3. XX ғ. Қазақстанның мәдениеті.

Оқу ағар­ту ісі. XIX ғ. аяғы – XX ғ. ба­сын­да Ре­сей им­пе­ри­ясы­ның ха­лыққа білім бе­ру ісі мен мек­теп жүйесіндегі өзіндік ерек­шеліктері Қазақстан­дағы ха­лыққа білім бе­ру ісі мен бүкіл ағар­ту жүйесіне көп дәре­жеде өз ықпа­лын жа­сады. Оқу ағар­ту ісі айқын тап­тық си­пат­та бол­ды, оның Қазақстан­дағы айыр­ма­шылығы ұлттық ерек­шелікке орай жүргізілді. Ұлттық мек­тептер ту­ралы 1870 жы­лы қабыл­данған «Ре­сейді ме­кен­дейтін бұра­тана­ларға білім бе­ру жөніндегі ша­ралар ту­ралы» заң ұлттық мек­тептер­дегі және ұлттық шет ай­мақтар­дағы бүкіл ағар­ту жүйесін: 1) әлі аз орыс­танған­дар үшін, 2) орыс­та­ры көп жер­де тұра­тын­дар үшін, 3) жеткілікті дәре­жеде орыс­танған­дар үшін деп, 3 са­натқа бөлді.Заңды жүзе­ге асы­ру нәти­жесінде Қазақстан­да әр түрлі об­лыстар­да әр алу­ан үлгідегі мек­тептер құры­ла бас­та­ды. Мәсе­лен, Ақмо­ла және Се­мей об­лыста­рын­да – мек­теп-ин­тернат­тар мен ауыл ша­ру­ашы­лық бас­та­уыш учи­лище­лері, Торғай мен Орал­да – ауыл­дық мек­тептер, бо­лыс­тық (бір сы­нып­ты), екі сы­нып­ты учи­лище­лер, Жетісу мен Сыр­да­ри­яда — «орыс бұра­тана­лық» мек­тептер, Ішкі Ор­да­да (Бөкей Ор­да­сын­да) стар­шындық және учас­келік учи­лище­лер құрыл­ды. Олар­дың бәрі Ха­лық ағар­ту ми­нистрлігіне бағын­ды.Ха­лыққа білім бе­ру са­ласын­дағы им­пе­ри­ялық са­ясат шеңберінде 1906 жы­лы та­мыз­да бо­лып өткен III жал­пымұсыл­мандық съезі ха­лыққа білім бе­ру ісі бойын­ша тұтас бағдар­ла­ма жа­сады. Съезд шешімдерінде бы­лай деп белгіленді: бар­лық қоныс­тарда ба­лалар мен қыз­дарға міндетті бас­та­уыш білім бе­ретін мек­тептер ашыл­сын;оқыту бір бағдар­ла­ма бойын­ша және араб әліпбиі негізінде ана тілінде жүргізілуі тиіс бол­ды;мек­тептерді ұстау земс­тво­ның, қала мол­да­сының қара­уын­да, ал басқару мен бақылау мұсыл­мандар­дың өз қолын­да бо­луға тиіс;мұғалімдер мен оқушы­лар құқықта­ры жөнінен орыс мек­тептерінің мұғалімдерімен және оқушы­лары­мен теңестірілу­ге тиіс бол­ды.1907 жы­лы Ре­сей им­пе­ри­ясын­да жал­пы білім бе­руді енгізу ту­ралы жо­ба жа­ри­ялан­ды, он­да бас­та­уыш мек­тептер желісін құру көзделді. Жо­ба бойын­ша білім бе­ру ісі 7–11 жас­тағы ба­лалар­ды қам­туға тиіс бол­ды, бас­та­уыш білім бе­руді 10 жыл ішінде енгізу жо­рамал­данды.Нақ осы жыл­дарда бас­та­уыш білім бе­ру мұқтаж­да­рына қара­жат бо­сату ту­ралы заң (1908) және 1909 жы­лы Ха­лық ағар­ту ми­нистрлігі жа­нына «мек­теп-құры­лыс қорын» құру ту­ралы заң қабыл­данды. Бұл заң актілері мек­тепте білім бе­ру жүйесін кеңей­тті, ха­лыққа білім бе­ру ісінің, со­ның ішінде Қазақстан­ның бүкіл аумағын­да орыс-қазақ мек­тептерінің (ол кез­дегі құжат­тарда – орыс-қырғыз және орыс-ту­земдік) кең желісін құруға кейбір дәре­жеде жағдай­лар жа­сады.