмайды, сонымен бірге оның өзіндік құнымен анықталады. Сауда кәсіпорынның пайдасы тауар-айналым жоспарының орындалуына (көлемі және құрылымы бойынша) және қалыптасқан нақты айналым шығындарына тәуелді.

Қаржы нәтижелерін және коммерциялық есеп принциптерін сақтауды дұрыс бағалау, зерттелетін көрсеткіштерге әсер ететін факторларды кәсіпорынға тәуелді және тәуелсіз деп бөлуді талап етеді. Кәсіпорынға тәуелді және тәуелсіз факторларға бөлу нарықтық қатынастар жағдайында айрықша қажеттіліктерге ие.

Бесінші міндет - өндірістік процесстің барлық кезеңдерінде ішкі резервтерді өлшеу мен анықтау. Экономикалық талдау нақты пайда әкелсе, қолданбалы пән ретінде өзін толық ақтайды. Экономикалық талдаудың шынайы пайдасы өндірістік процесстің барлық кезеңдерінде пайдаланылмаған резервтерді анықтау болып есептеледі. Экономикалық даму қарқынының көтерілуі шаруашылық резервтердің қаншалықты жұмсалғанына, экономикалық тәртіптін сақталуына тәуелді болады (аз шығын жұмсап, көп нәтижеге жету).

Экономикалық талдау процессінде резервтерді анықтау үшін жоспардың ішкі бөлімшелерде, біртектес кәсіпорындарда орындалғанын салыстырып, отандық және шетелдік ілгері тәжірбиелерді барынша толық пайдалану және зерттеу жолымен жүргізіледі.

Алтыншы міндет – басқару шешімдерінің оптимальдылығын түсіндіру мен зерттеу. Басқару иерархиясының барлық баспалдақтарында шаруашылық қызметтің сәттілігі тікелей түрде басқару деңгейіне, уақытылы қабылданған басқару шешімдеріне тәуелді. Басқару шешімін дұрыс қабылдау, оның рационалдылығын және тиімділігін тек алдын ала жасалған экономикалық талдау негізіне сүйеніп жасауға болады.

Тақырып №7

Бастапқы талдау мәліметтерін әзірлеу. (Аналитикалық көрсеткіштерді дайындау.)

Аналитикалық есеп мәліметтері бойынша кәсіпорынның да «осал» көрсеткіштері анықталуы мүмкін, оларға келесілер жатады:

а) сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің мезгілінде төленбеген есептесу құжаттары бойынша және сатып алушылардың меншігіндегі акцепті кері қайтару түрінде сақталуында тұрған тауарлар бойынша қарыз тұрғысынан дебиторлармен есеп айырысу. Оларды өтеу үшін меншікті айналым қаражаттары аударылады. Олардың айналымдылығы бәсеңдейді, сондай-ақ кәсіпорынның қаржы ресурстарын шұғыл пайдалану мүмкіндігі азаяды;

ә) қызметкерге берілген банк несиелерімен салыстырғанда алынған қарыздар бойынша борыштардың артып кетуі тұрғысынан алғанда еңбеккерлермен есеп айырысу;

б) белгіленген тәртіппен баланстан шығысқа шығарылмаған тауарлы-материалдық қорлардың бүлінуінен болатын жетіспеушілік пен шығыстардың, материалдық зиянның орнын толтыру бойынша қызметкерлермен есеп айырысу.

Осылайша біз қол жеткізілген нәтижелерді, сондай-ақ кәсіпорынның шаруашылық қызметінің болашақтағы даму қарқыны тұрғысынан алғанда талдаушының басты назарын аударуды талап ететін баланс баптарын қарастырып өттік. Біздің талдау жүргізіп отырған кәсіпорынымызда қандай «осал» баптар бар? Біздің кәсіпорын қаржылық жылды бөлінбеген табыспен аяқтауына байланысты, «Жабылмаған зиян» бабы бойынша мәліметтер жоқ.

Талдау жүргізіп отырған кәсіпорын өткен жылы да, есепті жылда да не ұзақ мерзімді, не қысқа мерзімді несиелер алмаған. Сондықтан да «Қайтарыл уы қамтымасыз етілмеген несиелер» бабы бойынша да мәліметтер жоқ. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіндегі қалған басқа да «осал» көрсеткіштерін айтатын болсақ, онда оларды тек аналитикалық есеп мәліметтері бойынша ғана анықтауға болады.

Бір жұмыс істеушіге шаққандағы орташа жылдық өндірілген өнімнің өзгеруіне әсер ететін себептерді талдауға арналған бастапқы мәліметтер

№	Көрсеткіштер	Жоспар бойынша	Іс жүзінде	Ауытқуы (+,-)
1.	Босатылған бағамен өнімді сатудан түскен табыс (ақша), мың теңге	15022	14537	-485
2.	Жұмыс істеушілердің тізімдік орташа саны, адам	546	538	-8
3.	Бір жұмыс істеушіге шаққандағы орташа жылдық өндірілген өнім, теңге	27513	27020	-493
4.	Жұмыс істеушілердің тізімдік орташа саны, адам	355	345	-10
5.	Жұмыс істеушілер құрамындағы жұмысшылардың үлес салмағы, %	65,02	64,13	0,89
6.	Бір жұмысшыға шаққандағы орташа жылдық өндірілген өнім, теңге	42315	24136	-179

«Қор қайтарым өсімін есептеу үшін бастапқы мәліметтер»

Көрсеткіштер	Базистік жыл	Есептік жыл (2010 жыл)	Абсолютті өзгеріс мың тг.	Өсу коэф.
1. Өнім көлемі, мың тг.	56997,8	152617	+95619	2,8
2. Негізгі қорлардың орта жылдық құны	66735	73855	+7120	1,107
3. Қорқайтарым, тенге	0,854	2,066	+1,212	2,419
4. Негізгі қорлардың қорқайтарымы	1,171	0,484	-0,687	0,413

«Уақыт қорларының бастапқы мәліметтері»

Көрсеткіштер	Базистік жыл (2009)	Есептік жыл (2010)	% орындалуы	Абсолютті өзгеріс
1. Календарлы уақыт қорлар	8760	8760	100
2. Номиналды уақыт қорлар	3107	3120	100,4	13
3. Тиімді уақыт қорлар	2648	2758	104,2	110
4. Пайдалы уақыт қорлар	1744	1911	109,6	167
5. Жоспарлы уақыт қорлар	1723	1936	112,4	213

Шаруашылық қызметті талдау әдістемесінің екі элементіне тоқталып кетейік:

• аналитикалық жұмысты орындаудың кезеңділігі;

• оқытылатын объектілерді зерттеу тәсілдері.

Кешенді шаруашылық қызметті талдауды орындау барысында келесі кезеңдер анықталады:

Бірінші кезеңде талдау объектілері, мақсаты мен мәселесі нақтыланады, аналитикалық жұмыс жоспары құралады.

Екінші кезеңде талдау объектісі сипаттауға көмектесетін синтетикалық және аналитикалық көрсеткіштер жүйесі жасалады.

Үшінші кезеңде талдауға қажетті ақпарат жиналып дайындалады (онық нақтылығы тексеріледі, салыстырмалы түрге келтіріледі және т.с.с.).

Төртінші кезеңде шаруашылықтың нақты нәтижелерін есепті жылдың жоспарындағы көрсеткіштермен, өткен жылдардың нақты берілгендерімен, басқарушы ұйымдардың жетістіктерімен, саланы түгелдей салыстырады және т.с.с.

Бесінші кезеңде факторлық талдау жүргізіледі: факторлар алынады және олардың нәтижеге әсері анықталады.

Алтыншы кезеңде өндіріс тиімділігін арттырудың пайдаланылмаған және перспективалы резевтері анықталады.

Жетінші кезеңде анықталған қолданылмаған резервтердің және түрлі факторлар әрекеттерінің есебімен шаруашылық нәтижелерін бағалау жүзеге асырылады, оларды қолдану бойынша шаралар жасалады.

Аналитикалық зерттеуді орындаудың мұндай кезеңділігі шаруашылық қызметті талдау теориясы мен тәжірибесі жағынан анағұрлым мақсатқа сай болып табылады.

Шаруашылық қызметті талдау әдістемесінің маңызды элементі ретінде талдаудың техникалық қабылдаулары мен тәсілдері шығады. Бұл тәсілдерді қысқаша талдау құралдары деуге болады. Олар зерттеудің түрлі кезеңдерінде мыналар үшін қолданылады:

• жинақталған ақпараттарды алғашқы өңдеу үшін (тексеру, топтастыру, жүйелендіру);

• зерттелетін объектілердің жағдайы мен заңдылығын оқып білу;

• факторлардың кәсіпорын қызметінің нәтижелеріне әсерін анықтау;

• өндріс тиімділігін арттырудың перспективті және пайдаланылмаған резервтерін есептеу;

• Кәсіпорынның қызметін кешенді бағалау және талдау нәтижелерін жалпылау;

• Басқарушылық шешімдердің, әртүрлі шаралардың, экономикалық және әлеуметтік дамудың жоспарларын негіздеу.

Шаруашылық қызметті талдаудың көптеген әдістері қолданылады. Олардың ішінен дәстүрлі әдістерді анықтауға болады, олар басқа да салаларда ақпаратты зерттеу және баптау (салыстыру, графикалық, баланстық, орташа және қатысты сандар, талдамалық топтар) үшінкеңінен қолданылады.

Кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау әдістері

Ақпаратты өңдеудің дәстүрлі әдісі

Көрсеткіштерді оптимизациялау әдістері

Стохастикалық факторлық талдаудың әдістері

Детерминацияланған факторлық талдаудың әдістері

Салыстыру

Экономикалық-математикалық әдістер

Қатысты және орташа мөлшері

Тізбектік қойылым

Корреляциялық талдау

Индекстік әдіс

Дисперсиялық талдау

Графикалық

Абсолютті айырмашылық

Бағдарламалау

Топтастыру

Компоненттік талдау

Баланстық

Қатысты айырмашылық

Массалық қызмет көрсету теориясы

Қазіргі көпөлшемді факторлық талдау

Интегралдық

Ойын теориясы

Операцияларды зерттеу

Пропорционалды бөлу

Шаруашылық нәтижелерге және резервтерді есептеуге әсер ететін факторларды зерттеу үшін талдауда келесідей әдістер пайдаланылады: цептік, абсолютті және қатысты айырмашылық, интегралдық әдіс, корреляциялық, компоненттік, сызықты әдісі, бағдарламалау, массалық қызмет көрсету теориясы, ойын теориясы, операцияларды зерттеу сияқты әдістері, интуиция негізінде, өткен тәжірибесіне, мамандардың эксперттік бағалауы арқылы экономикалық мәселелерді эвристикалық шешімдер әдісін қолданады Әдістерді таңдау - талдаудың мақсаты мен тиімділігіне, зерттеу объектісіне, есептеудің техникалық мүмкіндіктеріне байланысты болады.

Ғылыми зерттеудің құралдардың жаңартылуы, талдау жұмысының тиімділігінің және жарқындылығының негізі болып табылады. Неғұрлым адам зерттейтін құбылыстың мәнін терең түсінсе, соғұрлым оған нақты зерттеу әдістері қажет болады. Бұл барлық ғылымдар, салалар үшін қажет. Барлық ғылымдар салаларында соңғы жылдар ішінде зерттеу әдістемелері нақтылана түсті. Экономикалық ғылымның аса маңызды құндылығы болып, экономикалық зерттеулерге математикалық әдістерді қолдану болып табылады. Ол талдауды одан ары терең әрі дәлді етеді.

Ақпаратты қамтамасыз ету бағыныңқы жүйесі басқару шешімдерін қабылдау үшін уақытында қалыптастырудан және нақты ақпаратты беруден тұрады. 1. Ақпараттық қамтамасыз ету дегеніміз- құжаттамалар жүйесінің ұйымда циркуляцияланатынақпараттық ағымдардың сызбасы жиынтығы және мәліметтер қорын тұрғызу метадологиясы. Қажаттамалардың унифисирленген жүиесі мемлекеттік, республикалық,салалық және аймақтық деңгейде құрылады. Ақпараттық қамтамасыз етудің негізгі міндеті-қоғамдық өндірістің әртүрлі сфераларындағы басқарылатын объектіні сипаттайтын динамикалық ақпараттытұрғызып, ұдайы жанартып отыру. Осындай мақсаттв құжаттаудың унифисирленген жүйелеріне қойылатын талаптар орнатылған стандарттар әзіленеді. Ақпараттық ағымдар сызбасы ақпараттың қозғаушы маршрутын және алғашқы ақпараттын пайда болуымен нәтижелік ақпаратта қолданылатын орнын бейнелейді. 2. Техникалық қамтамасыз ету- ақпараттық жүйенің жұмыс жасауы үшін арналған техникалық жабдықтар кешені. Техникалық құралдар кешенініңн: кез келген модельдегі компьютерлер , ақпаратты жинау, өңдеу, беру, шығару құрылғылары, мәліметтерді беру құрылғылары және байланыс линиялары, ақпараттың автоматты түрде алыну құрылғылары, эксплотацияық материалдар және тағы басқалар құрайды. 3. Математикалық қамтамасыз ету- ақпараттық жүйенің мақсаттарымен міндеттерін жүзеге асыруғаарналған математикалық әдістер, модельдер, алгоритмдер және бағдарламалар жиынтығы, сонымен қатар техникалық құралдар кешенін қалыпты функциялауға жағдай жасайды. Математикалық қамтамасыз ету құралдарына: -басқару үрдістерін модельдеу құралдары; -басқарудың типтік есептері; -математикалық бағдарламалау, математикалық статистика,массалық қызмет көрсету теориялары және тағы басқалар жатады. 4.Бағдарламалық қамтамасыз ету- есептеу техникасын қолдау арқылы ақпарат жүйесіндегі мақсаттар мен есептерді жүзеге асыруды қолдайтын бағдарламалар жиыны. Жалпы жүйелік бағдарламалық қамтамасыз етуге- ақпаратты өндеудің типтік есептерін шешу үшін арналған және қолданушыға бағытталған бағдарламалар кешені жатады. Олар ақпаратты өңдеудің үрдістерін басқару және бақылау, компьютердің функционалдық мүмкіндіктерін кеңейтуге арналған.