Мерзімді бас­пасөз. XX ғасыр­дың ба­сына қарай Қазақстан­да ұлттық қазақ зи­ялы­лары­ның қалып­та­су үрдісі жүріп жат­ты, олар­дың бір бөлігі еуро­палық білім алған­дар еді. 1905–1907 жыл­дардағы ре­волю­ци­ядан кейін Ре­сей­дегі мұсыл­мандар­дың, со­ның ішінде түрік ха­лықта­рының қозғалы­сы жаңа қарқын ал­ды. Мерзімді бас­пасөздің пай­да бо­луы мен да­му­ына ка­пита­лизмнің, та­уар-ақша қаты­нас­та­рының, көлік пен бай­ла­ныс­тың да­муы да, өлкені одан әрі отар­лау да се­бепші бол­ды. Ту­ып ке­ле жатқан ұлттық бур­жу­азияның үстемдік етуші орыс бур­жу­азиясы­мен бәсе­кесі, ше­тел ка­пита­лының енуі білім бе­ру, бас­пасөз және бай­ла­ныс жүйесі ре­фор­ма­сының қажеттігін туғыз­ды.Қазақ тіліндегі мерзімді бас­пасөздің алғашқы ба­сылым­да­ры «Түркістан уәла­яты­ның га­зетін» (1870–1882), «Да­ла уәла­яты­ның га­зетін» (1888–1902) және Түркістан ге­нерал-гу­бер­на­тор­лығының рес­ми ор­га­ны бол­ды, ал екіншісін Ом­бы­да Да­ла ге­нерал-гу­бер­на­тор­лығы шығар­ды (1902 жыл­дан кейін олар Ақмо­ла және Жетісу об­лыста­рының «Ве­домос­та­рына» қосым­ша ретінде шығарыл­ды. Сон­дай-ақ бұл ба­сылым­дар ақпа­рат­тық-анықта­малық си­пат­та бол­ды. Со­нымен қатар га­зет ұйым­да­рына им­пе­ри­яның қамқор­лығын­дағы отар­лық өлкенің тұрмыс сал­тын на­сихат­тау мис­си­ясы жүктелді. Осы мақсат­пен рес­ми емес бөлімде түркі ха­лықта­рының та­рихы, эт­ногра­фи­ясы мен әде­би­еті жөніндегі ма­тери­ал­дар жа­ри­ялан­ды.Қазақ ұлттық бас­пасөзінің да­муы. Рес­ми емес қазақ мерзімді бас­пасөзінің қалып­та­суы XX ғасыр­дың ба­сын­дағы жал­пы азат­тық қозғалыс­пен тығыз бай­ла­ныс­ты. Ол 1905–1907 жыл­дардағы ре­волю­циның арқасын­да ғана ту­ды. Алай­да бұл ба­сылым­дар дүни­еге едәуір қиын­дықпен келді. 1907 жылғы 28 на­урыз­да II Мем­ле­кеттік Ду­маның де­пута­ты Шай­мер­ден Қос­шығұлов­тың бас­та­масы­мен «Ул­фат» га­зетіне қосым­ша ретінде «Сер­ке» га­зетінің бірінші нөмірі шықты. Ш. Қос­шығұлов­тың ай­ту­ын­ша, небәрі 3–4 нөмірі шығарылған. Цен­зу­ра оны қауіпті деп та­уып, га­зет жа­былып қалған. 1907 жылғы на­урыз­да Тро­ицкіде «Қазақ» га­зетінің бірінші (әрі соңғы) нөмірі шықты.Қазақ қоғамы де­мок­ра­ти­яшыл жұртшы­лығының ұлттық бас­пасөз ұйымын құру жөніндегі ын­та­сы күшейе берді. 1911 жылғы 16 на­урыз­да Орал қала­сын­да қазақ және орыс тілдерінде шағын көлемді «Қазақстан» га­зеті шықты. 1913 жы­лы қыркүйек­тен жел­тоқсанға дейін Пет­ро­павл­да «Ешім да­ласы» га­зеті шығып тұрды.Алай­да та­ралы­мы шек­те­улі бұл га­зет­тер ора­сан үлкен ай­мақтың түрлі топ­та­рының өске­лең та­лап-тілегін қанағат­танды­ра ал­ма­ды. Жал­пыұлттық көлем­де мерзімді бас­пасөз құру бұрынғысын­ша жал­пыұлттық проб­ле­ма бо­лып қала берді.