Тақырып № 9

Ұйым қызметін талдаудың әдістемесі мен ұйымдастыру ерекшеліктері

1. Тізбектік қойылымдар әдісі

2. Индекстік әдісі

3. Абсолюттік және салыстырмалы айырмалар әдістері

4. Пропорционалды бөлу әдісі

5. Интегралдық әдіс және логарифмдеу

Ғылым мен тәжірибеде талдаудың әртүрлі түрлері қолданылады: физикалық, химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б. Олар тәсіл, мақсат және объектілері бойынша ерекшеленеді. Физикалық, химиялық және басқа да талдауларға қарағанда экономикалық талдау экономикалық құбылыстардың абстракті-логикалық зерттеу тәсіліне жатады, мұнда микроскопты да, химиялық реактивтерді де қолдану мүмкін емес, тек абстракция күші ғана қолданыла алады.

Адамның талдау қабілеттілігі қоршаған ортадағы өз іс-әрекеттерін әрқашан бағалап отырудың объективті қажеттілігінен туындады және жетілуде. Бұл еңбек пен ресурстарды анағұрлым эффективті жұмсаудың тәсілін іздестіруге итермелейді.

Тұрғын халықтың санының өсуіне, өндіріс құралдарының жетілуіне, адамзаттың рухани және материалдық қажеттіліктерінің өсуіне байланысты талдау дамыған қоғамның ең алғашқы өмірлік қажеттілігіне айналды. Қазірде талдаусыз адамның саналы қызмет етуі мүмкін емес. Ф.Энгельс талдаудың пайда болуының тарихи шекарасына мінездеме бере отырып, былай деп жазған: «Жаңғақты бөлудің өзі талдаудың бастамасы болады». Адамзаттың дамуына байланысты бөлінген жаңғақтар саны да өсуде, әрі оларды бөлу тәсілдері де жетілуде. Талдау объектілерінің шеңбері ұлғаюда, сонымен қатар талдаудың өзі де жетілуде.

Саналы қызметі нәтижесінде адамдардың табиғи ортамен қарым-қатынастары бірте-бірте кеңейді, соның салдарынан адамдар әртүрлі объектілер мен құбылыстар жайлы өз түсініктерін тереңдетті. Бірте-бірте бұл объектілер мен құбылыстарды зерттеуге байланысты талдаудың тереңдетілген түрі қажет болды. Осылайша, математика, химия, медицина және басқа да ғылымдардағы талдау пайда болды.

Бүгінде, экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.

Тізбектік қойылым әдісі. Шаруашылық қызметті талдаудағы маңызды методологиялық сұрақтардың бірі жекелеген факторлардың нәтижелі көрсеткіштердің әсер етуінің көлемін анықтау. Детерминанттық талдауда келесі әдістер қолданылады: тізбектік, индекстік, абсолютті айырмашылық, пропорционалды бөлу, интегралдық әдіс. Алғашқы төрт әдістер элиминирлеу әдісіне негізделеді. Ол дегеніміз нәтижелі көрсеткіштердің біреуінен басқасы, көрсеткіштердің көлеміне әсер ететін барлық факторларды алып тастау, болдырмау, шығару. Бұл әдіс барлық факторлардың бір-біріне байланыссыз өзгеруінен шығады: басында біреуі өзгереді, қалғаны өзгеріссіз қалады, сосын өзгереді екеуі, содан үшеуі тағы басқа, қалғандары өзгеріссіз қалады. Бұл әрбір фактордың зерттелетін көрсеткіштің көлеміне жекелеген әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Олардың ішінде көбіне универсалыд болып тізбектік әдіс болып табылады. Ол әртүрлі детерминирлық модельдерінде: адитивті, мультипликативті, қысқа және аралас(комбинирленген) факторлардың әсер етуін есептеу үшін қолданылады. Бұл әдіс есепті кезеңде нақты көрсеткішіне нәтижелі көрсеткіштің көлеміне әрбәр жеке факлорлық көрсеткіштің базистік көлемін біртіңдеп ауыстыру жолымен жекелеген фактордың нәтижелі көрсеткіштің көлемінің өзгернуіне әсер етуін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсатпен бірінші фактордың одан екінші үшінші және сол сияқты, басқалардың өзгермейтіні ескере отырып, нәтижелі көрсеткіштің шартты көлемін анықтайды. Сол немесе басқа факторлардың дәрежесінің өзгеруінің алдында және өзгеруінен кейін нәтижелі көрсеткіштң көлемінің салыстыруы барлық факторлардан біреуінен басқасы эминирлеуге және соңғы фактордың нәтижелі көосеткіштң өсуіне әсер етуне мүмкіндік береді.

Индекстік әдістің маңызы мен мәні әртүрлі модельдер үшін бұл факторлар есептеу алгоритмі. Индекстік әдіс динамиканың қатысты көрсеткіштеріне, кеңстістік салыстыруына, жоспар орындалуына, олар нақты дәреженің көрсеткіші талданатын көрсеткіш есепті кезеңде оның дәрежесіне базистік кезеңде (не жоспарлы не басқа обьектіге). Агрегаттық индекстің көлемімен әртүрлі факторлардың мультипликативті және қысқа модельде нәтижелі көрсеткіштердің өзгеруіне әсерін байқауға болады.

Тақырып №11

Ұйым қызметін бақылайтын және талдайтын органдар.

Шаруашылық қызметті талдау-бұл арнайы экономикалық талдау пәні болып саналады.Өйткені қандайда бір экономикалық ғылым болмасын өзіне тән жағда йларында жалпы заңдардың қалай әрекет жасайтының және халық шаруашылы ғының жекелеген салаларындағы өңдірістік қатынастардың өндіргіш күштеріме н өзара байланыста дамуының ерекшеліктерін зерттейді.Шаруашылық қызметке талдау жасаудың да арнайы ғылым ретінде өз пәні бар.Экономикалық талдау шаруашылық есеп категориясының бұлжымас,объективті талабы болып табыла ды.Толық шаруашылық есеп шаруашылық қызметтің ғылыми тұрғыда негіздел іп жоспарлануын, есептелуі мен талдауын көздейді. Жоспарлау, есеп айыру және экономикалық талдау шаруашылық қызметтің аса маңызды 3элементі болып табылады.Кәсіпорынның шаруашылық қызметіне экономикалық талдау жасау процесінде,сонымен бірге, жоспарлаудың сапасы, жоспарлық нормалардың про грестілігі, оларда қолда бар резервтердің толық есепке алынуы, жоспарлық тапсырмалардың өзара ұштастырылуы мен үйлестірілуі анықталады.Жоспардың ор ындалу көрсеткіштеріне ықпал жасаған сияқты және ішкі факторларды, сондай-ақ ішкі өңдірістік резервтерді анықтап алмай тұрып, кәсіпорынның шаруашылық қызметіне баға беруге болмайды.Сонымен, шарушылық қызметті экономика лық талдау ақпарат алу мен басқару шешімдерін қабылдаудың арасындағы жіктік буыны бола отырып, басқарудың маңызды элементі, яғни өңдіріс резервтерін ашып, пайдаланудың, басқарудың сан алуан міндеттері мен басқару әдістерін жетілдірудің және еңбекшілерге тәрбие берудің маңызды құралы болып табыла ды.

Экономикалық талдау әдісі дегенде зерттеуге қарай қай тұрғыдан қарау әдісі

ұсынылады: оның мәні, кәсіпорындар мен бірлестіктердің шаруашылық қызметтерін сипаттай белгіленген көрсіткіштер жүйесін пайдалану қасиетін қарастырады.Шаруашылық қызметке талдау жасаудың көптеген әдістермен тәсілдері қол- данады.Оларға: экономикалық талдау, комплексті талдау, жүйелі талдау,саралау, синтез тәсілі, салыстыру, элиминациялау тәсілдерімен талдаулар жүргізіледі. Бұл талдаулар кәсіпорынның шаруашылық қызметінің басқарудағы манызды элеметтері болып есептеледі.Бұларсыз ешқандай нақты, толық экономикалық тұж ырымдар алынбайды.Қазіргі заманғы өнеркәсіп кәсіпорының басқару оның жұм ысы туралы экономикалық ақпараттың барлық түрлері дамыған және пайдалануда.Басқару процесіндегі функциялар бойынша экономикалық ақпарат мына негізгі түрлерге бөлінеді:өңдірістің конструкторлық және технологиялық жөніндегі ақпарат, нормативтік ақпарат, жоспарлық ақпарат, шаруашылық есеп беру мен есептік деректік ақпараттар жатады.Негізінде өнеркәсіп кәсіпорындар мен өңдірістік бірлестіктердің қазіргі кезендегі басты міндеті- халық шаруашылығымен халықтың жоғары сапалы өнімдерді толық қамтамасыздандыру болып табылады. Өнім өндіру мен өткізуге көптеген талдаулар мен тәсілдер жүргізіледі.Өнеркәсіптің шаруашылық қызметін талдау-өнім өндіру көлемі мен жалпы тауардан шыққан таза көрсеткіштерімен өткізілген өнім көрсеткіштерімен сипатлады.

Кәсіпорынның щаруашылық қызметін талдауға мыналар жатады:

1.Өнеркәсіптің шаруашылық қызметін талдау;

2.Өнімнің ассортименті құрылымын талдау;

3.Өнімнің сапасы мен өнім шығарудың ырғақтылығын талдау;

4.Еңбек пен жалақы қорының пайдалануын талдау;

5.Жұмыс күшінің саны мен құрамының лимитін талдау;

6.Еңбекті пайдаланудың тиімділігін талдау;

7.Жалақы қорының пайдалануын талдау;

8.Негізгі қорлардың пайдаланылу көрсеткіштерін талдау;

9.Өнімнің өзіндік құның талдау;

10.Пайда мен рентабельділікті талдау;

Осы негізгі 10 талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдауға және бағалауға мүмкіндік береді. Әрбір жеке талдау өздерінің өзіндік ерекшеліктері бар.Өйткені олардың атқаратын қызметтері мен талдаулары әотүрлі.

Мысалы: өнеркәсіптің шарушылық қызметін талдаған кезде мұнда- өнім өндіру дің жалпы көлемі және таза өнім пайдасы, өнімнің сапасы туралы айқындалған Өнімнің ассортиментін талдауда-өнімнің манызды түрлерін өндіру туралы бекітілген жоспарлы ассортимент болып табылады. Ал өнімнің сапасын талдауда-өнімнің сапасын арттырудың нақты еңбектің үнемделуін қамтамасыз етеді. Ал 4-ші талдауда-еңбек өнімділігін одан әрі арттырудың және жалақыны үнемдеу- дің резервтерін анықтауы жатады. 5-ші талдауда- адам құрамының толық болу- ымен жоспармен болуымен байланысуы көрсетілген. 6-шы талдауда – еңбекті пайдаланудың тиімділігін сипаттайтын ен басты көрсеткіш-еңбек өнімділі тура лы айтылған. 7-ші талдауда-жалақы қорының мөлшерлері, берілуі, бесжылдық жалақы қорлары жазылған. 8-ші талдауда-негізгі қорлардың ұтымды пайдаланы луы көрсетілген. 9-шы талдауда-шығынның аз мөлшерлі болуы және өндіріс шығынның сметасы көрсетілген. 10-шы талдауда-кәсіпорындардың немесе бір- лестіктердің пайдасы мен пайда түрлері көрсетілген. Осы қарастырылғанның барлығы кәсіпорынның ұдайы өсуіне және жоғары дәрежеге көтерілуне мүмкін дік беретін жағымды жақтары.

Тақырып №12

Ұйымдардың қызметін бақылаудың нысандары мен әдістері.