«Айқап» жур­на­лы. 1911 жылғы 10 қаңтар­да Тро­ицкіде қазақ халқының та­рихын­дағы тұңғыш «Айқап» ұлттық жур­на­лының бірінші нөмірі шықты. Ұйым­дасты­рушы және бас­па­гер, иде­ялық бас­шы­сы және ре­дак­то­ры М. Се­ралин (1872–1929) бұрын пе­дагогтік және жур­на­листік қыз­метпен ай­на­лысқан, сол кез­ге қарай белгілі ақын, әде­би­етші, қоғам қай­рат­кері болған«Айқап» жур­на­лы 1911 жылғы қаңтар­дан 1915 жылғы қыркүйек­ке дейін әуелгіде айына бір рет, ал со­нан соң екі рет шығып тұрды. Бар­лығы 88 нөмірі шықты, та­ралы­мы 1000 да­наға дейін жетті. «Айқап» жур­на­лы ағар­ту ісі мен мәде­ни­еттің жар­шы­сы бол­ды.М. Се­ралин «Айқап» бет­терінде мұсыл­мандар­дың қаси­етті кіта­бының мазмұнын ыңғай­лы, түсінікті ны­сан­да ба­ян­дауға ты­рысқын ав­торлар­дың мақала­ларын жа­ри­ялап отыр­ды. «Айқап» жур­на­лының қазақ фоль­кло­рын зерт­те­удегі, абай­та­нуды қалып­тасты­рудағы, орыс және дүни­ежүзілік клас­си­калық әде­би­етінің ру­хани мұра­сын на­сихат­та­уда атқарған рөлі зор.Бірінші дүни­ежүзілік соғыс­тың бас­та­луы жағдайын­да едәуір ши­еленіскен зор қар­жы қиын­дықта­ры, зи­ялы­лар­дың бір бөлігінің сол кез­ге қарай өзінің көркемдік то­лысқан­дығымен, қазақ әде­би тілін түле­туімен, стилінің сын­дарлы­лығымен және ең бас­ты­сы толғағы жет­кен жал­пыұлттық проб­ле­малар­ды қоюымен әйгілі болған «Қазақ» га­зеті жағына шығуы 1915 жыл­дың та­мызын­да «Айқап» жур­на­лы шығуының тоқта­тылу­ына се­беп бол­ды.«Қазақ» га­зеті. «Қазақ» га­зеті ап­та­лық ба­сылым бо­лып шықты. 1913 жылғы ақпан­нан 1918 жылғы қаңтарға дейінгі ке­зең ішінде 3000 да­на та­ралым­мен 265 нөмірі жа­рық көрді. Же­келе­ген нөмірлері 8000 да­наға дейін же­тетін та­ралым­мен шықты. Ре­дак­ци­ялық алқа 1914 жылғы жаңа жыл­дық 45-нөмірінде га­зетті 10 об­лыстың қазақта­ры жаз­ды­рып ала­тынын ха­бар­лаған. Бұған қоса оны Орын­бор, Уфа, Қазан, Пе­тер­бург, Мәскеу, Томск қала­ларын­дағы, басқа да бірқатар қала­лар­дағы, сон­дай-ақ Түркия мен Қытай­дағы оқыр­мандар алып тұрды.«Қазақ» га­зетінің ре­дак­то­ры Орын­борда ай­да­уда жүрген кезінде сол кез­ге қарай ағар­ту­шылық қозғалыс­тың та­нымал көшбас­шы­сы болған, аса көрнекті ақын, көсемсөзші, түркі тілінің ма­маны, ой-өрісі кең және ұлт да­му­ының жол­да­рын көре білген жа­лын­ды қоғам қай­рат­кері Ах­мет Байтұрсы­нов бол­ды. 1914 жылғы 19 ма­мыр­да Бас­пасөз істері жөніндегі бас басқар­ма­ның кеңсесі М. Ду­латовқа «Қазақ» га­зетінің екінші жа­уап­ты ре­дак­то­ры міндетін атқаруға рұқсат етті. «Қазақ» га­зеті 1918 жы­лы (№№261 – 265) Жанұзақ Жәнібе­ков­тың ре­дак­ци­ялауымен шықты.XX ғасыр­дың ба­сын­дағы де­мок­ра­ти­яшыл қазақ зи­ялы­лары­ның бүкіл азат­тық қозғалы­сы сияқты, бұл га­зеттің де же­текші бағытын белгіле­уде қазақ халқының бос­тандығы жо­лын­дағы аса көрнекті күрес­кер, са­ясат­шы, эко­номист, та­рих­шы, эт­нограф, әде­би­ет­та­нушы, ста­тис­тик-со­ци­олог, көсемсөзші, эн­цикло­педи­ялық тұрғыдағы ғұла­ма Ә. Бөкей­ха­нов зор рөл атқар­ды.