Мысалы халықаралық қаржылық бақылау тәжірибесін талдау  Шет елдердегі бақылау тәжірибесін зерттеу мен тарату мақсатында 1953 жылы үкіметтік емес ассоциация-Халқаралық жоғарғы бақылау( аудиторлық) органдарының ұйымы (INTOSAI) құрылды. Ұйымның секретариаты Венада орналасқан. Қазіргі кезде оған жеті аумақтық топтарға бөлінген 180 елдің бақылау органдары кіреді. Қазақстан Республикасы INTOSAI атты Еуропалық ұйым құрамына 1992 жылдан бастап мүше болды.  INTOSAIбақылау органдарының қызметі жайлы журнал шығарады. Бағдарламаға сәйкес семинарлар, конференциялар өтіп, үнемі тәжірибе мен стажер алмасу жүргізіледі. INTOSAI құрамында Халқаралық бақылауды даыту орталығы қызмет етеді, оның қызметінің негізгі бағыты – бақылаушыларды дайындау мен қайта дайындау.  1977 жылы Лимада өткен ІХ-конгресте INTOSAI бақылаудың басқарушылық принціптерінің Лима декларациясын қабылдады. Бұл декларация бақылаудың мазмұнын қоғамның қаржылық ресурстарын басқарушы міндетті элементі ретінде анықтайды. Бақылаудың негізгі мақсаты- қабылданған стандарттардан жалтарынуды, материалдық пен қаржылық ресурстары жұмсаудағы принциптердің заңдылығын,тиімділігі мен үнемділігін бұзуды айқындау, сонымен қатар айыптыларды жауапкершілікке тарату, кеткен шығындар үшін өтем алып, келешекте мүмкін бұзуларды алдын алуға бағытталған түзету мен алдын алушылық шараларды қабылдау болып табылатын реттеушіліктің бөлінбес бөлігі.  Лима декларациясы алдын ала бақылау мен дәлел бойынша бақылауды атап көрсетеді. Сыртқы және ішкі бақылау ұйымдастыру, бақылау тәуелсіздігі мен бақылаушы органдардың қызметкерлері, парламент, үкімет, территория әкімшілігі мен жергілікті басқарушы органдарымен қарым –қатынасы қаралады.  Халықаралық қаржылық бақылаудың стандарттарын жасау мен бекітуде INTOSAI-дың рөлі үлкен. Тәжірибеде көп қолданылғандардың ішінде 1992 жылы жасалынған, 1995 жылы толықтырылған стандарттар болатын. Олар 1977 жылы қабылданған Лима декларациясының принциптеріне негізделеді. Бұл декларация мемлекеттік бақылау мен бағалау қызметі саласындағы «Ұлы хартия ретінде қарастырылған.»  INTOSAI шеңберінде халықаралық тәжірибе мен идеялармен алмасуды- мүше елдердің жоғарғы бақылау органдарына жүктелген міндеттерді атқаруына тиімді көмек ретінде қарауға болады. Ол үшін БҰҰ басқа халықаралық ұйымдармен бірлесіп, түрлі деңгейде конгрестер мен семинарлар өткізуде.  21  Жоғарғы бақылау органының (ЖБО) негізгі өкілеттігі мемлекет конституциясымен анықталып, шарттарға байланысты арнайы заңдармен нақтыланады. ЖБО салық төлеуді бақылай отырып, бақылау процесінде салық төлеу жөніндегі жеке құжаттама қарастырады. Салық бақылауы, негізінен олардың мемлекеттік бюджетке енуінің дұрыстығы мен заңдылығына байланысты . оған қоса,ЖБО салық қызметінің атқаратын жұмысының экономикалық тиімділігі мен кірістер жобасын жасап, қажет жағдайда заңнамалық актілерді жақсарту мақсатында өз ұсынымдарын енгізу міндетті .  Нарық экономикасы шарттарында қаржылық-шаруашылық бақылаудың рөлі арта түскен. Дамыған елдердің барлығында кәсіпкерлікті қаржылық мемлекеттік бақылау жүйесі қалыптасып, ілгері дамуда. Мемлекеттің құрылымы ерекшелігінің нысандары мен ұлттық әдет-ғұрпына байланысты олар әр түрлі ұйымдастырылған . Соған қарамастан, шет мемлекеттердегі бақылау-ревизиялық қызметтердің жұмысы мен ұйымдастырылуы көпжылдық жасалынған тәжірибеге сүйене отырып, жалпы принціптерге негізделгенін птап кету қажет.  Мелекеттік қаржының жұмсалуын бақылайтын арнайы парламенттік институттар барлық елдерде де өз қызметін атқарады. Мысалы, АҚШ-та Бас бақылаушының басшылығындағы Конгресстің бас бақылау басқармасы, Ұлыбританияда –Бас ревизордың басшылығындағы Ұлттық ревизиялық кеңес, Канадада-Бас бақылаушы , Индияда-мемлекеттік есеп беру, бюджеттік болжаудың парламенттік комитеттер, мемлекеттік кәсіпорындар жұмыстары жөніндегі комиссиялар, Финляндияда -5 мемлекеттік ревизорлар, ал ФРГ, Франция, мен Венграда – Шоттық палаталар.  Параламенттік бақылау институттарымен қатар көптеген елдерде мемлекеттік, нақтырақ айтқанда үкіметтік бақыларевизиялық жүйесі қызмет атқарады. АҚШ-та бұл үкіметтік мекемелерде қаржылық асыра пайдаланумен күресу жөніндегі президенттік Кеңес, федералдық ведомстволардағы инспекциялық қызмет жүйесі, Президент қарамағындағы Әкімшіліктік – бюджеттік басқару, Индияда – Бас инспектор мен ревизордың қызметтері (Индияның ревизия мен шот жүргізу департаменті), Финляндияда- Мемлекеттік шаруашылық ревизиялық басқару.  Дамыған елдерде парламенттік пен үкіметтік бақылау-ревизиялық жүйелер параллельді және біруақытта бір-бірімен тығыз байланыста қызмет жасайды, парламенттік жүйенің үкметтікті басқаруы сөзсіз. Шет елдердегі бақылау- ревизиялық органдар мемлекеттік қаржының жұмсалуы мен мемлекеттік мүліктің пайдалануын назар сала қадағалайды.  Осы міндеттердің шегінде олар министірліктердің, ведомствалар мен басқа да басқарушылық органдардың қызмет атқаруына, мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге асуына кеткен шығындарды бақылап, мемлекеттік тапсырыстарды орындау жөніндегі жекеменшік фирмалардың өндірістік- шаруашылық қызметін тексерді.  АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Швеция, Франция, Канада, Австрия,  22  Жапония, Индия, Венгрия, Финляндия сияқты дамыған елдердің қаржылық- бақылау органдары қызметінің мол тәжірибесін зерттеу- тиімді қаржылық бақылауды ұйымдастыруда баса назар аударылуда.  Әлемдік тәжірибе қөрсетіп отырғандай, дамыған елдерде экономикалық, әлеуметтік, әскери басқа да бағдарламаларды жүзеге асыру міндетті түрде кішігірім бақылау жүйелерін қоса жүргізуді қажет етеді. Дамыған шет елдерде қаржылық бақылаудың мұндай жолы тиімді болып табылады.  Мысалға, бақылау органдармен жұмсалған 1 АҚШ долларының орнына бюджетке қосымша 5 доллар, Ұлыбританияда болса, 1 фунд стерлингке 13 фунт түседі.  Бюджеттік –қаржылық бақылауы дамыған шет мемлекеттердің тәжірибесіне баса назар аудару қажет.  Мемлекеттік бақылау деп парламенттің, конгресстің басқа мемлекет билігінің жоғарғы органның қарамағындағы бақылау органдарын айтады. Олардың министрліктер мен ведомствалардың, сондай- ақ азаматтық, әскери жұмыстарға да араласуға құқықтары бар. Олар құпиялық қорлар, әскери бағдарламалар мен басқа жүзеге асырылып жатқан шараларға бақылау жасайды.  Мемлекеттік бюджеттің атқарылуына үнемі қызмет атқаратын қаржылық бақылау органдарын құрумен жетілдіру проблемалары- барлық дамыған елдер үшін өзекті. Бұл мәселені шешу үшін заң шығару органдарына бір қатар елдердің тәжірибесінде, онда мемлекеттік шығыстар тек бюджеттің атқарылуына бақылау жасайтын бас бақылаушының келісімімен ғана жүргізілуіне назар аударылады.

Шаруашылық қызметті талдау-бұл арнайы экономикалық талдау пәні болып саналады.Өйткені қандайда бір экономикалық ғылым болмасын өзіне тән жағда йларында жалпы заңдардың қалай әрекет жасайтының және халық шаруашылы ғының жекелеген салаларындағы өңдірістік қатынастардың өндіргіш күштеріме н өзара байланыста дамуының ерекшеліктерін зерттейді.Шаруашылық қызметке талдау жасаудың да арнайы ғылым ретінде өз пәні бар.Экономикалық талдау шаруашылық есеп категориясының бұлжымас,объективті талабы болып табыла ды.Толық шаруашылық есеп шаруашылық қызметтің ғылыми тұрғыда негіздел іп жоспарлануын, есептелуі мен талдауын көздейді. Жоспарлау, есеп айыру және экономикалық талдау шаруашылық қызметтің аса маңызды 3элементі болып табылады.Кәсіпорынның шаруашылық қызметіне экономикалық талдау жасау процесінде,сонымен бірге, жоспарлаудың сапасы, жоспарлық нормалардың про грестілігі, оларда қолда бар резервтердің толық есепке алынуы, жоспарлық тапсырмалардың өзара ұштастырылуы мен үйлестірілуі анықталады.Жоспардың ор ындалу көрсеткіштеріне ықпал жасаған сияқты және ішкі факторларды, сондай-ақ ішкі өңдірістік резервтерді анықтап алмай тұрып, кәсіпорынның шаруашылық қызметіне баға беруге болмайды.Сонымен, шарушылық қызметті экономика лық талдау ақпарат алу мен басқару шешімдерін қабылдаудың арасындағы жіктік буыны бола отырып, басқарудың маңызды элементі, яғни өңдіріс резервтерін ашып, пайдаланудың, басқарудың сан алуан міндеттері мен басқару әдістерін жетілдірудің және еңбекшілерге тәрбие берудің маңызды құралы болып табыла ды.

Экономикалық талдау әдісі дегенде зерттеуге қарай қай тұрғыдан қарау әдісі

ұсынылады: оның мәні, кәсіпорындар мен бірлестіктердің шаруашылық қызметтерін сипаттай белгіленген көрсіткіштер жүйесін пайдалану қасиетін қарастырады.Шаруашылық қызметке талдау жасаудың көптеген әдістермен тәсілдері қол- данады.Оларға: экономикалық талдау, комплексті талдау, жүйелі талдау,саралау, синтез тәсілі, салыстыру, элиминациялау тәсілдерімен талдаулар жүргізіледі. Бұл талдаулар кәсіпорынның шаруашылық қызметінің басқарудағы манызды элеметтері болып есептеледі.Бұларсыз ешқандай нақты, толық экономикалық тұж ырымдар алынбайды.Қазіргі заманғы өнеркәсіп кәсіпорының басқару оның жұм ысы туралы экономикалық ақпараттың барлық түрлері дамыған және пайдалануда.Басқару процесіндегі функциялар бойынша экономикалық ақпарат мына негізгі түрлерге бөлінеді:өңдірістің конструкторлық және технологиялық жөніндегі ақпарат, нормативтік ақпарат, жоспарлық ақпарат, шаруашылық есеп беру мен есептік деректік ақпараттар жатады.Негізінде өнеркәсіп кәсіпорындар мен өңдірістік бірлестіктердің қазіргі кезендегі басты міндеті- халық шаруашылығымен халықтың жоғары сапалы өнімдерді толық қамтамасыздандыру болып табылады. Өнім өндіру мен өткізуге көптеген талдаулар мен тәсілдер жүргізіледі.Өнеркәсіптің шаруашылық қызметін талдау-өнім өндіру көлемі мен жалпы тауардан шыққан таза көрсеткіштерімен өткізілген өнім көрсеткіштерімен сипатлады.

Кәсіпорынның щаруашылық қызметін талдауға мыналар жатады:

1.Өнеркәсіптің шаруашылық қызметін талдау;

2.Өнімнің ассортименті құрылымын талдау;

3.Өнімнің сапасы мен өнім шығарудың ырғақтылығын талдау;

4.Еңбек пен жалақы қорының пайдалануын талдау;

5.Жұмыс күшінің саны мен құрамының лимитін талдау;

6.Еңбекті пайдаланудың тиімділігін талдау;

7.Жалақы қорының пайдалануын талдау;

8.Негізгі қорлардың пайдаланылу көрсеткіштерін талдау;

9.Өнімнің өзіндік құның талдау;

10.Пайда мен рентабельділікті талдау;

Осы негізгі 10 талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдауға және бағалауға мүмкіндік береді. Әрбір жеке талдау өздерінің өзіндік ерекшеліктері бар.Өйткені олардың атқаратын қызметтері мен талдаулары әотүрлі.

Мысалы: өнеркәсіптің шарушылық қызметін талдаған кезде мұнда- өнім өндіру дің жалпы көлемі және таза өнім пайдасы, өнімнің сапасы туралы айқындалған Өнімнің ассортиментін талдауда-өнімнің манызды түрлерін өндіру туралы бекітілген жоспарлы ассортимент болып табылады. Ал өнімнің сапасын талдауда-өнімнің сапасын арттырудың нақты еңбектің үнемделуін қамтамасыз етеді. Ал 4-ші талдауда-еңбек өнімділігін одан әрі арттырудың және жалақыны үнемдеу- дің резервтерін анықтауы жатады. 5-ші талдауда- адам құрамының толық болу- ымен жоспармен болуымен байланысуы көрсетілген. 6-шы талдауда – еңбекті пайдаланудың тиімділігін сипаттайтын ен басты көрсеткіш-еңбек өнімділі тура лы айтылған. 7-ші талдауда-жалақы қорының мөлшерлері, берілуі, бесжылдық жалақы қорлары жазылған. 8-ші талдауда-негізгі қорлардың ұтымды пайдаланы луы көрсетілген. 9-шы талдауда-шығынның аз мөлшерлі болуы және өндіріс шығынның сметасы көрсетілген. 10-шы талдауда-кәсіпорындардың немесе бір- лестіктердің пайдасы мен пайда түрлері көрсетілген. Осы қарастырылғанның барлығы кәсіпорынның ұдайы өсуіне және жоғары дәрежеге көтерілуне мүмкін дік беретін жағымды жақтары.

Тақырып №14

Экономикалық талдау кезеңдері.

Кезеңдері негізгі:

• Экономикалық талдау объектілері мен субъектілерін анықтап, бөлімшелер арасында міндеттерді бөлісу

• Талдау жұмыстарын жоспарлау (қай жұмыс, кім орындайды, мерзімі)

• Экономикалық талдау құрылымдары мен ақпаратпен қамтамасыз етілуі

• Талдау қорытындыларын шығарып, құжат түрінде көрсету

• Талдау қорытындысы бойынша жасалған ұсыныстар мен өндіріске өндірілуге берілген ішкі мүмкіндіктердің іс жүзінде орындалуына бақылау орнату

Зерттеудің бірінші кезеңінде талдау объектісі анықталған жүйе ретінде көрінеді. Бұл үшін ең басында жүйе элементтері ретінде қарастыруға болатын объектінің жеке бөліктерін бөліп көрсетеді. Нақты жағдайларда жүйе бірнеше деңгейге ие болуы мүмкін, яғни бірінші деңгейдің әрбір бөлек алынған элементін жеке жүйе (ішкі жүйе) түрінде қарастыруға болады. Бұдан басқа, талдаудың бірінші деңгейінде жүйенің даму мақсаты, оны шешетін мәселелер, басқа жүйелермен байланыс, жеке элементтер арасындағы өзара байланыстар, әрбір элементті және жүйені түгелдей іске асыру құрылуы тиіс.

Жүйелі талдаудың екінші кезеңнің негізгі мақсаты – жүйелері бар шарттарға, өзара байланыстарға (ішкі және сыртқы), элементтерге барлығына анағұрлым толық және сапалы баға беруге мүмкіндігі бар көрсеткіштердің іріктелуі.

Үшінші кезеңде зерттелетін жүйенің жалпы схемасы құрастырылады. Графикалық тұрғыда ол әдетте әрбір элементке арнайы блок сәйкес келетін блоктық сурет түрінде көрсетіледі. Бөлек блоктар жүйенің ішкі және сыртқы байланыстарының бары мен бағытын көрсететін бір-бірімен стрелкалар арқылы байланысқан. Мұнда алдыңғы кезеңде таңдалған көрсеткіштер жүйе элементтері мен байланыстары бойынша үлестіріледі, олардың тізімі нақтыланады (бірін-бірі қайталайтын шығарылып тасталады, ақпараты жеткіліксіздері ауыстырылады және т.с.с.).

Талдаудың төртінші кезеңі жүйенің экономика-математикалық үлгісі жалпы түрде құрылуына арналады. Мұнда сапалы талдау негізінде жүйенің барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің математикалық нысандары анықталады. Бұл кезеңде әртүрлі әдістер көмегімен барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің коэффициенттері, шетеу параметрлері мен мақсат функциялары анықталуы тиіс.

Нәтижесінде істелген жұмыс қорытындысы бойынша таңдалған объектіні экономикалық талдау үшін пайдаланылуы мүмкін экономика-математикалық үлгі алынуы мүмкін.

Ең соңғы талдаудың бесінші кезеңі «үлгімен жұмыс» деп аталады. Оны диалог түрінде компьтерде жасаған дұрыс. Өндірістің сол не басқа факторларын сипаттайтын экономика-математикалық үлгісінің (коэффициенттер, шектеулер) бөлек параметрлерін ауыстыру жолымен функция мәнін анықтайды. Осы көрсеткіштерді нақты, жоспарлы және басқалармен салыстыру шаруашылық қорытындысын, нәтижелі көрсеткіштер шамасына факторлар әсерін бағалауға, ішкі шаруашылық резервтердің пайдаланылмаған көлемі мен көздерін анықтауға мүмкіндік туғызады.

Талдауға суреттелген көзқарас басқалармен салыстырғанда маңызды артықшылықтарға ие: ол зерттеудің кешенділігі мен мақсаттылығын; өндіріс тиімділігінің арту резервтерін табудың әдіснамалық негізделген схемасын; шаруашылық нәтижелерін объективті бағалауды; шапшаңдық, әрекеттілік, негізін, талдау мен оның қорытындыларының дәлділігін қамтамасыз етеді. Алынған экономика-математикалық үлгі талдауда қайта-қайта қолданылуы және басқарушылық шешімдерді негіздеудің жақсы құралы ретінде қызмет етуі мүмкін.

Қорытынды Талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және олардың байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен заттарын танудың тәсілі ретінде қарастырылады. экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.

Тақырып №15

Кешенді экономикалық талдау жүйесі.

Кешенді шаруашылық қызметті талдауды орындау барысында келесі кезеңдер анықталады:

Бірінші кезеңде талдау объектілері, мақсаты мен мәселесі нақтыланады, аналитикалық жұмыс жоспары құралады.

Екінші кезеңде талдау объектісі сипаттауға көмектесетін синтетикалық және аналитикалық көрсеткіштер жүйесі жасалады.

Үшінші кезеңде талдауға қажетті ақпарат жиналып дайындалады (онық нақтылығы тексеріледі, салыстырмалы түрге келтіріледі және т.с.с.).

Төртінші кезеңде шаруашылықтың нақты нәтижелерін есепті жылдың жоспарындағы көрсеткіштермен, өткен жылдардың нақты берілгендерімен, басқарушы ұйымдардың жетістіктерімен, саланы түгелдей салыстырады және т.с.с.

Бесінші кезеңде факторлық талдау жүргізіледі: факторлар алынады және олардың нәтижеге әсері анықталады.

Алтыншы кезеңде өндіріс тиімділігін арттырудың пайдаланылмаған және перспективалы резевтері анықталады.

Жетінші кезеңде анықталған қолданылмаған резервтердің және түрлі факторлар әрекеттерінің есебімен шаруашылық нәтижелерін бағалау жүзеге асырылады, оларды қолдану бойынша шаралар жасалады.

Жүйелі көзқарас – зерттеу әдіснамасындағы бағыт. Ол көптеген ішкі және сыртқы байланыстары бар жеке элементтерден тұратын күрделі жүйелер сияқты оюъектілерді зерттеуге негізделеді. Жүйелі көзқарас объектіні терең зерттеуге, ол туралы неғұрлым көбірек түсінік алуға, осы объекттінің жеке бөліктері арасында себепті-тергеулі байланысынкөрсетуге мүмкіндік береді.

Жүйелі көзқарастың негізгі ерекшеліктері – қозғалмалылық, өзара қарым-қатынас, өзара тәуелділік және жүйе элементтерінің өзара байланысы, кешенділік, толықтылық, бағыныштылық, бастаушы буынның ерекшеленуі. Экономикалық талдауда жүйелі көзқарас неғұрлым мақсатқа сай басқарушылық шешімдерді таңдау үшін негіз болатын беліген нұсқалардан тиімдісін таңдауға, шаруашылық мәселелерді шешудің ғылыми негізделген нұсқаларын құрастыруға мүмкіндік береді.

Жүйелі талдау процесінде бірнеше жүйелі кезеңдерді қарастыруға болады.

Зерттеудің бірінші кезеңінде талдау объектісі анықталған жүйе ретінде көрінеді. Бұл үшін ең басында жүйе элементтері ретінде қарастыруға болатын объектінің жеке бөліктерін бөліп көрсетеді. Нақты жағдайларда жүйе бірнеше деңгейге ие болуы мүмкін, яғни бірінші деңгейдің әрбір бөлек алынған элементін жеке жүйе (ішкі жүйе) түрінде қарастыруға болады. Бұдан басқа, талдаудың бірінші деңгейінде жүйенің даму мақсаты, оны шешетін мәселелер, басқа жүйелермен байланыс, жеке элементтер арасындағы өзара байланыстар, әрбір элементті және жүйені түгелдей іске асыру құрылуы тиіс.

Жүйелі талдаудың екінші кезеңнің негізгі мақсаты – жүйелері бар шарттарға, өзара байланыстарға (ішкі және сыртқы), элементтерге барлығына анағұрлым толық және сапалы баға беруге мүмкіндігі бар көрсеткіштердің іріктелуі.

Үшінші кезеңде зерттелетін жүйенің жалпы схемасы құрастырылады. Графикалық тұрғыда ол әдетте әрбір элементке арнайы блок сәйкес келетін блоктық сурет түрінде көрсетіледі. Бөлек блоктар жүйенің ішкі және сыртқы байланыстарының бары мен бағытын көрсететін бір-бірімен стрелкалар арқылы байланысқан. Мұнда алдыңғы кезеңде таңдалған көрсеткіштер жүйе элементтері мен байланыстары бойынша үлестіріледі, олардың тізімі нақтыланады (бірін-бірі қайталайтын шығарылып тасталады, ақпараты жеткіліксіздері ауыстырылады және т.с.с.).

Талдаудың төртінші кезеңі жүйенің экономика-математикалық үлгісі жалпы түрде құрылуына арналады. Мұнда сапалы талдау негізінде жүйенің барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің математикалық нысандары анықталады. Бұл кезеңде әртүрлі әдістер көмегімен барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің коэффициенттері, шетеу параметрлері мен мақсат функциялары анықталуы тиіс.

Нәтижесінде істелген жұмыс қорытындысы бойынша таңдалған объектіні экономикалық талдау үшін пайдаланылуы мүмкін экономика-математикалық үлгі алынуы мүмкін.

Ең соңғы талдаудың бесінші кезеңі «үлгімен жұмыс» деп аталады. Оны диалог түрінде компьтерде жасаған дұрыс. Өндірістің сол не басқа факторларын сипаттайтын экономика-математикалық үлгісінің (коэффициенттер, шектеулер) бөлек параметрлерін ауыстыру жолымен функция мәнін анықтайды. Осы көрсеткіштерді нақты, жоспарлы және басқалармен салыстыру шаруашылық қорытындысын, нәтижелі көрсеткіштер шамасына факторлар әсерін бағалауға, ішкі шаруашылық резервтердің пайдаланылмаған көлемі мен көздерін анықтауға мүмкіндік туғызады.

Талдауға суреттелген көзқарас басқалармен салыстырғанда маңызды артықшылықтарға ие: ол зерттеудің кешенділігі мен мақсаттылығын; өндіріс тиімділігінің арту резервтерін табудың әдіснамалық негізделген схемасын; шаруашылық нәтижелерін объективті бағалауды; шапшаңдық, әрекеттілік, негізін, талдау мен оның қорытындыларының дәлділігін қамтамасыз етеді. Алынған экономика-математикалық үлгі талдауда қайта-қайта қолданылуы және басқарушылық шешімдерді негіздеудің жақсы құралы ретінде қызмет етуі мүмкін.

Қорытынды Талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және олардың байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен заттарын танудың тәсілі ретінде қарастырылады. экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.

Тақырып №16

Басқарумашылық және қаржылық талдаудың мазмұны.

Қаржылық талдау практикасы, қаржалық есеп берудің негізгі оқылу ережелерін (талдау әдістемесін) әзірледі, оның негізінде келесідей басты тәсілдер қолданылыады:

- Деңгейлес талдау - есеп – қисаптың әрбір жайғасымын өткен кезеңмен салыстыру;

• Сатылас талдау - есеп – қисаптың әрбір жайғасымының жалпы нәтижелерге ықпалын анықтаумен қорытынды қаржалық көрсеткіштер құрылымын анықтау;

• Тренділік талдау - есеп – қисаптың әрбір жайғасымын өткен кезеңнің қатарында салыстыру және трендіні анықтау, яғни жеке кезеңдердің өзіндік ерекшеліктері мен кездейсоқ ықпалдардан тазартылған көрсеткіштер динамикасының негізгі тенденциялары. Тренд көмегімен келешектегі көрсеткіштердің мүмкіндікті мәндерін қалыптастырады, демек, келешекті болжалды талдау жүргізіледі;

• Салыстырмалы көрсеткіштердің талдауы - есеп берудің жеке жайғасымдары немесе есеп - қисаптың әртүрлі нысандарының жайғасымдары арасындағы қатынастарды есептеу, көрсеткіштердің өзара байланысын анықтау;

• Салыстырмалы талдау - бұл талдауға фирмалардың, еншілес фирмалардың, бөлімшелердің жеке көрсеткіштері бойынша есеп – қисаптың жиынтық көрсеткіштерінің ішкі шаруашылықты талдауы да жатады жәнеде берілген фирманың көрсеткішін бәсекелестердің көрсеткіштерімен, орташа салалық және орташа шаруашылықты деректермен шаруашылық аралық таудауыда кіреді;

• Факторлық талдау - нәтижелік көрсеткішке жеке факторлардың ықпалын талдау.

Қаржылық талдау өзара тығыз байланысқан екі бөлімнен тұратын, шаруашылық әрекетінің толық талдауының бөлігі болып табылады: қаржылық талдау және өндірістік басқару талдауы.

Қаржылық талдау сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Сыртқы қаржылық талдаудың ерекшеліктері болып табылатындар:

• кәсіпорынның қызметі туралы ақпаратты қолданушылардың, талдаудың субъектілерінің көптілігі;

• талдаудың субъектілерінің мақсаттары мен мүдделерінің әртүрлілігі;

• талдаудың, есептеу және есеп – қисап жүргізу стандарттарының типтік әдістемелерінің болуы;

• талдаудың тек қана көпшілікке бағдарлануы, кәсіпорынның сыртқы есеп - қисабы;

• алдыңғы фактордың салдары ретіндегі талдау міндетінің шектелуі;

• кәсіпорынның қызметі туралы ақпаратты қолданушылар үшін талдаудың нәтижелерінің максималды ашақ болуы.

Тек қана бухгалтерлік есеп – қисаптың деректеріне негізделетін қаржылық талдау, кәсіпорыннан тыс жерде оның мүдделі контрагенттерімен, меншіктенушілермен немесе мемлекеттік органдармен жүргізілген сыртқы талдау сипатын алады. Бұл талдау шаруашылық жүргізетін субъектінің барлық табысты құпияларын ашуға мүмкіндік бермейді.

Көпшіліктік қаржылық есеп – қисаптың деректері бойынша, кәсіпорынның серіктестерімен жүргізілген сыртқы қаржылық талдаудың негізгі мазмұнын құрайтындар:

• табыстардың абсолюттік көрсеткіштерін талдау;

• пайдалылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;

• кәсіпорынның қаржылық күйін, нарықтық тұрақтылығын, баланстың өтімділігін, төлем қабілеттілігін талдау;

• қарыз капиталдың қолданылуының тиімділігін талдау;

• кәсіпорынның қаржылық күйінің экономикалық диагностикасы және эмитенттердің рейтингтік бағасы.

Кәсіпорынның қызметі туралы әрқилы экономикалық ақпараттар және осы қызметтерді талдаудың көптеген әдістері бар. Қаржылық талдауды қаржылық есеп – қисаптың мәліметтері бойынша талдаудың классикалық әдісі деп атайды. Ішкі шаруашылықты қаржылық талдауды ақпарат көзі ретінде қолданады. Ішкі шаруашылықты қаржылық талдаудың негізгі мазмұны басқаруды оптималдау (үйлестіру) үшін маңызы бар басқада аспектілермен толықтырылуы мүмкін, мысалы капиталды авансылаудың тиімділігін талдау, шығынның, айналымның және пайданың өзара байланысын талдау сияқты.

Ішкі шаруашылықты басқарушылық талдау жүйесінде, басқарушылықты өндірістік есептің мәліметтерін тарту есебінен қаржылық талдауды тереңдету мүмкіндігі бар, басқаша айтқанда, шаруашылықты қызметтің тиімділігін бағалауға және кешенді экономикалық талдауын жүргізуге мүмкіндік бар.

Басқарушылық талдауының ерекшеліктері болып табылатындар:

• өз жетекшілігіне талдау нәтижелерін бағыттау;

• талдау үшін ақпараттың барлық көздерін қолдану;

• сырттан келетін талдауды регламенттеудің болмауы;

• талдаудың кешендігі, кәсіпорын қызметін жан – жақты зерттеу;

• есепті, талдауды, жоспарлауды және шешім қабылдауды интеграциялау;

• коммерциялық құпияны сақтау мақсатында талдау нәтижелерін барынша жабық ұстау.

Тақырып №18

Еңбек өнімділігін, материал қажетсінуін, қор қайтарымын талдау.

Еңбек өнімділігі деңгейін талдау

Экономикада өнімділікті жоғарлату басқару процесіне және өнімді немесе еңбекті өзгерту процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады. Төменде аталған жағдайлардың жеке біреуі орын алса, онда өнімділік өседі.

1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды;

2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;

3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ шығындардың өсу қарқыны өнімнің өсу қарқынынан төмен болады.

4. Өнім көлемі өзгермейді, шыығндар төмендейді;

5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ шығындардың төмендеу қарқыны жоғары болады.