Біртұтас бо­лып біріккен үштік – А. Байтұрсы­нов, М. Ду­латов, Ә. Бөкей­ха­нов қалың қазақ елінің мүддесін білдіріп, оның шам­шы­рағы болған ғасыр­дың ұлттық га­зетін құра білді.Га­зетті оның негізін қала­ушы­лар «Қазақ» деп ата­ды. Ха­лықтың өз атын қал­пы­на келтіріп, олар сол арқылы отар­шы­лар та­рапы­нан бұра­тана­ларға менсінбей қарауға қар­сы на­разы­лық білдірді, қазақтар ара­сына ұлтжан­ды­лық мақта­ныш және бірлік иде­ясын та­рат­ты.«Қазақ» шын мәнінде бүкілре­сейлік га­зет бол­ды. Ол ха­лықара­лық жағдайға жүйелі түрде тал­дау жа­сап, он­дағы Ре­сейдің рөлін анықтап отыр­ды, ел­дегі және ше­тел­дегі де­мог­ра­фи­ялық жағдай­ды ашып көрсетіп, бүкіл түрік дүни­есінің, мұсыл­мандар қозғалы­сының тағды­рын қадағала­ды. Га­зет Мем­ле­кеттік Ду­маның жұмы­сына, оның мінберінен қазақ халқының мүдде­лерін қорғау мәсе­лелеріне ерек­ше мүдделік та­ныт­ты. XX ғасыр­дың ба­сын­дағы ре­волю­ци­ялық қозғалыс ұлттық шет ай­мақтар­дың, со­ның ішінде Қазақстан­ның да жағдайына әсерін тигізді. Са­ны аз ұлттық зи­ялы­лар осы жағдай­ды пай­да­ланып, тәуелсіздік пен бос­тандық үшін, ха­лықты ғасыр­лар бойын­дағы ұйқыдан ояту үшін, қос езгіден: пат­ша өкіметінің отар­шылдық бұғауынан және жергілікті пат­ри­ар­хаттық-ру­лық зор­лық-зом­бы­лықтан құты­лу үшін күрес бас­та­ды. Зи­ялы­лар ха­лықты тәуелсіздік жо­лына шығар­ды, білімді, ғылым­ды, өнерді меңге­руге шақыр­ды.XX ғасыр­дың ба­сын­дағы қазақ әде­би­еті да­му­ының ерек­шелігі оның басқа ха­лықтар­дың әде­би­ет­терімен бай­ла­нысы бо­лып та­была­ды. Та­рихи жағдай қоғам­дық-эко­номи­калық бай­ла­ныс­тардың күшеюіне се­бепші бо­лып қана қой­май, ру­хани мәде­ни­ет са­ласын­дағы қарым-қаты­нас үрдісін жан­данды­ра түсті. XX ғасыр­дың ба­сын­дағы қазақ әде­би­еті сол та­рихи дәуірдегі ха­лық өмірінің шын­дығы ту­ралы көркем шежіре бол­ды.Сұлтан­махмұт қазақ әде­би­етін оның көркемдік-эс­те­тика­лық да­муы тұрғысы­нан байыт­ты. Бұлар­мен қатар ол қазақ әде­би­еті үшін жаңа жанр­лар­ды қалып­тасты­ру мен да­мыту ісінде біраз іс тын­дырды. Оның өлеңмен жа­зылған «Қамар сұлу», «Кім жа­зықты» ро­ман­да­ры, «Адасқан өмір», «Ке­дей» по­эма­лары, ли­рика­лық өлеңдері, көсемсөздік, сын мақала­лары оның көркемдік ізденістерінің сан қыр­лы және жан жақты болғанын ашып көрсе­теді.