Қазіргі заманда ілгері дамыған елдерде көп өнімдер бойынша өндіріс дәрежесінің дамығаны соншама, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып табылады. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатты болып табылады.

Осымен қатар, бүгінгі кәсіпорындардың шығындарының өзгерістері, автоматтанған өндірістер санының өсуімен де байланысты. Автоматтандыру тұрақты шығындардың және инвестициялардың өсуіне және өзгермелі шығындардың төмендеуіне әкеліп соғады. Өндіріс шығындары құрылымындағы осындай өзгерістер өндіріс қуаттарын толық пайдалануға ынталандырады.

Еңбек өнімділігі=Жиынтық қоғамдық өнім / Жұмыс атқаратындар саны

Кәсіпорын деңгейінде:

Еңбек өнімділігі=Q (өнімнің саны)/ Т (уақыт)

Еңбек өнімділігін арттыру үшін жұмыс уақытын үнемдейтін факторларға назар аударылады. 1) жұмыс уақытын ұтымды пайдалану;

2. жұмыста кездесетін тиімсіз үзілістерді азайту.

Еңбек өнімділігін арттыру мақсатында кәсіпорындарда жұмыс күшінің бәсеке қабілеттілігін, сапасын жоғарылату қажеттілігі мына факторлармен анықталады:

• өндірістік ресурс ретінде персонал құнының өсуі;

• еңбекті тиімді қолдануды және ұйымдастыруды жаңа әдістерді талап ететін бәсекелестер тарапынын қысым;

• өндірісті басқаруда және ұйымдастыруда жаңа әдістерді талап ететін технологиялық өзгерістер;

• өз жұмысшыларының потенциалының өсіміне кәсіпорын басшыларының әлеуметтік жауапкершілігі;

• автоматтандырылған жүйелердің енгізілуі және оларды басқаратын жұмысшылардың квалификациялық деңгейінің сәйкестілікті талап ету;

• жұмысшылардың интеллектуалдық дайындығын арттырудың қажеттілігі.

Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігі

Өндірісті қарқынды жүргізе отырып, өзіндік құнды азайтып, пайда көлемін көбейту арқылы жоғарғы табыстылық деңгейіне жетудің басты жолы, кәсіпорынның сапалы, ассортиментке сәйкес қажетті материалдармен және шикізаттармен толық қамтамасыз етілуі болып табылады.

Талдаудың ақпарат көздеріне жататындар:

• Материалдық – техникалық жабдықтаудың жоспары

• Шикізат пен материалдарды жеткізіп беру келісім-шарты

• Тапсырыстар

• Материалды – жабдықтау бөлімінің жедел мәліметтері

• Аналитикалық бухгалтерлік есеп деректері

• Өндіріске жұмсалған матерриалдық ресурстар мен олардың қалдықтары туралы статистикалық есептілік.

Кәсіпорынның шикізат және материалдармен қамтамасыз етілуін нақты

сатылып алынған шикізат көлемін жоспарлы қажеттілікпен салыстыра отырып талдаймыз. Сонымен қатар жабдықтау келісімінің орындалуы, материалдар сапасы, олардың стандартқа, техникалық шарттарға сәйкестігі тексеріледі, бұзылған жағдайда жабдықтаушыға қарсы шағым түсіріледі. Талдау кезінде жаабдықтау мерзімінің сақталуына көп көңіл бөлінеді, себебі ол, кәсіпорынның бірқалыпты жұмыс істеуінің кепілі болып саналады. Материалдық ресурстармен жабдықтау барысында әртүрлі келеңсіз жағдайлардың болуы материалдық жетіспеушілігін тудыруы мүмкін. Сондықтан қауіпсіздік шараларын жүргізіп қоймада басы артық материалдар қорының жағдайын талдауда назардан тыс қалмауы керек.

Материалдар қорының (запасының) үш түрін анықтаймыз:- ағымдық, науқандық, сақтандыру. Ағымдық қордың орташа сөткелік материал шығы мен күнмен есептелген жабдықтаулары қашықтығына (интервал) байланысты.

Қ_шм – шикізат пен материалдар қоры (запасы)

И_ж – жабдықтау интервалы

Ш_сөт – і шикізат пен материалдардың сөткелік шығындар көлемі.

Талдау процесі кезінде маңызды деген шикізат пен материалдар түрлері бойынша натуралды өлшемдегі нақты запастар қорын (нормативпен) мөлшерлі қормен салыстырамыз.

Материалдық запастардың жасалуын талдау

Материалы	Орташа сөткелік шығын (м)	Нақты запас		Запас мөлшері (нормасы) күн	Запас мөлшері мен ауытқу
		м	күндер		күн	м
А	250	1250	5	7	-2	-500
В	200	2400	12	10	+2	+400
и т.д.

Талдау барысында қажеті жоқ, басы артық материал мен шикізат запасын қойма есебінің мәліметтері бойынша анықтау.

Өндірістік қорларды пайдалану тиімділігі

Кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын ең маңызды көрсеткіштерінің бірі-қор қайтарымы, ол негізгі өндірістік қорларды пайдалануды қорытындылаудың көрсеткіші болып табылады. Ол талдау кезеңінде өнімді стаудан түскен табыстың (ақша) негізгі өндірістік қорлардың жылдық орташа құнына қатынасымен формула бойынша анықталады:

f = D_N / F.

Мұндағы : f – қор қайтарымы;

F – негізгі өндірістік қорлардың жылдық орташа құны;

D_N - өнімді стаудан түскен табыс.

Қор қайтарымына кері көрсеткіш бұл қор сыйымдылығы төмендегідей есептеледі:

1 / f немесе F / D_N .

Қор сыйымдылығы көрсеткішінің бір артықшылығы, оның алымын құрамдас бөліктер, жеке цехтар мен қондырғылар тобы бойынша жіктеуге болады. Бұл әрбір өндірістік учаскіде техниканы пайдаланудың, қорларды пайдаланудың қорытындылау көрсеткішіне әсерін анықтауға мүмкіндік береді.

Қор қайтарымын анықтағанда өнімнің көлемі құндық, заттай және шартты өлшемдермен есептелуі мүмкін.

Негізгі өндірістік қорлардың пайдаланылуын заттай өнім көлемімен есептелген қор қайтарымы көрсеткіші дәр бейнелейді. Алайда, заттай және шартты заттай өнім көлемінің өлшемдерін тек бір ғана өнім түрін шығаратын кәсіпорындарда немесе оны бір салмаққа теңестіруге болатын болса қолдануға болады.

Бұйымдардың кең номенклатурасын шағыратын кәсіпорындардың көпшілігі үшін қор қайтарымының жинақ көрсеткіштері құн түріндегі өнім көлеміне негізделіп есептеледі. Онда негізінен тауарлық өнім мен сату көлемі қолданылады.

Қор қайтарымы көрсеткішінің артуы және өнімнің қор сиымдылығының төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды жақсартатынын немесе керісінше көрсетеді. Негізгі қорлардың пайдаланудың тиміділігін арттыру үшін олардың жүктеме деңгейлерін, әсіресе олардың активті бөлігін арттыру, қорларды жаңарту, үдемелі жабдықтарды қазіргі технологияны, билікті қызметкерлерді пайдалагу қажет.

Негізгі өндірістік қордың нәтижелілігін арттырудың аса маңызды факторларының бірі-жабдықтардың пайдалануын жақсарту. Ол үшін олардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту, ауыстыру коэффициентін көбейту жолымен қол жеткізуге болады.

Қор қайтарымының шамасы мен динамикасында кәсіпорынға байланысты және байланыссыз әр түрлі себептер әсер етеді. Шаруашылықты интенсивті жолмен жүргізу негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құнының 1 теңгесіне өнім шығаруды жүйелі көбейтуді болжайды, оған механизм, машина мен жабдықтардың өнімділігін арттыру, олардың босқа тұруын азайту, техниканы оңтайлы жұмыс істету, негізгі өндірістік қорларды техникалық мейлінше жетілдіру арқылы жетуге болады.

Талдау барысында, ең алдымен негізгі өндірістік қорлар мен қор қайтарымының белсенді бөлігінің құрылымының еңбек құралдарын пайдаланудың қорытындылау көрсеткіші деңгейінің өзгеруіне әсерін анықтау қажет. Негізгі өндірістік қорлар құрылымының қор қайтарымына әсері негізгі өндіріс қорларының әртүрлі категорияларының өндірісітік процеске бірдей қатынасуына байланысты.

Қор қайтарымы есептегенде, олардың белсенді бөлігі негізгі өндірісітік қорлардан бөлінеді және өндіріс көлемінде тиімді пайдалануына байланысты ол еңбек құралдарына (жұмыс машинасы мен жабдықтар) тікелей әсер етеді. Қор қайтарымын талдаудың бұл екі факторлық моделі өте қарапайым болады. Осы факторларда қор қайтарымының тәуелділігі мына формуламен бейнеленеді:

f = F^a / F * D^N / F^a

Мұндағы: f - қор қайтарымы;

F^a- негізгі қорлардың белсенді бөлігі;

F – негізгі өндірістік қорлардың жылдық орташа құны;

F^a / F - өндірістік негізгі қорлардың жалпы құнындағы белсенді бөлігінің үлес салмағы;

D^N / F^a – негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің қор қайтарымы.

Арнайы әдебиетте қор қайтарымын талдағанда, оған экстенсивтік және интенсивтік факторлардың әсерін ашып көрсететін толық модельді пайдалану ұсынылады. Бұл модельдің формуласы мынадай:

f = F^a / F* F^g / F^a * T^CM/Q^g * 1/C * T^ч / T^CM * N/ T^ч .

мұндағы: F- істеп тұрған машина мен жабдықтың құны;

T^CM – істелген станок ауысым саны;

C – жабдықтың орташа құны;

Q^g – істеп тұрған жабдықтар саны;

T^ч- істелген станок-сағат саны;

N – босатылған баға бойынша шығарылған өнім.

Бұл формула қор қайтарымының динамикасына мына себептердің әсерін анықтауға мүмкіндік береді: қордың жалпы құны ішіндегі белсенді бөлігің үлесінің (F^a / F), негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің құнындағы істеп тұрған машина мен жабдықтардың үлесін (F^g / F^a), жабдық жұмысының ауысымдық коэффициентін (T^CM/Q^g), жабдық бірлігінің орташа құнын (С), станок ауысымының ұзақтығын (T^ч / T^CM), жабдықтың бір станок-сағатта өндірген өнімін (N/ T^ч ).

Қор қайтарымына әсер ететін негізгі себептердің бірі, кәсіпорынның өндірістік қуатын пайдалану болып табылады. Қор қайтарымы мен өндірістік қуатты пайдалану арасындағы байланысты анықтау үшін қор қайтарымы көрсеткішін мына түрде бейнелеуге болады:

f= N / N^OC * N^OC / M * M / F^a * F^a / F.

Бұл формула қор қайтарымы динамикасына мына себептердің деңгейінің өзгеруінің әсерін анықтауға мүмкіндік береді: кәсіпорынның мамандануы деңгейн (N / N^OC), кәсіпорынның қуаттылығын пайдалану коэффициентін (N^OC / M), қордың жалпы құнындағы белсенді бөлігін (F^a / F), қордың белсенді бөлігінің қор қайтарымын (M / F^a), есептелген қуатын.

Талдау кезінде аталған көрсеткіштердің динамикасы, олардың орындалу жоспарының деңгейі, өзара шаруашылық салыстырулар жүргізіледі.

Негізгі қорларды пайдалану тиімділігінің жалпылама көрсеткіштерінің бірі бұл қор тиімділігі. Оның деңгейі қор қайтарамына, сатылу тиімділігіне және жалпы шығарылымындағы өткізілген өнімнің үлесінің тиімділігіне тәеуелді. Бұл көрсеткіштердің өзара байланысы төмендегі формула арқылы сипаттауға болады.

R^ОС=ФО^ОС* Д_РП * R_об

Абсолютті айырма әдісін қолдана отырып, қор тиімділігің өзгеруін анықтауға болады:

• негізгі қорлардың қор қайтарымы есебінен

ΔR^OC=ΔФО ^ОС*Д _РП0* R _{Ob 0};

• жалпы шығарылымында өткізілген өнімнің үлесі

ΔR^OC=ФО₁ ^ОС*ΔД _РП* R _{Ob 0};

-айналым тиімділігі

ΔR^OC=ФО₁ ^ОС*ΔД _{РП 1}* ΔR _Ob ;

Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады. Пайда дегеніміз-тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсал-ған шығындардың айырмасы.Былайша айтқанда, пайда- бұл өндірістің айналымының қаржы-лық қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орның толтыратыны, ал оның басқа бөлігі- қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады.

Тақырып№19

Өнімнің құрылымын және көлемін талдау. Өзіндік құнын талдау.

Өнім өндіру мен оны сату бір-бірінен тәуелді көрсеткіштер. Егер өнім өндіру мүмкіндігі шектеулі болып, ал өнімге деген сұраныс керісінше көп болса, онда басымдылық өнімді өндіруге беріледі, өйткені сатылатын өнім көлемі өндіріс көлемі арқылы анықталады. Керісінше өнімге деген сұраныс толықтай қанағаттандырылып, бәсекелестік деңгейі жоғары дамыған нарықтағы өндіріс көлемін жоспарлау сол нарықта сатылу мүмкіндігіне ие тауар көлемі негізнде іске асырылады. Өнімді өндіру, сату және оның сапалық көрсеткіштерін жоғарылату кәсіпорынның шығындары мен пайдасының көлеміне тікелей әсер ететін болғандықтан бұл талдаудың маңызы зор.

Талдаудың негізгі міндеттері: Өнімді өндіру мен сату жоспарларының орындалу деңгей мен динамикасын бағалау.

• Осы көрсеткіштердің көлемінің өзгеруіне факторлар әсерін анықтау.

• Өнім өндіру мен оны сату көлемін ұғайтушы ішкі шаруашылық резервтерді ашу.

• Ашылған резервтерді іске қосу үшін іс-шараларын қарастыру.

• Натуралды-заттай: (тонны, кг, куб, га, км. т.б.)

• Жеке өнім түрлері (дана, метр, т.б.)

• Шартты натуралды: консерві з/д – шартты жалпылама өлшем мың банкі, полграфия – шартты басылым қағаз, жөндеу жұмыстарын жүргізуші кәсіпорында жұмыстарын жүргізуші кәсіпорында – шартты жөндеу.

• Құрамдастырылған натуралды: киловат, тонна, километр (т/км) (жалпылама өлшем).

• Еңбек шығындары: еңбек сағ,, еңбек-күн, еңбек-минут (жалпылама өлшемдер).

• Ақшалай өлшем: теңге, мың теңге млн.теңге (жалпылама өлшем).

Өзіндік құн-өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің өзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материал,

электр энергиясы, амортизациялық жарна, еңбекақы т.б. кіреді. Өзіндік құн сол кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол әрбір өнімге жұмсалған жалпы шығын сомасын өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады.

Өзіндік құнды азайтуды талдауда осы негізгі экономикалық элементтер арасындағы шығындар арқылы енгізуге болады Өзіндік құнды есептеуге қажетті ақпарат кәсіпорынның бухгалтер-

лік құжаттарынан, жабдықтаушылар шоттрынан, еңбекақы есептерінен, материадарды жіберуге жарналардан, шығындық ведомостволардар және т.б. алуға болады.

Өнім бірлігіне өзіндік құнды толық есептеу алдында белгілі уақыт кезеңіндегі өнім өндірісіне жалпы шығындарды білу қажет.

Жалпы шығындар тікелей және қосымша болып бөлінеді.

Тікелей шығындарға өнімге қосылған материалдар құны, жұмысшылар еңбекақысы және әлеуметтік сақтандыруларғааударымдар. Бұл шығындарды шығарылған өнім немесе өнім топтарына тікелей қатысты қылуға болады.

Жанама шығындар-бұл фирманың қызмет етуіне қажетті шығындар: құрал-жабдықты ұстау бойынша шығындар, арендалық төлемдер, коммуналдық қызметтің бағасы, коммерциялық шығындар, өнім өндірісі процесінде жұмысбасты емес персоналдың еңбекақысы, несиелер бойынша пайыздар және т.б.

Кәсіпорынның өндіріетін әрбір өнімнің толық өзіндік құнын біле отырып, сатып алушыға осы өнімнің өткізілу бағасын немесе құнын анықтауға болады.

Мысалы, кәсіпкер өз шығындарын (тікелей және жанама) жабқысы келеді, және 20% табыс алғысы келеді:

Толық өзіндік құн 20,89 тенге

Табыс 4,18 тенге

Сату бағасы 25,07 тенге

Бұл жағдайда кәсіпкер сатудан 20% табыс ала алмағанын көруге болады. Табыс тек қана 16,8%-ды құрайды (ол 4,18 және 25,07 арасындағы қатынаспен есептелген) және табсы нормасы ( маржасы) деп аталады.

Бұл жерде есептелген баға, тек өнімді өткізуге қажетті бағаны ғана көрсетеді.

Осындай сападағы нанды фирма 22 теңгеге сата отырып ( толық өзіндік құннан жоғарырақ), фирманың жақсы табыс табуы қиынға соғады. Сондықтанда фирма өзіндік құнды осы өнімге ұқсас өнім өндірушілердікінен жоғары болмайтындай етіп, түсіруі қажет болады.

Егер өзіндік құн құрылымын қарастыратын болсақ, фирманың өндіретін наны басқа бәсекелестердікіне қарағанда дәрумендендірілген.

Фирмаға осы ерекшелікті ескеру қажет, осы ерекшелікті тұтынушыға жеткізу үшін фирма сәйкесінше ақпараттық және

жарнамалық компанияның қызметін қолдану қажет, бұл компанияның көмегімен фирма өзінің өнімінің басқа өндірушілер өнімімен салыстырғанда қосымша қаситтері бар екенін жария ете алады. Оған тұтынушыларды өзінің өнімінің бағасының жоғары болуының себебі әртүрлі дәрумендермен байытылғандығына байланысты екенін сендіру қажет.

Басқа жағдайда фирмаға басқаша стратегияны таңдау қажет болады, тіпті өндірістік шығындарды азайтып және өз өнімінің бағасын нарықтағы бағамен теңестіру үшін витаминдерден бас тартуға мәжбүр болады. Әйтпесе, оның өнімі нарықтағы бәсекелестердің өнімінен жеңілу қаупі болады.

Бұл жағдайда өнімді қандай бағамен сатуға тырысатын әр түрлі нұсқаларды қарастыру қажет.

Тақырып№20

Баланс активтерінің құрамы мен құрлымы өзгерісін талдау.

Активтер үш сатыдан: анықтау, тану және бағалаудан түрады. Анықтау сатысында шаруашылық фактілерінің негізіне қарай алынған және есеп бақылауына түскен үйымдар қызметінің қалыпты жағдайында қызмет атқаруына және алдағы кезеңде экономикалық табыс.келтіретін активтер жатады. Активтер үзақ мерзімді және ағымдағы болып екіге бөлінеді. Балансқа түскен активтердің барлық сомасының көлемін -жинақталған активтер деп атайды. Егер барлық жинақталған активтер сомасынан басқадай түлғалардың алашағын шегерген жағдайда, қалған соманы нетто-активтер немесе үйымдардың меншікті капиталы деп атайды.

Активтерді тану деп - активтерді бірегейлік өлшемге келтіріп, қаржылык қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушыларды талабына қарай қанағаттандыруды айтады.

Активтерді бағалау. Активтер дәстүрлі әдістермен: бастапқы қүнымен (тарихи), сатып алу бағасымен, нақтылы өзіндік қүнымен бағаланады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтер төрт түрлі қүнмен:

1) бастапқы өзіндік қүнымен;

2) қалпына келтіру қүнымен;

3) жоюдағы қүнымен;

4) ағымдағы қүнмен (немесе базарлы қүнға келтіру әдістермен) бағаланады.

Активтер құрамы.Активтер төмендегі түрлерден: материалды қүндылықтардан (ғимараттар, қүрылғылар, жабдықтар, тауарлар, босалқылар, дайын өнімдер); материалды емес активтерден (авторлык күкық - «гудвилл», патенттер, тауар белгілері, жер пайдалану күқығы, акпаратмен қамту т.б.); ақша қаражаттарынан (кассадағы және банктердегі ақшалар, қүнды кағаздар, берешектердің карыздары) қүрылады.

Активтер есебі. Активтердің қүрамының барлығы ақшалай өлшеммен өлшеніп, тиісті счеттар мен баланска жазылады.

Материалды емес активтер. Бүларға: - «гудвилл», патенттер, авторлық қүқық, тауарлардың белгілері, лицензиялар, «ноу-хау», бағдарламалық өнімдер, жер учаскелерін пайдалану қүқысы, табиғат ресурстарын пайдалану қүқысы, үйымдастыру шығындары, монополиялық үстемдік қүқысы, т.с.с. жатады. Материалды емес активтер келешекте табыс келтіретін, үзақ мерзімде пайдаланылатын және қолмен үстауға жатпайтын экономикалық ресурстар.

Негізгі құралдар . Өндірістік үрдіске жылдар бойы өз қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіруге арналған және өндірілген жаңа өнімдер үшін жүмсалған шығындар қүрамына өзінің бастапқы қүнын амортизация түрінде біртіндеп беріп отыратын активтерді - негізгі күралдар деп атаймыз. Бүларға: ғимараттар, қүрылғылар, машиналар мен жабдықтар, күш беруші қүралдар, өлшеу мен реттеу аспаптары, көлік қүралдары, жер учаскелері жатады.

Амортизация. Түптің түбінде негізгі қүралдар жарамсыздыққа айналады. Бүларды пайдаланудың мерзімі шектеулі. Негізгі қүралдарды пайдаланудың мерзімі есептелініп, жоспарланады. Пайдалану мерзімі аяқталғанға дейін негізгі қүралдарға амортизация (тозу жарна) есептелініп, бүл сома жаңадан өндірілген өнімдердің өзіндік қүнына біртіндеп қосылып отырады. Амортизациялық соманың есебі «Негізгі қүралдардың тозуы» счетында жинақталып жүргізіледі. Әрбір жекелеген негізгі қүралдар бойынша жинақталған амортизациялық соманы, бүлардың бастапқы (тарихи) қүнынан шегергендегі қалған қалдықты баланстық қалдық қүн деп атайды. Негізгі қүралдар екі себептен: физикалық және моральдық тозу жағдайынан жарамсыздыққа айналады.

Аяқталмаған құрылыс - үзақ мерзімді активтер қүрамына жататын баптардың бір түрі. Мүнда негізгі қүралдар салуға байланысты күрделі қаржы игеру шығындарының есебі, сондай-ақ жылжымайтын мүліктерге салынған инвестициялар есебі жүргізіледі. Бүларға: қүрылыс толығымен аяқталғанға дейінгі объектілерге жүмсалған шығындар, салынып жатқан қүрлыстарға жүмсалған шығындар, үзақ мерзімде пайдаланылатын негізгі қүралдарды сатып алуға жүмсалған шығындар, көпжылдық көшеттер отырғызу, жас төлдер мен бордақыға қойылған малдарды өсіру мен негізгі табынға көшіру шығындары жатады.

Инвестициялық қаржы салу. Қолма-қол ақша, немесе ақшаға тән басқа да балама қаражаттарды басқадай сыртқы түлғалардың осы үйымға салуын - инвестиция деп атайды. Инвестиция алушы жақтың түпкі мақсаты - негізгі капитал көлемін үлғайту мен үстап түру және өндірістік үрдісті технологиялық жағынан жетілдіру болып табылады.

Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектері Үзақ мерзімді берешектер қарызы негізінен бір жылдан артық уақыт ішінде жабылатын қарыздар. Үзақ мерзімді берешек қарыздар клиенттерден алынған вексельдерден, ақша қаражаттарынан, қүнды қағаздардан туындайды. Егер клиент жазба түрде вексель рәсімдеген жағдайда, онда бүлардың қарыздары бойынша міндетті түрде есеп айырысуы немесе төлеуі керек. Мүндай сомалар «Алынған вексельдер» счетында жүргізіледі.

Ағымдағы активтер. Ағымдағы активтер - бір жыл ішінде ақшаға айналуы керек. Мүндай активтерді экономикалық ресурстар және қаражаттар деп таныған жөн. Ағымдағы активтер бір жыл ішінде сатылуға және жұмсалуға тиісті. Бүларға: тауарлы-материалды босалкылар - берешектердің қарызы, алдағы кезең шығындары, берілген аванстар, қысқа мерзімге салынған қаржылық инвестициялар, ақша қаражаттары жатады.

Босалқылар.Босалқылар ағымдағы активтер түрінде өндірістік үрдіске бір-ақ рет қатысып, өзінің физикалық үлгісін жояды. Ағымдағы қаражат ретінде бүлардың қүны толығымен жаңадан өндірілген өнімнің өзіндік қүнына қосылады. Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ресми қүжаттарда «босалқылар» (запасы) термині жиі қолданылады. Біздің түсінігіміз бойынша «босалқылар» термині бір нәрсенің қүрамындағы қосымша немесе қыстырма түрінде танылған, өзінің жеке экономикалық маңызы \ жоқ сияқты. Сондықтан «босалқылар» терминін «қүндылықтар» терминімен ауыстырған жөн. Бухгалтерлік есеп жүйесіне түсетін барлық фактілердің қүны болатындығын есте сақтау керек.

Тауарлы-материалды құндылықтар. Бүларға: өнімдер өндіруге қажетті материалдар, шикізаттар, тауарлар, отындар және аяқталмаған өндіріс жатады. Тауарлы-материалды қүндылықтар ағымдағы активтердің негізгі бөлігін күрайды.

Материалдар. Ағымдағы активтер қүрамында есептелінетін, шаруашылық операцияларын жүргізетін және өндірілетін өнімдерге жүмсалатын, көзбен көріп, қолмен үстауға болатын заттарды - материалдар деп атаймыз. Бүларға: қүрлыс материалдары, егістік жерге отырғызылатын, себілетін түқымдар, машиналар мен механизмдерді жөндеуден өткізу материалдары жатады.

Берешектер борышы. Жөнелтілген тауарлар, орындалған жүмыстар, көрсетілген қызметтер үшін заңды және жеке түлғалардың осы күнге дейін төлемей отырған ақшаларын берешектердің борышы деп атаймыз. Сонымен қатар, бүларға тапсырыс берушілердің, еншілес, тә>елді үйымдардың, бірлесіп бақыланатын заңды түлғалардың берешек борыштары жатады. Берешектердің мүндай борыштары «Түсуге тиісті қарыздар» счетында жүргізіледі. Берешектер борышы ағымдағы активтер қүрамында саналатындықтан есепті осы жылдың ішінде алынуға тиісті. Осы үйымның есебіне түспейтін болып анықталған қарыз сомалар - үмітсіз карыздар болып танылады.

Алдағы кезең шығындары. Тиімділігі мен пайдалық дәрежесі осы жылы емес, алдағы кезеңдерде аныкталатын ағымдағы активтердің белгілі бір бөлігін - алдағы кезең шығындары деп атаймыз. Бүларға: сактандыру төленген сақтандыру сомалары, жал төлемі, тау-кен өндірісін дайындауға, мерзімдік басылымдарға жазылу жөніндегі шығындар жатады.

Берілген аванстар. Алағы уақыттарда алынатын тауарлы-материалды құндылықтар, ұзақ мерзімді активтер, орындалатын жұмыстар, көрсетілген қызметтер, сондай-ақ тапсырыс алушылардан түсетін мүліктер, бұлардың жеке бөліктері түсетін тауарлар т.б. үшін осы ұйымның басқа да заңды және жеке тұлғаларға аалдын ала төленген ақшаларын – берілген аванстар деп атаймыз.

Қаржылық инвестициялар. Ұйымдардың ұзақ және қысқа мерзімге алған инвестицияларын, сондай-ақ сатылып алынған акциялар мен облигациялардың қолда барын – қаржылық инвестициялар деп атаймыз.

Ақшалар деп – отандық және шетелдік валюта түрінде, есептегі, жолдағы, арнаулы есеп шоттарындағы, валюталық шоттағы, есеп айырысу шотындағы, кассадағы ақшаларды айтады. Ақшалар әр түрлі шығындарды жабуға, клиенттермен есеп айырысуға, т.б. мұқтаждық операциялар жүргізуге арналған.