Үгіттік-ұран­шыл өлеңдер шеңберінен шығып, ол та­биғат және адам­ның ішкі дүни­есі ту­ралы те­реңдігі мен көркемдігі жағынан та­маша ли­рика­лық өлеңдер туғыз­ды. Ақын әлі де фе­одал­дық-пат­ри­ар­хаттық негіздердің шыр­ма­уын­да қалып, қараңғылық пен на­дан­дық күн кеш­кен қазақ қоғамы да­му­ының өткір әле­уметтік проб­ле­мала­рын ашып көрсе­те білді («Кім жа­зықты»). Оның уақыт­ты, дәуірді фи­лосо­фи­ялық ой елегінен өткізу­ге құрылған по­эма­лары ли­рика­лық-пуб­листи­калық по­эма жан­ры­ның жаңа да жарқын үлгілері бол­ды. Қазақ әде­би­етінде Абай негізін қалаған ре­алистік өнердің жоғары үлгілерін біз Сұлтан­махмұттың шығар­ма­шылығынан та­ба ала­мыз.Қазақ әде­би­етінің сын­шыл бағытын да­мыту­да, көркемдік құрал­дар арқылы ағар­ту­шылық иде­яла­рын асқақта­туда Шәкәрім (1858–1931), Сәбит Дөнен­та­ев (1894–1933), Мұха­мед­жан Се­ралин (1872–1929), Спан­ди­яр Көбе­ев (1878–1956), Бе­кет Өтетіле­уов (1883–1949), Әріп Тәңірбер­ге­нов (1856–1924), Ғұмар Қара­шев (1876–1921), Тұрмағам­бет Ізтіле­уов (1882–1939), Бер­ни­яз Күле­ев (1899–1923), Нар­манбет Ор­манбе­тов (1870–1918) және басқалар шығар­ма­шылығының ерек­ше маңызы бол­ды.Бірінші дүни­ежүзілік соғыс 1914 жы­лы 19 шілде­де (1та­мыз­да) бас­талды. Ре­сей соғысқа дайын­дықсыз, әске­ри-өнеркәсіптік әлу­еті төмен, көлігі на­шар да­мыған жағдай­да кірісті, ар­мия әске­ри-тех­ни­калық жағынан на­шар қам­та­масыз етілген еді. Соғыс бас­талған соң жал­пы им­пе­ри­яда, ішіна­ра Қазақстан­да өндіргіш күштердің да­му деңгейі бірте-бірте ке­ми берді.Бірінші дүни­ежүзілік соғыс Қазақстан эко­номи­касын құлды­рауға әкеп соқты. Ауыл ша­ру­ашы­лығын­да өлке­дегі егіншілік об­лыстар бойын­ша біркелкі да­мыма­ды. Ол құнар­лы жер көп болған, егіншілікпен оны жақсы меңгер­ген және орыс­тың қоныс ауда­рушы ша­ру­ала­рынан тәжіри­бе алған ха­лық ай­на­лысқан аудан­дарда бәрінен де жақсы да­мыды. Соғыс егін ша­ру­ашы­лығына еле­улі өзгерістер енгізді. Ең ал­ды­мен, ауыл ша­ру­ашы­лық бақша дақыл­да­рының егіс көлемі ұлғай­ды.Ер аза­мат­тарды жап­пай май­данға алу мал ша­ру­ашы­лығының да құлды­ра­уына әкеп соқты. Ұсақ мал көбірек, ал ірі мал азы­рақ өсіріле бас­та­ды.Соғыс жыл­да­рын­да қазақтың мал ша­ру­ашы­лығы бірінші ке­зек­те жайылым­дық алап­тарды одан әрі тар­тып алу сал­да­рынан зар­дап шекті. Бұл мал са­нының аза­юына әсер етті. Қазақтар­дан тар­тып алынған жер­лерде ка­пита­листік үлгідегі ірі мал өсіретін ша­ру­ашы­лықтар құры­ла бас­та­ды. Соғыс жыл­да­рын­да мал са­нының қысқару­ына ауық-ауық өткізіліп тұра­тын рек­ви­зиция да әсер етті. Пат­ша өкіметі соғыс қажет­тері үшін жергілікті ха­лықтан түйе, жылқы, си­ыр, жи­нады. Мал са­нының қысқаруы ең ал­ды­мен қазақ халқының ар­мия қажет­тері үшін мәжбүрлеу тәртібімен ет бе­руге болған­дығынан орын ал­ды. Сан мил­ли­он­дық ар­ми­яның өсе түскен қажет­терін қанағат­танды­ру мүмкін емес еді. Осы­ның сал­да­рынан соғыс тап­сы­рыс­та­ры көбіне­се орын­далмай қала­тын.1916 жылғы көтеріліс ке­зеңінде пат­ша­лық өкімет орын­да­ры қазақ халқына ар­найы конт­ри­буция сал­ды, оның бүкіл ауырт­па­лығы еңбекші бұқара­ның мой­ны­на түсті. Көтеріліске қатысқан-қатыс­пағаны­на қара­мас­тан олар­дың мүлкі мен ма­лы тар­тып алын­ды.Бірінші дүни­ежүзілік соғыс бас­талған соң, Қазақстан өнеркәсібі де соғыс қажет­тері үшін жұмыс істеді. Өлке­дегі кен өнеркәсібінің маңыз­ды са­лала­рының бірі Ус­пен және Са­сық-Қара­су кеніштерінен темір кенін өндіру бол­ды. Мыс ру­дасын негізінен «Спасск мыс ру­дала­ры», ак­ци­онерлік қоғамы «Ат­ба­сар мыс кен­дері» ак­ци­онерлік қоғам­да­ры өндірді.1915 жылғы қыркүйектің ор­та­сын­да 80 адам­нан тұра­тын Жетісу әске­ри-өнеркәсіп ко­митеті құрыл­ды. Жыл­дың аяғына қарай Қазақстан­ның бар­лық об­лыс ор­та­лықта­рын­да және уездік әкімшілік ор­та­лықта­рының көпшілігінде ӘӨК (әске­ри-өнеркәсіп ко­митеті) құрыл­ды.Қазақстан­дағы ӘӨК құра­мына қараған­да, олар­да көбіне­се бур­жу­азияның өкілдері бол­ды, об­лыстық ӘӨК ко­митет­терінде ар­мия, жаб­дықтау және ин­тендант­тық сұра­ныс ке­рек-жа­рағымен, кәсіпо­рын­дарды жұмыс күшімен және отын­мен, ме­дици­налық қыз­мет көрсе­тумен ай­на­лысуға тиісті 5–7 бөлім бол­ды.Соғыс жыл­да­рын­да жүн өніміне сұра­ным ұлғай­ды. Өлке­дегі шұға өндіретін тұңғыш Қарғалы фаб­ри­касы әске­ри тап­сы­рыс орын­дап, ши­нель­ге ар­налған сұрғылт ар­мия шұғасын дайын­дай бас­та­ды. Соғыс ар­ми­яны кон­сервілен­ген ет өнімімен тұрақты жаб­дықта­уды қажет етті. Бұл жыл­дарда Пет­ро­павл­да ет-кон­серв ком­би­наты, Орал­да ар­мия ин­тендант­тығының тап­сы­рыс­та­ры бойын­ша жұмыс істе­ген мал со­ятын орын са­лын­ды.Кәсіпшіліктер­ден ең көп та­ралған­да­ры ба­лық аулау, тұз өндіру және та­сымал­дау кәсіпшіліктері бол­ды.Соғыс жыл­да­рын­да пат­ша үкіметі қазақтар­дан жерді тар­тып алу­ды жалғас­тырды. Ауыл­дың ең ке­дей бөлігі бұрынғысы­нан да зор қайыр­шы­лыққа түсіп, біржо­ла күй­зелді. Ма­лынан, жерінен айыры­лып, ку­лак­тар мен бай­ларға ба­тырақ болған не­месе өнеркәсіп орын­да­рына, кеніштер­ге, кен орын­да­рына күнкөріс іздеп кет­кен қазақтар са­ны барған сайын көбейе түсті. 1917 жылға қарай Се­мей об­лы­сын­да ғана 17 мыңға жуық ба­тырақ қазақтар тіркел­ген.Әр түрлі алым­дардың 10-ға тар­та түрі бол­ды. 1916 жы­лы 3 мил­ли­ард сомға жаңа мем­ле­кеттік за­емға жа­зылу науқаны жүргізілді, ол да қазақ халқының мой­ны­на ауыр сал­мақ бо­лып түсті. Соғыс бас­та­лу­ына бай­ла­ныс­ты қазақ халқына тағы бір ауырт­па­лық: әске­ри са­лық са­лын­ды, ол әске­ри міндет­керлік атқар­май­тын­дар ретінде қол­да­ныл­ды. Со­нымен бірге отар­шылдық әкімшіліктің қысы­мымен қазақ халқына май­данға көмек көрсе­ту үшін әр түрлі ерікті қайырым­ды­лық жа­сау міндет­телді.Соғыс жыл­да­рын­да ке­дей­лер мен ор­та­шалар­дың жағдайы на­шар­ла­ды. За­пас­тағы шен иелері от­ба­сыла­рының жағдайы өте ауыр еді, олар не ку­лак­тар ша­ру­ашы­лығын­да ба­тырақтар бо­луға не­месе та­быс та­бу үшін өнеркәсіп ор­та­лықта­рына ке­туге мәжбүр бол­ды. Қазақстан­да әкімшілік-по­лици­ялық езгі жыл өткен сайын күшейтілді.1916 жылғы 9 қыркүйек­те Ми­нист­рлер кеңесі Сібір мен Да­ла және Түркістан өлке­лерінің об­лыста­рын­да по­лици­ялық күзет енгізу ту­ралы мәсе­ле қара­ды. Соғыс жыл­да­рын­да ха­лық бой көрсе­тулерінің кең та­ралған ны­саны «әйел­дер бүліктері» дейтіндер бол­ды, олар­ды өкімет орын­да­ры үкімет­ке қар­сы бой көрсе­ту деп қара­ды. Сол­даттар бұқара­сының бой көрсе­тулері жергілікті әкімшіліктің жа­залау ша­рала­рын қатай­ту­ына әкеп соқты. Көтерілістер­ге қатысқаны үшін, ереуілдер ұйым­дастырғаны және басқа әре­кет­тер үшін өлім жа­засы енгізілді. Ха­лық бұқара­сының соғысқа және пат­ша өкіметіне қар­сы қозғалы­сы 1915 жыл­дың екінші жар­ты­сын­да ерек­ше күшейді. 1916 жыл­дың ба­сын­да май­дан­нан ре­волю­ци­ялық күрес тәжіри­бесі бар жұмыс­шы­лар қай­тып ора­ла бас­та­ды. Жұмыс­шы қозғалы­сы қай­та­дан өрістей бас­та­ды. Се­мей қала­сын­да еңбекшілердің ерек­ше бой көрсе­туі бо­лып өтті. Он­да 1916 жылғы 19–20 қара­шада 17 дүкен қира­тыл­ды. 1916 жыл­дың екінші жар­ты­сын­да жұмыс­шы қозғалы­сының да­му­ына қазақтар­дың ұлт-азат­тық қозғалы­сы зор ықпал жа­сады. Тыл жұмыс­та­рына шақыруға қар­сы көтеріліспен бай­ла­ныс­ты Қазақстан­ның кең кәсіпо­рын­да­ры мен темір жол­да­рын­да жұмыс­шы­лар­дың ірі толқула­ры атап өтілген. Бұл толқулар жұмыс­шы қазақтар­дың жұмыс­тан жап­пай кетіп қалу­ына ұлас­ты. Жұмыс­шы қозғалы­сын ба­суға ты­рысып, өкімет орын­да­ры үш айға дейін түрме­ге қамауға не­месе 3 мың сомға дейін ақша­лай айыппұл са­луға қатаң ша­ралар қол­данды. 1916 жыл­дың ор­та шеніне қарай ке­дей­лер әбден ашынған жағдайға жеткізілді. II Ни­колай пат­ша­ның «бұра­тана­лар­ды» тыл жұмыс­та­рына алуы ту­ралы жар­лығы Қазақстан­ның бар­лық об­лыста­рын­дағы көтеріліске ұшқын түсірді.1916 жыл­дың аяғына қарай Қазақстан­дағы қоғам­дық-са­яси қозғалыс ха­лықтың бар­лық топ­та­рын қам­ты­ды: өнеркәсіп орын­да­рының, кеніштер мен кен орын­да­рының жұмыс­шы­лары ереуілдер жа­сады, қала­лар мен се­лолар­да дүкен­дер мен дүңгіршіктер­ге ой­ран са­лын­ды, Қазақстан­ның бүкіл аумағы ұлт-азат­тық қозғалы­сының өртіне оран­ды.