Аяқталмаған өндіріс. Толығымен технологиялық циклдан өтпеген айын өнімдер шығаруға, тауарлар, жұмыстар мен қызметтер көретуге, сонай-ақ ары қарай өңдеуге жаттын, қоймаға жөнелтіле қоймаған өнімерге жұмсалған шығындарды – аяқталмаған өніріс деп атаймыз. Келесі жылға қалдырылған аяқталмаған өндіріс шығындары түгенделіп, нақтылы осы жылы жұмсалған шығынар сомасы бухгалтерік балансқа жазылады.

Тақырып №22

Дебиторлық және кредиторлық қарызды талдау.

Дебиторлық берешектің өсімі әр қашанда кері бағаланбайды. Берешекті қарапайым (әдеттегі) және мерзімі өткен деп бөледі. Мерзімі өткен берешек қаржылық қиындықтар туындатады, яғни кәсіпорын қаржылық жетіспеушілікті басынан өткереді. Дебиторлық берешекте қаражаттардың таңдатылуы капитал айналымдылығының бәсеңдеуіне әкеледі. Мерзімі өткен дебиторлық берешек сонымен қатар қарызды өтемеу және пайданың азаюы тәекелін білдіреді. Сондықтан да әрбір кәсіпорын оларға тиісті төлемдерді өтеу мерзімін қысқартуға қызығушылық білдіреді.

Кәсіпорынның айналымына капиталды сырттан тарту қалыпты құбылыс. Ол кәсіпорын қаржылық жағдайын уақытша жақсартуға мүмкіндік береді. Бірақ, қарыздық міндеттемелер уақытылы қайтарылуы керек. Әйтпесе уақыты өтіп кеткен берешектер бойынша айыппұл төленіп, кәсіпорынның қаржылық жағдайы киындайды. Сондықтан, талдау кезінде кредиторлық берешектердің құрамын, алыну ұзақтығын, мерзімі өткен берешектердің пайда болу себептерін зерттеу қажет.

Кредиторлық берешектердің кәсіпорын айналымындағы орташа пайдаланылу ұзақтығы келесідей есептеледі:

Кредиторлық берешектердің сапасы үлес салмақпен де анықталады. Вексельмен қамтамасыз етілген кредиторлық берешектердің үлесі қарыздық міндеттемелердің ұақытысы төленбеуінен вексельден тыс тартуға әкелетін бөлігін көрсетеді. Бұл қосымша шығындар жұмсауды талап етеді, әрі кәсіпорынның іскерлік беделіне нұқсан келтіреді.

Кесте- Дебиторлық берешектің пайда болу (құрылу) мерзімінің өтуі және оның құрамын талдау

Дебиторлық берешектің түрі	Сомма,млн.тг		Оның ішінде
	Жыл басына	Жыл соңына	1 айға дейін	1 айдан 3 айға дейін	3 айдан 6 айға дейін	6 айдан 12 айға дейін	1 жылдан жоғары
Тауар және қызметтер үшін
Оның ішінде клиенттердің қарыздары
А
В
С
Және сол сияқтылар
Бюджетпен
Басқа да дебиторлар
Және сол сияқтылар
Барлығы
Барлығына %
Оның ішінде векселмен қамтамасыз етілген

Ағымдағы активтердің жағдайын бағалай отырып, дебиторлық берешектің сапасын және өтімділігін зерттеу маңызды. Ол үшін дебиторлық берешектің айналымдылық кезеңі ( П_ДБ ) немесе қарыздарды инкассациялау кезеңі көрсеткіштері қолданылады. Ол тауарды жөнелтумен және клиенттерден ол нақты ақшаны алғанға дейінгі уақытқа тең:

Дебиторлық берешекпен басқарудың тиімділігін көрсету үшін, әр ай үшін оның инкассация кезеңі ескеріледі.

Дебиторлық берешектің сапасын сипаттау үшін дебиторлық берешектің жалпы сомасында күмәнді қарыздар бойынша резервтің үлесі сияқты көрсеткіштер анықталады. Берілген коэффициенттің өсу деңгейі дебиторлық берешектің сапасының төмендегенін сипаттайды. Дебиторлық берешектің айналымдылық кезеңі резерв үлесі күмәнді қарыздар бойынша динамикада орта салалық берілгендер, нормативтер мен салыстырады.

Мұның себептері: есептеу жүйесінің тиімсіздігі, сатып алушының қаржылық жағдайының қиындауы, банктерде құжат айналымының ұзақтығы. Дебиторлық берешектің сапасы сонымен қатар үлес салмақпен бағаланады. Вексельдердің оны өтеу мерзімі басталғанға дейін үшінші тұлғаға өткізілуі мүмкін жоғары ликвидті актив болып табылумен байланысты. Вексельдік міндеттеме дебиторлық берешекке қарағанда жоғары мәнге ие. Дебиторлық берешектің жалпы соммасында вексельден алынған үлес салмақтың көбеюі оның сенімділігінің және өтімділігінің жоғарылағанын дәлелдейді. Мәселенің актуалдығы инфляция жағдайында туындайды. Жоғары инфляция жағдайында ақшаны қолда ұстау, тауарды қарызға сату тиімсіз. Дегенмен, ақша нысанында төлеуге несиелік міндеттемені салу тиімді, кредиторлық берешектің әртүрлі түрі бойынша төлемдер ақшамен өндіріледі, төлеу кезеңінде сатып алу қабілеті азаяды. Кәсіпорынның дебиторлар мен өз уақытында есеп айырыспауынан болатын шығындарды есептеу үшін мерзімі өткен дебиторлық берешектен оның соммасын азайту қажет.

Кәсіпорын үшін ақша қаражаттарын басқару өте маңызды. Ағымдағы активтерді басқарудың шеберлігі есепте минималды қажетті ақша қаражаттарын сақтаудан тұрады. Өзінің мәні бойынша ағымдағы оперативті қызмет үшін қажетті сомма сақтандыру қорын сипаттайды. Оның көлемі ең басты төлемдерді жаба алатындай болуы керек.

Ақша ағымдары жоспарланады. Бұл үшін әр айға, ал оперативті басқару үшін декада немесе бес күндік, табыс және шығындар жоспары құрылады.

Егер ұзақ уақыт бойына ақша қаражаттарының оң қалдығы жоспарланса, онда оның тиімді қолдану жолдары қарастырылады. Жеке кезеңдерде нақты ақша қаражаттарының жетіспеушілігі тууы мүмкін. Онда заимды қаражаттардың тартудың көздері жоспарланады.

Талдау жүргізгенде банк шотындағы нақты ақша қалдықтарының динамикасы және берілген актив түрінде капиталды табу кезеңін зерттейді. Нақты ақшада капиталды табу кезеңі келесі үлгіде анықталады:

Мерзімі өткен төлемдердің қатысуы жоспарлы ақша қаражаттарының түсуі шығындалуын, яғни ақша ағымының жақсы балансталуын дәлелдейді.

Тақырып №23

Баланстың өтімділігін талдау.

Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, - өтімділігі жоғарылардан бастап өтімділігі төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару уақытын жоғарылату тәртібі бойынша болады.

Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.

А1. Ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша қаражаттарының барлық баптары мен құнды қағаздары жатады.

Ақша қаражаттары мен құнды қағаздар (қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар) – айналым қаоажатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден есеп айырысуға болады, ал құнды қағаздар қолма-қол ақшаға тез айналады.

А2. Тез өткізілетін активтер. Бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш басқа да активтерді жатқызады.

Дебиторлық борыш сомалары есеп айырысу шотына белгілі бір уақытта келіп түсіп, бұлар да өз міндеттемелерін төлеуге жұмсалуы мүмкін. Есеп айырысу құжаттары бойынша жіберілген , сатып алушылар уақытында төленбеген тауарлар бойынша, төлеу уақыты ұзарып кеткен борыштардың өтімділігі анағұрлым төмен, себебі төлемнің қашан келіп түскені белгісіз.

А3. Баяу өткізілетін активтер. Баланс активінің II бөлімінің «Тауарлы-материалдық қорлар( бабы және баланс активінің I бөліміндегі «Ұзақ мерзімді инвестициялар» (жарғылық қорға басқа кәсіпорындардың салған салымдар мөлшеріне азайтылған) бабы.

Бірақ бұл кезде «Алдағы кезең шығындары» бабы есепке алынбайды. Бұл топтың активтерін ақшаға айналдыру қиынырақ: бірінші сатып алушыны тауып алу қажет, ал бұл оңай емес және белгілі бір уақытты керек етеді.

А4. Қиын өткізілетін активтер – баланс активінің I бөлімінің алдындағы топтарға енгізілген баптарынан басқа барлық баптары. I бөлім жиынынан «Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар» бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана алынып тасталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамында басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.

Баланс активінің баптары оларды өтімділік дәрежесі бойынша топтағанда , басты орынды ең өтімді және әр жақты меншік нысаны алады – кассадағы, банктегі есеп айырысу, валюта және ағымдағы шоттардағы ақша қаражаттары. Бұдан кейін бағалы қағаздарға салынған қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар , дебиторлармен есеп айырысу тұрады. Активтің бұл қарастырылған баптары негізінен кісіпорынның «өтімділігін» (өтімді капитал), яғни активтің бірінші кезектегі міндеттемелерді төлеу үшін қаражаттар алынатын бөлігін көрсетеді.

П1. Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер – бұларға уақытында төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу көлемінен асқан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады.

П2. Қысқа мерзімді міндеттемелер – қысқа мерзімді несиелер мен заемдар және жұмыскерлерге арнаоған қағаздар.

П3. Ұзақ мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді несиелер мен заемдер.

П4. Тұрақты міндеттемелер – пассивтің I бөлімінің «Меншікті капитал» баптары. Актив пен пассивтің балансын сақтау үшін бұл топтың жиыны баланс активінің «Алдағы кезең шығындары» бабы бойынша сомаға азайтылады.

Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесідей қатынастарда саналады:

А1 > П1

А2 > П2

А3 > П3

А4 < П4

Тақырып №24

Ұйымның төлем қабілеттілігін талдау.

Кәсіпорының төлем қабілетті-лігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондық-тан онымен тығыз байланысты болады.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп – оныңдер кезінде өзінің барлық мін-деттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығы.Бірақ бұл үшін кәсіпорын-ның есеп айырысу,валюта және басқа да шоттарында ақшалары болу керек.

Төлем қабілеттілігі бар деп ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндет-темелерінен көп жоғары кәсіпорында есептеуге болады.Кәсіпорынның қарыз-дарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз үдіріс үшін қаржылары болуы керек.

Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықталады. Кәсі-порын жабдықтаушыларына ,банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.

Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем құ-ралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел міндеттемелерімен салыстыру жо-лымен анықталады.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын активіндегі ақша қаражаттарына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты сипаттайтын өтімділіктің үш статистикалық көрсеткіштері кеңінен пайдаланылады:

1. Абсолютті өтімділік коэффициенті (жеделдік коэффициенті) ақша қа-ражаттары мен тез өткізілетін бағалы қағаздардың мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы ретінде есептеледі.

2. Аралық өтеу коэффициенті – ақша қаражаттарының алдыңғы алымына дебиторлық борыш және басқа да активтер қосылады.Ол дебиторлық бо-рыштың өз уақытында есеп жүргізу жағдайында болжамдалған төлемдік мүмкіндіктерін көрсетеді, яғни міндеттемелерінің қандай бөлігі ақша қара-жатының есебінен емес,сонымен қатар өткізілген өнімдер,орындалған жұ-мыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін түсімдер есебінен өтелетінін сипаттайды.

Жалпы өтеу коэффициенті - өтімді құралдар жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің саласын өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және ба-ланс құрылымының өзінің қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есеп-тесе алу қабілеттілігі

№	Көрсеткіш	Көрсеткіш мақсаты	Есептеу формуласы	Қолайлы мәні
1	Тәуелсіздік коэф-і	М.к-ң к.о активтерін қалыптасытыру көзінің жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Ол б/ша к.о-ң қаншалықты деңгейде қарыз қаражатқа тәуелді екендігін және меншікті қаражатын қалай пайдаланатынын білуе болады	меншікті капитал/ авансталған капитал	0,5-0,6
2	Тәуелділік коэф-і	Қарыз қаражаттардың жиынтық капиталдағы үлесін сипаттайды. Авансталған капиталдағы қарыз үлес неғұрлым көп болса, соғұрлым к.о қаржыландырудың сыртқы көздері көбірек тәуелді болады.	қарыздық капитал/ авансталған капитал	0,4-0,5
3	Қаржыландыру коэф-і	Меншікті және таратылған капиталдың арақатынасын сипаттайды. Ол к.о активтерінің қай бөлігі меншікті қаражат есебінен, қай бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржыландыратынын көрс-і.	меншікті капитал/тартылған капиталға	>1
4	Қарыз және меншікті қүралдарының ара-қатынасы	К.о активтері қай бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржыландыратынын көрс-і, 1 теңгеге қанша қарыз тартылғандығын көр-і	қарыз капиталы/меншікті капиталы	<1
5	Инвестицияларды өтеу коэф-і	Жиынтық капиталдың м.к мен ұзақ мерзімд міндеттемелердің үлесін сипаттайды.	м.к+ұзақ мерзімді міндеттемелер/ жиынтық капитал	қалыпты=0,9 қауіпті-0,75
6	Иневест-қ коэф-і	М.к-ң н.қ-р мен басқа да аквтивтер сатып алуға пайдалануын көрс-і.	м.к/н.капитал	>0,5
7	Қарыз қаражатын ұзақ мерзімге тарту коэф-і	к.о активтерін қаржы-у үшін тартылған ұзақ мерзімді несиелермен қарыздардың м.к мен қатар үлесін көр-і	ұзақ мерзімді міндеттемелер/м.к+ұзақ мерзімді міндеттемелер	----
8	М.айналым капиталы	М.к-ң қандай бөлігі иммобильді сипаттағы құныдылықтардың бекітілмегіндіктен сипаттайды.	м.к/айналымнан тыс активтер	---
9	Маневрлік коэф-т	М.к-ң қандай бөлігі табельдіі нысанда екендігін сипаттайды	меншікті айналым капиталы/ м.к	>0,5
10	Қорлар мен шығындардың меншікті қалыптасу көздерімен қамтамысыз етілу коэф-і	Қорлар мен шығындардың қандай бөлігі меншікті айналым қаражатымен өтелетіндігін көр-і	меншікті айналым капиталы/ТМҚ	>0,6+0,8
11	Қысқа мерзімді қарыз коэф-і	Ағымдық міндеттемелердің к.о-ң жалпы міндеттемелер көлеміндегі үлесін сипаттайды	ағымдық міндеттемелер/жалпы міндеттемелер
12	Берешек қарыз коэ-і	Берешек қарыз бен басқа да пассивтерінің жалпы міндеттемедегі үлесін сипаттайды.	берешек қарыз+басқа да пассивтер/ жалпы міндеттемелер
13 14	Алашақ және берешек қарыз ара-қатынасы коэф-і К.о-ң несиелер б/ша %-р төлей алу қабілеттілігінің коэф-і	Берешек қарыздың алашақ қарызбен қамтамасыз етілу деңгейін көр-і. Егер берешек қарыз алашақ қарызбен қамтамасыз етілмеген болса, мұндай жағдай қауіпті деп саналады, өйткені ол меншікті қаражаттың өтімді бөлігінің ақшаға айналуын тежейді К.о-ң несиелер б/ша %-р төлей алу қабілеттілігін сипаттайды	алашақ қарыз/берешек қарыз таза табыс+салықтар+ несиелер б/ша %/ төленбеген пайыздар сомасы	2:1

Тақырып №25

Ұйымның төлем қабілеттілігін және баланстың өнімділігін талдау.

К.о активтерінің өтімділігі мен төлем қабілетін бағалау

№	Көрсеткіш	Көрс-ң мақсаты	Есептеу формуласы	Қолайлы мәні
1	Жалпы өтімділік коэф-і	Ағымдағы өтімді активтердің барлығының барлық төлем міндеттемелеріне қатынасын көрс-і		0,9 дан кем емес
2	Абсолютті өтімділік коэф-і	Ағымдағы міндеттемелердің баланс жасалған мерзімінде н/се жақын мезгілде қандай бөлігі өтелетінін көр-і.	ақша қаражаттары+құныды қағаздар/ Ағымдағы міндеттемелер	>0,2+0,5
3	Жедел өтімділік немесе аралық жабу коэф-і	міндеттемелердің тек ақша қаражаттары есебінен емес, сонымен қатар түскен түсім есебінен де өтелетіндігін көрсетеді.	ақща қаражаттары+б.қ+алашақ қарыз+басқа да активтер/ ағымдық міндеттемелер	>1
4	Ағымдағы өтімділік коэф-і	к.о-ң ағымдағы міндеттемелері б/ша тез есеп айырысу қабілеттілігін көрсетеді. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүргізу және ағымдағы міндеттемелерін уақытында жабу үшін айналым қаражаттарымен жалпы қамтамасыз етілуін	ағымдағы активтер/ағымдағы міндеттемелер	>2
5	ТМҚ ағымдық активтеріндегі үлесі	Ағымдағы активтердің қанша бөлігін ТМҚ алатыныдығын көр-і	ТМҚ/ағымдық активтер
6	ТМҚ-ң өтелу коэф-і	Қорлар мен шығындардың қандай бөлігі меншікті айналым қаражаттарымен өтелетіндігін.	Меншікті айналым/ТМ қаражаттар	>0,6+0,8

К.о-ң төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығынының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз бай/ы болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.

К.о-ң төлем қабілеттілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері б/ша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек.

Т.қ белгілі бір мерзімде қолдағы ақша сомасының жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін т.қ коэф-і арқылы көрінеді. Егер т.қ коэф-і 1-ге тең немесе үлкен болса, онда бұл к.о-ң төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер коэф-т 1 – ден аз болса, онда талдау процесінде төлеу құралдарының жетіспеуі себептерін анықтау қажет.

Төлемге қабілетті құралдарға ақша қаржыларын, қысқа мерзімді б.қ жатқызу әлдеқайда тиімді, себебі олар тез өткізіледі және ақшаға тез айналады. Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни өтеуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар: банкінің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар , кт-қ борыштар және басқа пассивтер кіреді.

Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы к.о-ң төлемге қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына қарыз болу, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге қабілетссіздікті көр-і.

Т.қ оны қысқа мерзім ішінде талдау кезінде анығырақ көрінеді.

Егер к/о барлық ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс құралдарын тек негізгі құралдары құрайды, ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті. Сон/н төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары к/о-ды есептеуге болады. к/о-ның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек. Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықталады. к/о жабдықтаушыларына, банктік қарыздар ж/е басқа да есеп айырысулар б/а қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады. Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел бірінші кезектегі міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.

В.М. «Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді: "Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән айнасы - қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қара­жаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіз­дігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Ұйымның қаржылық тұрақтылығын тереңірек бағалау қатысты шамалар болып табылатын қаржылық тұрақтылық коэффициенттері көмегімен жүргізіледі.

Қажетті қорытынды мәліметтер және қаржылық тұрақтылық коэффициенттерін есептеу кестеде келтірілген.

Кестеде қолданылған қысқартылған сөздер тізімі:

ЗС – тартылған қаражаттар;

СК – меншікті капитал;

ТА – ағымдағы активтер;

ДА – ұзақмерзімді активтер;

СС – меншік айналым қаражаттары;

ТМЗ – тауарлы материалдық запастар;

ОС – негізгі құралдар;

ДО – ұзақмерзімді міндеттемелер;

КЗ – кредиторлық қарыз;

О – міндеттемелер.

Ұйымның қаржылық жағдайының тұрақтылығын, оның қаржылық қарыздық көздерге тәуелсіздігінің сипаттамаларының маңыздыларының бірі болып баланстық жалпы қорытындысындағы қаражат көздерінің үлесіне тең автономия коэффициенті табылады.

Қаржылық тұрақтылық коэффициенттері

Көрсеткіштер	Формуласы	Орташа шектеу
1. Автономия коэффициенті	Ка = ЗС/СК	Kа>=0,5
2. Меншікті және қарыз қаражатттарының қатынасының коэффициенті	Кзс = СК/ЗС	Кзс<=1
3. Мобильді және иммобилденген активтер қатынасының коэффиценті	Кс = ТА/ДА	-
4. Меншікті капиталдың маневрлік коэффициенті	Км = СС/СК	Км=0,5
5. Запастардың меншікті қаржыландыру көздерімен қамтамасыз етілу коэффициенті	СС/ТМЗ	Ко>=0,6-0,8
6.Өндіріске бағытталған мүлік коэффициенті	ОС/А	Кп.им>=0,5
7. Ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарды тарту коэффициенті	ДО/(ДО + СК)	-
8. Қысқа мерзімді қарыз коэффициенті	КЗ/О	-

Тақырып№28

Табыстылықтың нақты (абсолютты) көрсеткіштерін талдау.

Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді өткізуден алынатын табыс, жалпы тбыс; нег. қызметтен алынатын табыс; салық салынға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; к.о қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі б.т таза табыс.

Табыс жинақталған түрде шар-қ жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа айналған еңбектің өніміділігін көрс-і.

Табыстылықтың 1 абсолютті көр-і: өнімді өткізуден алынатын табыс б.т. Ол қаржы шар-қ қызметінің нәтижесі туралы есепте ҚҚС, акциздер және т.с.с салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауардың құны, сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталынады.

Қаржы-шар-қ қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы б/ша негізгі қызметтен түсетін табыс көр-і.

Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның сапасымен және төменде қарастырылған, басқа да факторларымен анықталады.

Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген тауарлардың өзгерістері белгілі бір түрде әсер етеді. ТМҚ-ң азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден түсетін табыс сомасының өсуіне екіншіден азаюына әсер етеді.

Табыстылықтың 2 абсолютті көрсеткіші- жалпы табыс. Ол өнімді өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген ӨӨӨҚ арасындағы айырма ретінде анықталады.

Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік ӨҚ, сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсерін тигізеді.

Табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші – негізгі қызметтен алынған табыс. Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма ретінде анықталады.

- негізгі қызметтен алынған табыс.

- жалпы табыс

- кезең шығындары

Жалпы табыс көлемі қаншалықты және өткізілген өнімнің өндірістік ӨҚ (ӨӨӨӨҚ) кірмейтін тұрақты шығындары білдіретін кезең шығындары қаншалықты аз болса, негізгші қызметтен алынатын табысы соншалықты жоғары болады.

Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді өткізуден түскен табыс.Ол шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепде қосымша құн салы-ғы,акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер,сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны,сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып алынады.

мұнда – өткізілген өнімнің нақты көлемі; – өнім бірлігінің нақты өзіндік құны; – өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.

• Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші – жалпы табыс.Ол өнімді өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны арасында-ғы айырма ретінде анықталады.

мұнда және – өнім бірлігінің сәйкесінше нақты және жоспарлы бағалары.

• Табыстылықтың үшінші абсолюттік көрсеткіші – негізгі қызметтен түскен табыс.Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма ретінде танылады.

Т^Н = Т^Ж – Ш^К, (2.3)

мұнда Д^Н – негізгі қызметтен алынған табыс; Д^Ж – жалпы табыс; Р^К – кезең шығындары.

№	Көрсеткіштер	Есептеу формуласы
1	А. Абсолютті көрсеткіштер Өнімді өткізуден түскен табыс	ҚҚС, акционерлерді және басқа да міндетті төлемдер мен салықтарды және де қайтарылған тауарлардың құнын, сауда шегермелерін есептемегендегі өнімді өткізуден түскен барлық табыс саласы
2	Жалпы табыс	Өнімді өткізуден түскен түсім (ӨӨТТ) мен негізгі қызмет нәтижесінде өткізіліген өнімнің өндірістік ӨҚ арасындағы айырма
3	Маржиналдық табыс	ӨӨТТ мен айналым шығындар арасындағы айырма
4	Негізгі қызметтен түскен табыс	Жалпы табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма
5	Негізігі емес қызметтен алынатын табыс	Негізігі емес қызметтен алынатын табыстар сомасы
6	Салық салынға дейінгі қалыпты қызметтен түскен табыс	Негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табыстар сомасы
7	Салық салынғанан кейінгі қалыпты қызметтен түскен табыс	Салық салынға дейінгі қалыпты қызметтен түскен табыстан табыс салығын шегеру арқылы есептеледі
8	Күтпеген оқиғалардае түскен табыс	Қалыпты қызметтен өзгеше оқиғалар немесе операциялар неәтижесінде түскен табыс, Мұндай операциялар көбіне көп қайталана бермейді.
9	Таза табыс	Қорытынды табыстарды қорытынды шығындармен салыстыру жолымен анықталады, яғни қалдық нәтижені көр-і

Тақырып №30

Табыстылық қатысты көрсеткіштерін талдау.

1	Б. Салыстырмалы көр-р К.о активтерінің табыстылығы	таза табыс/к.о активі
2	Ұзақ мерзімді активтердің табыстылығы	таза табыс/ұзақ мерзімді активтер
3	Ағымдық активтер табыстылығы	таза табыс/ағымдық активтер
4	Өндірістік қорлардың табыстылығы	Таза табыс негзгі өнд-к қорлардың орташа жылдық құны+Айналымдық өнд-к қордың орташа құны
5	Негізігі өнд-к қорлардың табыстылығы	таза табыс/ негзгі өнд-к қорлардың орташа жылдық құны
6	Айналымдылық өнд-к қорлардың табыстылығы	таза табыс/ Айналымдық өнд-к қордың жылдық орташа құны
7	Инвест-ң табыстылығы	1. Құнды қағаздар б/ша алынатын табыс+ БК-дегі үлестік қатысудан алынатын табыс/ Ұзақ және қызқа мерзімдік қаржы инвест-ң орташа жылдық мөлшері 2. Таза табыс/ м.к-ң орташа мөлшері+ұзақ мерзімдік міндеттемелердің орташа мөлшері 3. Таза табыс+несиелер б/ша %-р сомасы/ м.к-ң орташа мөлшері+ұзақ мерзімдік міндеттемелердің орташа мөлшері
8	Сату көлемінің табыстылығы	Жалпы табыс/ӨӨТТ
9	Өткізілген өнімнің табыстылығы	таза табыс/ӨӨТТ
10	Негізгі қызметтің табыстылығы	Негізгі қызметтен алынған табыс/өткізілген өнімнің толық ӨҚ
11	Жиынтық капитал табыстылығы	таза табыс/жиынтық капитал
12	М.к табыстылығы	таза табыс/м.к
13	Перманетті капитал табыстылығы	таза табыс/м.к+ұзақ мерзімді міндеттемелер
14	Негізгі капитал табыстылығы	таза табыс/негізгі капитал
15	Айналым капиталның табыстылығы	таза табыс/айналым капиталы
16	Қарыз капиталының табыстылығы	таза табыс/қарыз капиталы
17	Таза ақша алымының негізінде есептелген сату көлемінің, жиынтық капиталдың, м.к-ң және т.б табыстылығы	таза ақша қаражаты/ сату көлемі, жиынтық капитал, м.к және т.б

Кәсіпорынның нарықтық эконмика жағдайында қызмет етуінің экономика-лық пайдалылығы табыс табумен анықталады.Кәсіпорынның табыстылығы аб-солюттік және салыстырмалы көрсеткіштерімен сипатталады.Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалар сомасы.

Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің өзі де,мемлекет те мүдделі.Сондықтан әр кәсіпорында табыстылық-ың салыстырмалы және абсолютті көрсеткіштеріне талдау жасау қажет.

Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:

• табысытылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарлануының орында-уын бағалау;

• таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;

табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;

• табыстың өсу резервтерін анықтау;

• табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденциясын анықтау;

• кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып,табысты тиімді пайда-ану жөнінде ұсыныстар жасау.

• Табыстылықтың әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.

Табыстылық коэффициенттері салыстырмалы талдау мен кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті элементтері болып табылады, өйткені олар кәсіпорын табысын қалыптастырудың факторлық ортасын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер.

Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика жағ-дайындағы кәсіпорынның қаржылық қызмет жасау,қаржыландыру көздерін ын-таландыру және оларды тиімді пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштері жатады.Олар кәсіпорын қызметін түрлі бағытта белгілейді және олар экономикалық процес-ке қатысушылардың мүдделеріне сай топтастырылады.

Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштеріне мыналар жатады: