3. Қазақстан қайта құру кезінде. 1986 ж. Желтоқсан оқиғасы.

Көтерілістің басталуына Мәскеудегі орталықтың республика халқының пікірімен санаспастан Ресейдің Ульянов облысы партия коммитетінің 1-хатшысы Г.В. Колбинді ҚКОК-нің 1-хатшысы етіп тағайындауы түрткі болды.Қазақстан тәуелсіздігін алған соң Желтоқсан көтерілісі туралы шындық қалпына келтіріліп, бұл жөнінде “Желтоқсан. 1986. Алматы.” (құрастырылған Т.Өтегенов, Т.Зейнәбілов), “Желтоқсан құрбандарын жоқтау”, “Ер намысы — ел намысы” жинақтары, К.Тәбейдің “Мұзда жанған алау”, Т.Бейісқұловтың “Желтоқсан ызғары” кітаптары мен “Желтоқсан” (бас редакторы Х.Қожа-Ахмет) газеті жарық көрді, “Аллажар” (1991, реж. Т.Теменов), “Қызғыш құс” кинофильмдері түсірілді. ^[2]Оқиғаға қатысқандарды саяси тұрғыдан қуғындау басталды. 99 адам сотталды, 264 студент оқудан шығарылды. 1987 ж. жазда КОКП Ок қаулысы шығып, желтоқсан оқиғасы қазақ ұлтшылдығының көрінісі ретінде бағаланды. Желтоқсан оқиғасы қоғамның саяси өмірін демократияландыруға серпін берді.Осы күнге дейін мемлекет желтоқсан көтерілісінің тарихи маңызын жоғарлатуға зор үлес қосып келеді. Көтерілісінің құпиялары толығымен ашылған жоқ. Желтоқсан көтерілісіне КОКП ОК-нің қаулысымен “қазақ ұлтшылдығының көрінісі” деген баға беріліп, көтеріліске қатысқан азаматтар қуғын-сүргінге ұшырады. КСРО-ның тоталитарлық, отаршыл саясатына қарсы қазақ жастарының азаттық күресі тарихи маңызы бар үлкен оқиға болды.

Билет № 15

1. XVI – XVIII ғғ. Қазақ хандығы. Қасым – хан, Хақ – Назар, Тәуекел және Есім.

16-17 ғғ. қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз тұсында «жерді біріктіру» процесін жедел жүзеге асырып, көзге түскен хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым.. Қасым ханның (1511-1523 жж.) тұсында қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол билік құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы қалыптасты.Бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлауы Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия,Еділ бойы, Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұлы князь 3 Василий (1505-1533) билік құрған кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын осы кезде танып білді. 16 ғ. 2 ж. әлсіреген хандықты біріктіруде Қасым ханның баласы Хақназар (1538-1580 жж.) өз үлесін қосты. Ноғай Ордасындағы алауыздықты сәтті пайдаланған ол, Жайық өзенінің сол жағындағы жерді қосып алды. Оның тұсында Жетісу мен Тянь-Шаньды басып алуды көздеген Моғол ханы Абд- Рашидке қарсы ұтымды күрес жүргізілді. Хақназар өзара тартыста өзбек ханы Абдулланы қолдау арқылы Сыр бойындағы қалаларды (Сауран, Түркістан) өзіне бағындырды. Оның Абдулламен байланысынан қорыққан Ташкенттің ұлыстық әміршісі Баба сұлтан жансыздары арқылы Хақназарды у беріп өлтірді. Қасым ханның баласы Хақназар хан (1538-1580) тұсында Қазақ хандығы қайта бірігіп, дами түсті. Ол хандық билікті нығайтуға және күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрын бытыраңқы жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта біріктірді. Хақназар қазақ-қырғыз одағын одан әрі нығайтты, сол заманның тарихи деректерінде оны «қазақтар мен қырғыздардың патшасы» деп атады. Ол осы қазақ-қырғыз одағына сүйене отырып, Моғолстан хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу әрекетіне тойтарыс берді. Хақназар хандық құрған кезде Қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса ірі тарихи оқиғалар болып жатты. Мемлекеттің солтүстігінде Ресей өз иеліктерін қазақ даласына едәуір жылжытты. Қазан мен Астраханьды басып алғаннан кейін Еділ өзенінің барлық аңғары Ресейдің қол астына кірді. Башқұрт және Сібір хандықтары Ресей құрамына енгеннен кейін, ноғайлар Қазақ хандығының солтүстік-шығысына ығыса бастады. Олар Еділден Ертіске дейінгі аралықта көшіп-қонып жүрді. Башқұрттар мен Сібір татарлары да қазақ жерлеріне енуін тоқтатпады. Сырдарияның төменгі ағысына қарақалпақтар келе бастады. Еділ мен Жайық арасындағы өңірді мекендеген Ноғай Ордасы ыдырай бастады. Ноғай одағы ыдырап, ауыр дағдарысқа тап болды. Оған қарасты көшпелі тайпалардың бір бөлегі Қазақ хандығына келіп қосылды. Хақназар Ноғай Ордасының көп ұлысын (бұлардың көбі қазақтың Кіші жүзі – алшын одағына енген тайпалар) өзіне қаратып алды. Тарихи деректерде Хақназарды «қазақтар мен ноғайлардың ханы» деп атаған. Сөйтіп, ХҮІ ғасырдың 60-жылдары Ноғай Ордасы ыдырап, бұрын оған қараған қазақ тайпалары және олардың этникалық территориясы Қазақ хандығына бірікті. Бұрын Ноғай Ордасының астанасы болып келген Сарайшық қаласы да Қазақ хандығына өтті. Бұл жағдай Қазақ хандығының солтүстік-батыс және солтүстік жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай Ордасының ыдырауы, оның бір бөлігінің Қазақ хандығына қосылып, енді бір бөлегінің орыс патшасына бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс мемлекетінің шекарасын Қазақ хандығына жақындата түсті. 1563 жылы Сібір хандығының билігіне келген Көшім хан Қазақ хандығына дұшпандық саясат ұстанды. Оның үстіне моғол билеушілері мен қазақ хандары арасында да қақтығыстар болып тұрды. Осындай күрделі жағдайларда Хақназар хан Қазақ хандығының сыртқы саясатын өзгертті. Өзінен бұрынғы қазақ хандары үнемі жауласып келген Мауераннахрдағы шайбани әулетімен одақтастық байланыс орнатуға ұмтылды. Сөйтіп, шайбанилық Бұхара ханы Абдолла ІІ-мен одақтық келісім-шарт жасасты. Соғыс қимылдары тоқтап, бейбітшілік орнады, қазақтардың Орта Азия халқымен сауда-саттық қарым-қатынасы, экономикалық байланысы жиіледі. Мұның өзі Қазақ хандығының ішкі жағдайын жақсартуға, шаруашылық өмірдің оңалуына тиімді болды. Қазақ хандығы нығайа түсті. Бірақ Хақназар ханды 1580 жылы Абдолла ханның қарсыласы Ташкент билеушісі Баба сұлтан астыртын өзінің адамын жіберіп өлтіртті. Қадырғали Жалайырдың айтуынша «Оның да атағы мен абыройы туралы көп айтылады. Алайда Хақназар хан өз араларында болған қақтығыстарда қаза болған». Ақназардың мұрагері Жәдіктің баласы және Жәнібек ханның немересі қартайған Шығай (1580-1582) болды. Ол өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598 хан болған) бірге Баба сұлтанға қарсы күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді. Абдолла Шығайға ходжент қаласын сыйға тартып онымен қосылып Баба сұлтанға қарсы Ұлытау жорығына шығады. Осы жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ хандығының иелігі енді Тәуекелге көшеді. 1582 жылы Шығай хан қайтыс болғаннан кейін таққа Тәуекел (1582-1598 жж.) отырды. Тәуекел хан Бұхара ханы Абдолламен жасасқан шартты бұзып, қазақ және өзбек билеушілері арасындағы жаугершілік қайта қоздады. Абдолла ханмен одақтан Тәуекел ханның бас тартуының себебі, біріншіден, Абдолла әуелдегі Түркістаннан төрт қала беруі туралы уәдесінен бас тартады, екіншіден, біздің ойымызша, басты себеп – Абдолла Тәуекел ханның беделінен, батырлығы мен батылдығынан қорқа бастайды, яғни Тәуекел ханнан өзінің бақталасы ретінде қауіп төнгенін сезді. Өйткені кезінде бүкіл Мәуереннахрды Тәуекелдің көмегімен Шайбани мемлекетінің қол астына біріктірген болатын. Тәуекел хан да Жошы ұрпағы болғандықтан, бүкіл Орта Азияны билеуіне толық құқығы болды. Тәуекел сыртқы саясатында хандықтың оңтүстігіндегі қалаларда билікті нығайтуға күш салады. Ендігі жерде ол Сыр бойындағы қалалар үшін Абдолламен күресті бастайды. 1586 жылы Ташкентті алуға әрекет жасайды. Абдолланың негізгі күштері Мәуереннахрдың солтүстігінде шоғырланды. Бұны білген Тәуекел хан Мәуереннахрдың оңтүстік аймақтарына шабуыл жасайды. Оның шабуылы Түркістан, Ташкент, Самарқанд қалаларына қауіп төндіреді. Бірақ Тәуекел ханның Ташкентті алуға жасалған алғашқы жорығы сәтсіз аяқталады. Тәуекел хан қазақ хандығының сыртқы саясатын нығайту барысында орыс мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынастарды жандандырды. Қазақ ханы сыртқы саясатта өзін қолдайтын одақтастар іздеді. 1594 жылы Тәуекел хан Ресейге достық келісім жасасу үшін Құлмұхаммед басқарған Қазақ хандығының тұңғыш ресми елшілігін жібереді. Тәуекел ханның бұндағы мақсаты Ресей мемлекетінің көмегімен Абдоллаға қарсы күресті жандандыру, Сібір ханы Көшімге қарсы одақ құру және 1588 жылы орыс әскерлері ұстап әкеткен өзінің немере інісі, Ондан сұлтанның баласы Оразмұхаммедті тұтқыннан босату болды. Оның жанында қазақтың әйгілі тарихшысы Қадырғали Жалайыр бар еді. 1595 жылы елшіге орыс патшасының жауап грамотасы тапсырылды. Онда орыс патшасы Тәуекел ханға Қазақ хандығын «өзінің патшалық қол астына алатынын» және «оқ ататын қару» жіберетінін уәде етті. Сонымен бірге мынадай талап қойды: «біздің патшалық қоластымызда болғандықтан және біздің патшалық әміріміз бойынша Бұқара патшасымен және бізге опасыздық жасаған Сібір патшасы Көшіммен соғысып, біздің ұлы мәртебелі патшамызға жол салатын боласыздар». Орыс мемлекеті Қазақ хандығымен әскери одақ құрудан бас тартқанымен, Тәуекел хан орыс мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынасты үзген жоқ. 1595 жылы Мәскеуден орыс елшісі Вельямин Степанов Қазақ хандығына келді. Нәтижесінде екі мемлекет арасында сауда байланыстары жанданды. Бұл кезде ойраттардың бір бөлігі Тәуекел ханға тәуелді болды. Есім хан (1598-1628 (1645) ж.ж. билік құрған) Шығайұлы Есім хан (1628-1645) – Қазақ хандығының ханы, Шығай ханның баласы, атақты Тәуекел ханның туған інісі. Есім хан туралы халық жадында сақталған аңыз -әңгімелер, дастан-жырлар көп. Оны халқы «Еңсегей бойлы ер Есім» деп ардақтайды.Есім хан билік басына ағасы Тәуекел өлгеннен кейін келді. Бұл кезде Қазақ хандығының шығысындағы жағдай Тәуекел тұсындағыдан әлдеқайда күрделене түскен еді. Мұнда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жүріп жатты. Сондықтан ол көршілерінде болып жатқан жағдайды жіті қадағалап, олардың тайпалары арасындағы алауыздықты өз пайдасына шешуге ұмтылып бақты.Ойраттардың бір жағынан Ембі, Жайық, Еділ бойындағы ноғайлармен шарпысуығ екінші жағынан орыс қамалдарының гарнизондарымен қақтығысуы Есім хан саясатының ықпалды болуына елеулі жағдай жасады. Ақырында үш жақты соғыстың өздеріне қырғын таптыратынын сезген ойрат әміршілері Есім ханның үстемдігін мойындап, тату көршілікте тұру мақсатында ұсыныс жасап, елшілерін жіберуге мәжбүр болады.Хандығының шығысындағы жағдайды осылайша өз пайдасына шешкен Есім хан оңтүстігін де ойдан шығармайды.Хандығының шекарасын кеңейте түсу саясатын мұнда да батыл жүргізіп бағады. Оған жағдай да көмектесе түседі. Себебі, бұл кезде қайтыс болған Бәки Мұхаммед ханның орнына оның інісі Уәли Мұхаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұхаммед баласы Иманқұлы таласып жатқан еді. Осы қақтығысты өз пайдасына асыруда Есім хан үлкен ептілік танытады. Ол әуелі Уәли Мұхаммедке көмектесемін деп уәде беріп, кейін Иманқұлы жағына аунап түседі. Соның нәтижесінде онымен бірігіп, Уәли Мұхаммедті өлтірісіп, Иманқұлымен одақ жасасады да, сол жылы Иманқұлыға қарсы шығып, Самарқантқа әскер жөнелтеді.Бұл кезде Иманқұлының Есіммен соғысарлық шамасы жоқ еді. Сондықтан онымен шартқа отырып, Ташкент пен оның төңірегінің түгелдей қазақтардың иелігі екенін ресми түрде мойындайды.Бұдан кейін Есім хан Моғолстан ханы Әбдірахымның қызы Падшахқа үйленіп, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахымға беріп, қарсы құда болу арқылы оны өзінің жақтасы етіп, соның көмегімен өзіне опасыздық жасаған Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол жеткізеді.Есім ханның билігі тұсында (1598-1645) халық жадында «Есім салған ескі жол» деген атпен қалған әдет-ғұрып нормаларын қалыптастырған конституциялық құжат болғаны белгілі. Мұны «Есімнің заңы» деп ұққан жөн. Бірақ оның көктен алынбағанын, өз заманының орайы мен талабына қарай Есім хан мен оның кеңесшілері өңдеп, толықтырған баяғы «Қасым салған қасқа жолдың» бір нұсқасы екенін де естен шығармаған абзал. Түтпет келгенде, «Есім салған ескі жол» деген сөздің мәні де Есім ханның тұсында жасалған даналық заңдарға байланысты айтылған. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды.Мұның өзі кейін Тәукенің әйгілі «Жеті жарғысына» негіз болып, қазақ халқының мәдени-рухани және салт-дәстүр қалыптарының төлтумалығын шыңдай түсуге ықпал етті. Жалпы көшпелілер мемлекетінің хандары сияқты, Есім хан да тақ үсті мен ат үстінде бірдей танылған біртуар тұлға. Оны халқының «Еңсегей бойлы Ер Есім» атанған атақты ханның қайтыс болған жылы – 1645 жыл деген шындыққа келетін сияқты.Есім хан дүние салған соң қазақ хандығының тағына Жәңгір хан (1645-1652) отырды. Халық оны ел үшін жасаған ерлігіне орай «Салқам Жәңгір» деп атанған. Хан ордасын Түркістан қаласында ұстау Жәңгір хан тұсында басталды.

2. XIX ғ. I – жартысындағы үлт – азаттық қозғалыстар, Сырдария, Торғай және Маңғышлақ көтерілістер.

Қазақ халқының азат­тық күресінде Иса­тай Тай­манұлы мен Ма­хам­бет Өтемісұлы бас­таған көтерілістің маңызы зор.Ішкі Ор­да­да көтерілістің алғашқы толқыны 1827–1829 жыл­да­ры бо­лып өтті. Қазақ ауыл­да­ры Орал­дың арғы жағына қай­та ора­ла бас­та­ды. Өткір жер да­уы, са­лықтық езгі, әле­уметтік қысым, отар­шылдық қанау 1836 жы­лы көтеріліске әкелді. Көтерілісті белгілі ба­тыр Иса­тай Тай­манұлы мен ақын Ма­хам­бет Өтемісұлы басқар­ды.1836 жыл­дың ақпа­нын­да Ішкі Ор­да қазақта­рының Жәңгір ханға қар­сы ашық күресі бас­талды. Оған сыл­тау болған Иса­тай­дың хан ор­да­сына шақыры­луы еді. Ол ба­рудан бас тарт­ты және өзінің ауыл­да­рын қыс­та­удан көшіріп алып, көтерілісшілердің үлкен ла­герін жи­нады.Хан мен оның ай­на­ласын­дағылар жа­ла жа­буға көшті. Ба­рым­та кезінде біре­улер бақта­шы шал­ды өлтірген бо­латын. Қара­уылқожа жүргізген тер­геу ісі Иса­тай­дың және оның жақтас­та­рының өлімге қатыс­ты­лығын дәлел­де­уге ты­рыса­ды. 1836–1837 жыл­да­ры Жәңгірге қар­сы арыз-шағым­дар жа­зуды Иса­тай ха­лық ал­дында хан мен оның ай­на­ласын­дағылар­дың са­яса­тын әшке­релеу үшін пай­да­лан­ды. Иса­тай ха­лық көп жи­налған кез­де Ор­даға арыз тап­сы­рады, бұл арыз­ды хан 12 күннің ішінде қарас­ты­руға уәде бе­реді, бірақ еш­теңе де өзгер­мейді. Хан уәдесінен та­яды. 1837 жыл­дың ба­сын­да көтерілісшілердің қимы­лы өрши түсті. Көтерілісшілер Жәңгір хан­нан өзінің ай­на­ласын­дағылар­дың Балқы би мен Қара­уылқожа­ны шет­те­туді, билікті ру стар­шында­рының қолы­на бе­руді, сон­дай-ақ көтерілісшілер­ге қар­сы бас­талған бар­лық істерді тоқта­туды не­месе олар­ды би­лер со­тының құзы­рына бе­руді та­лап етті. Жәңгір хан қат­ты сас­ты. И. Тай­манұлы әкімшілікті хан­мен ара­дағы қақтығыс­ты бейбіт жол­мен ше­шуге бо­латын­дығына көздерін жеткізу­ге ты­рыс­ты. Бұл кез­де Орын­бор әкімшілігі мен хан асығыс түрде ка­зак әскерін, хан жа­сақта­рын жа­сақтай бас­та­ды. 15 қара­шада таң ал­дында Тастөбе елді ме­кенінде көтерілісшілер мен жа­зала­ушы­лар­дың ара­сын­да кескілес­кен соғыс бол­ды. Шайқас­та көтерілісшілер жеңіліп, ора­сан көп мал­да­ры қырыл­ды, он­даған адам қаза тап­ты. Бірақ аз­даған қосын­мен Жайықтың сол жағасы­на өтіп Иса­тай мен Ма­хам­бет құты­лып ке­теді.Енді көтеріліс Жайықтың сол жағасын­да жалғаса­ды. 1838 жылғы 12 шілде­де Кіші жүз жеріндегі Қиыл өзенінің бойын­да көтерілісшілердің жа­зала­ушы­лар­мен ке­зекті шайқасы өтіп, осы ұрыс­та Иса­тай мерт бо­лады.Иса­тай мен Ма­хам­бет бас­таған көтерілістің негізгі қозғаушы күші көшпелі ру­лар бол­ды. Қозғалыс­тың сти­хи­ялығы, нақты бағдар­ла­масы­ның бол­ма­уы, ұйым­шылдықтың жетіспеуі жеңіліске әкелді.Ма­хам­бет Өтемісұлы ха­лық көтерілісінде маңыз­ды рөл атқар­ды. Ол жа­лын­ды жыр­ла­ры арқылы ха­лықты пат­ша үкіметі мен отар­шы­лық билікті жақтаған хан­дарға қар­сы күрес­ке шақыр­ды.Ор­та жүз қазақта­рының отар­шылдыққа қар­сы бағыт­талған бас көте­рулері 1822 жы­лы «Сібір қырғыз­да­ры ту­ралы жарғыдан» бас­та­лады. Осы күрес 1837 жы­лы жаз­да Абы­лай хан­ның не­мересі, Қасым­ның ба­ласы Ке­неса­ры бас­таған жаңа, қуат­ты бас көте­руге ұлас­ты.Ке­неса­ры күресті екі май­дан­да – пат­ша­лық Ре­сей мен Ор­та­азиялық хан­дықтарға қар­сы, әсіре­се қазақ халқының бір бөлігін құлдықта ұстап отырған Қоқанға қар­сы жүргізу­ге шешім қабыл­дай­ды. Қару­лы көтерілістің ал­дында Қасым мен Ке­неса­ры та­рапы­нан Ор­та жүз жер­леріндегі бекіністер жүйесін алып тас­та­уды та­лап етіп, Сібір бас­шы­лары­ның аты­на хат­тар жа­зылған еді, бірақ олар жа­уап­сыз қал­ды.1837жыл­дың көктемінде Ке­неса­ры азғана жа­сағымен Ақмо­ла ок­ругінің ше­кара­сына келіп жетті. Қазақтар оның ту­ының ас­ты­на жап­пай ағыла бас­та­ды. Же­келен­ген жа­сақтар­дың ба­сын­да Ке­неса­рының жақын ту­ыс­та­ры На­урыз­бай, Әбілғазы, Бо­пай ха­ным­дармен бірге ха­лық ба­тыр­ла­ры – Ағыбай, Жа­най­дар, Иман, Жо­ламан, Бұқар­бай тұрды. Көтерілістің алғашқы са­тысын­да өздерінің мүдде­лерін көзде­ген, Ке­неса­рыдан қорыққан орыс қыз­метіндегі сұлтан­дар мен би­лердің бір бөлігі де қосыл­ды.Ке­неса­ры 1837 жы­лы жаз­да Чи­риков­тың жа­зала­ушы от­ря­дын талқан­да­ды, сөйтіп қол ас­ты­на Ақмо­ла, Көкше­тау, Қарқара­лы және Ба­янауыл ок­ругтерінің аумақта­рын қарат­ты. 1838 жыл­дың ба­сын­да бы­тыраған қазақ жа­сақта­ры Ке­неса­рының қол ас­ты­на бірігеді. Көктем­де ол Ба­тыс Сібірдің гу­бер­на­торы Гор­ча­ковқа Ре­сей өкіметінің са­яса­тына қар­сы ар­найы қар­сы­лық ха­тымен елшілік жібе­реді, қазақ жеріндегі бекініс пунк­ттерін жо­юды, тар­тып алынған жайылым­дарды қай­та­руды та­лап етеді. Сұлтан­ның жібер­ген өкілдерін жа­зала­ушы­лар ор­та жол­да ұстап ала­ды, бұдан кейін Ке­неса­ры Ре­сей­ге қар­сы бел­сенді қимыл­да­рын қай­та жалғас­ты­рады.1838 жыл­дың жа­зын­да көтерілісшілер әскер стар­ши­насы Си­монов­тың от­ря­дын талқан­дай­ды. Ке­неса­рының жа­сағы Ақмо­ла бекінісінің түбінде шоғыр­ла­нады. 7 та­мыз­да бекініске қиян-кескі тіке ша­бу­ыл бас­та­лады, бар­лық құры­лыс­тар өртеліп жіберіледі. Бұдан кейін күз бойы қазақтар пар­ти­зан күресін жалғас­ты­рады, Ре­сей­ге жақтас сұлтан­дардың ауыл­да­рын то­нап және бай­ла­ныс то­рап­та­рын үзіп при­каз­дарға, пи­кет­терге және разъез­дерге жүйелі ша­бу­ыл жа­сай­ды. Күзде Ке­неса­рының ауыл­да­ры Жо­ламан ба­тыр бас­таған Кіші жүздің жа­сақта­рымен бірігу мақса­тын­да Торғай мен Ырғыз өзен­дерінің бойына өте бас­тай­ды.1838 жыл­дың соңынан бас­тап Торғай мен Ырғыз аудан­да­ры қазақ жа­сақта­рының негізгі ба­засы­на ай­на­лады, ал Ке­неса­рының әскері Ор­та және Кіші жүздердің көпте­ген ру­ларын біріктіреді. Орын­бор әкімшілігі, жа­зала­ушы экс­пе­дици­яның еш нәти­жесіздігін көрген­нен кейін қазақтар­мен бітім жа­саса­ды. Пат­ша үкіметі та­рапы­нан 1840 жы­лы Ке­неса­рыға кешірім жа­сала­ды, оның ту­ыс­та­ры тұтқын­нан бо­саты­лып, орыс әскер­лерінің жа­залау жо­рықта­ры тоқта­тыла­ды, хан мен орыс әкімшілігінің ара­сын­да келіссөздер жүргізіледі.1841 жы­лы қазақ мем­ле­кеттігінің қай­та жаңғыру­ына бай­ла­ныс­ты азат­тық күрестің жаңа са­тысы бас­та­лады. Ұлы­та­удағы қазақ ру­лары өкілдерінің кеңесі 1841 жы­лы жаз­да Ке­неса­рыны хан етіп сай­ла­ды. Ке­неса­ры хан ор­та­лық үкіметті нығай­туға және күресті жалғас­ты­ру үшін мықты тыл­ды құруға бағыт­талған бірқатар әкімшілік пен сот ре­фор­ма­ларын жүргізді. Хан маңын­да оның жақтас­та­ры кірген кеңесші ор­ган – Хан кеңесі құры­лады. Са­лық жи­науға, әске­ри дайын­дыққа, мәміле­герлік істер­ге жа­уап бе­ретін қыз­меттер ұйым­дасты­рыла­ды.Хан­ның ерек­ше көмекшілері – жа­са­уыл­дар ел би­ле­уде хан­ның сенімді адам­да­ры бол­ды және хан бұй­рықта­рының орын­да­лу­ын қадағалап отыр­ды. Сот ісімен тек Ке­неса­рыдан рұқсат қағазы бар би­лер ғана ай­на­лыс­ты. Бар­лық көшпелі ел­ге «зе­кет», егіншілер­ге «ұшыр» са­лығы са­лын­ды. Ке­неса­рыға бағынған қазақ ру­лары орыс және қоқан қазы­насы­на төле­нетін са­лықтан бо­сатыл­ды. Хан өз әскерін қай­та құрды. Оның өз ар­тилле­ри­ясы бол­ды, қазақтар жа­яу әскер өнерін де иге­ре бас­та­ды. Тұтқынға түскен және қашқын сол­даттар мен офи­цер­лерден Ке­неса­ры орыс так­ти­касы­ның негіздерін үй­ренді. Ол әскердің ерек­шелік белгілерін және көзге түскен жа­уын­герлерді ма­рапат­тау жүйесін енгізді. Көтерілістің күшей­ген тұсын­да хан тәртіпті, жақсы үй­ретілген, жи­нақы 20 мыңға дейін же­тетін ат­ты әскер құра­ды.Да­ладағы әске­ри қимыл­дар 1843 жы­лы қай­та жан­данды. Пол­ковник Би­занов­тың бас­шы­лығымен 5000 адам­нан тұра­тын от­ряд Са­хар­ная бекінісінен, басқа от­рядтар Ом­бы­дан, Қызыл­жардан (Пет­ро­пав­ловск) және Қарқара­лыдан шықты. То­был өзені жағынан пат­ша үкіметіне берілген сұлтан Ах­мет Жантөриннің қазақ жа­сағы да шықты. Ке­неса­ры шайқас­тарда Би­занов­тың от­ря­дын әбден ти­тықта­тып ба­рып, 1843 жыл­дың қыркүйегінде оны Орскіге шегіну­ге мәжбүр етті.1845 жы­лы күзде орыс әскер­лері және пат­ша үкіметіне берілген аға сұлтан­дардың жа­сақта­ры Ке­неса­рының ауыл­да­рына жаңа ша­бу­ыл­да­рын бас­та­ды. Оңтүстікке шегіне оты­рып хан орыс әскер­лерімен күресін тоқтат­па­ды, алай­да негізгі күш Қоқан­мен соғысқа жұмыл­ды­рыл­ды. Ба­тыр Жанқожа Нұрмұха­медұлы­мен қосы­лып Ке­неса­ры Қоқан билігіндегі қазақ ру­ларын азат ете бас­та­ды. 1846 жы­лы қыс­та Ке­неса­ры жа­сақта­ры Іле өзеніндегі және Ала­тау ба­урайын­дағы Ұлы жүздің қоныс­та­рына келіп же­теді. Ке­неса­ры қырғыз ма­нап­та­рын Ре­сей мен Қоқанға қар­сы бірлесіп күре­суге шақыра­ды. Алай­да Ор­мон ма­нап бас­таған қырғыз­дар оның ұсы­нысы­нан бас тар­та­ды да, Ке­неса­рының билігіндегі ауыл­дарға ша­бу­ыл жа­сай бас­тай­ды. Үш май­дан­да – қоқан әскер­леріне, қырғыз­дарға және орыс от­рядта­рына қар­сы ауыр соғыс бас­та­лады.1847 жы­лы Ке­неса­ры жа­сақта­ры қырғыз ше­кара­сына жақын­да­ды. Мұнда олар ора­сан зор қиын­дықтарға кез­десті. Жергілікті жерді білмеу, қырғыз­дармен ара­дағы жа­угершілік, қырғыз, қоқан және орыс от­рядта­рының біріккен әре­кет­тері жеңіліске се­беп бол­ды. Ке­неса­рының соңғы шайқасы Пішпек­ке та­яу жер­дегі Кекілі та­уын­да өтті. Тау ішінде қазақтар­ды қоқан және қырғыз әскері қор­шап ала­ды. Ке­неса­ры тұтқынға түседі. Өлім ал­дында ол тағы бір рет қырғыз ма­нап­та­рына жа­улықты тоқта­тып, ор­тақ жауға қар­сы бірігіп күре­су үшін күштерді біріктіруді ұсы­нады, алай­да бұл жо­лы да қырғыз ма­нап­та­ры оның ұсы­нысын қабыл­да­май­ды.Ба­тыс-Сібір ге­нерал-гу­бер­на­торы Гор­ча­ков соғыс­та көзге түскен бар­лық қырғыз ма­нап­та­рын ма­рапат­тай­ды, ал Ке­неса­рыны өлтірген ма­нап Қалиғұл Әлібе­ков­ке құрмет ха­тын та­быс­тап, оны күміс ме­даль­мен ма­рапат­та­ды. Ке­неса­ры көтерілісі Ре­сей Отар­шылдығына қар­сы бағыт­талған қазақ елінің ең ірі бас көте­руі бол­ды. Көшпелілер он жыл бойы өз тәуелсіздігін, еркіндігін қорғап, мұздай қару­ланған Ре­сей әскерімен алы­сып, өз хан­дығын, соңғы ха­нын қорғады.XIX ғасыр­дың екінші жар­ты­сын­да Сыр­да­рия бойын­дағы қазақтар­дыңәле­уметтік-эко­номи­калық жағдайы өте ауыр бол­ды.Хи­уа және Қоқан фе­одал­да­ры Сыр­да­ри­яның төменгі ағысы бойын­дағы және Ырғыз, Торғай, Ем­ба өзен­дерінің аңғар­ла­рын­дағы қазақтар­ды өздеріне қара­туды көздеді. Олар бұл жер­лерге үнемі шапқын­шы­лық жа­сап отыр­ды. Сыр­да­ри­яның төменгі ағысы бойын­дағы Жаңада­рия және Қуан­да­рия алқап­та­рын ба­сып алып, бұл жер­лерде әске­ри бекіністер сал­ды, оған Арал маңын­дағы қазақтар­ды күштеп пай­да­лан­ды. Хи­уа хан­дығы жергілікті ха­лықтар­дан алым-са­лық жи­нап отыр­ды. Сөйтіп, қазақтар тек өз фе­одал­да­рына ғана емес, сон­дай-ақ Хи­уа және Қоқан би­ле­ушілеріне де зе­кет және ұшыр төледі. Алым-са­лық жи­нау үшін олар әске­ри күштерді пай­да­лан­ды.Хи­уа және Қоқан хан­дықта­рының үстемдігіне қар­сы Сыр­да­рия қазақта­ры көтеріліске шыға бас­та­ды. Мұндағы қазақтар­дың көтерілісін Әлім ру­ынан шыққан Жанқожа Нұрмұха­медұлы (1780–1860жж.) басқар­ды. Шекті руы бас­шы­лары­ның бірі – Жанқожа жай қара­пайым ха­лық ара­сын­да бе­делді әрі мақсат­кер ба­тыр ретінде даңққа бөленді. Жанқожа Сыр­да­рия бойы қазақта­рының, со­ның ішінде егінші бұқара­ның өте күшті отар­шылдық езгіге түскендігін түсінді. Сон­дықтан Сыр бойы қазақта­рының бос­тандығы және хи­уалықтар­дың оз­бырлығына қар­сы күрес­те ба­тыр өзінің жа­сақта­рын құрды. Оның жа­сақта­ры бұған дейін 1838 жы­лы Ке­неса­ры сар­базда­рымен бірге Со­зақ қама­лын қамауға қаты­насқан бо­латын. 1842 жыл­дың күзінде Жанқожа­ның әскері Хи­уаның ірі бекінісі Бесқала­ны қира­тып, қала ко­мен­данты Ба­бажан­ды өлтірді. 1843 жы­лы Жанқожа ба­тыр­дың жа­сақта­ры Қуан­да­рия бойын­дағы хи­уалықтар тұрғызған қамал­ды талқан­да­ды, ал 1845 жы­лы осы қамал­ды қай­та­дан қал­пы­на келтіру үшін жіберілген екі мың хи­уа шоғыр­ла­рын талқан­дап жеңді. 1853 жы­лы орыс әскер­лері Ақмешітті ба­сып алып, жаңадан Сыр­да­рия әске­ри желісі пай­да бол­ды.Алым бар­лық ха­лықтар­дан бірдей алын­ды. Ірі бай, ор­та­ша, ке­дей – бәрі бірдей мөлшер­де, яғни әр шаңырақ төлеп отыр­ды. Сыр­да­рия бойын­дағы ше­кара­лық өкімет Райым және Қаза­лы әске­ри қамал­да­рын са­лу үшін мыңдаған қазақ ша­ру­ала­рын ай­дап келіп, еріксіз жұмыс істетті. Әске­ри қару-жа­рақтар және азық-түлік та­су үшін де қазақтар­ды күштеп қыз­метке тарт­ты. Қазақ еңбекшілері екі түрлі қана­удың пат­ша өкіметі және жергілікті өз фе­одал­да­рының тепкісін бас­тан кешірді.Орыс отар­ла­ушы­лары­на қар­сы Сыр қазақта­рының көтерілісі 1856 жы­лы жел­тоқсан айын­да бас­талды. Көтерілістің бас­та­лу­ының се­беп­тері қазақтар­дың еріксіз жұмыс­тарға жегілуінде, жол­ды пай­да­лану­дағы, ке­ру­ен­дерге қыз­мет көрсе­тудегі ауыр са­лықтар, сон­дай-ақ пат­ша өкіметінің қоныс ауда­рушы­лық са­яса­тын­да жат­ты. Бұл көтеріліс кезінде Жанқожа өзінің жақсы меңгер­ген әске­ри әдісін қол­данды, ол 1856 жыл­дың аяғын­да Қаза­лы фор­тын қор­шауға ал­ды. Бұған дейін көтерілісшілер ка­зак-орыс тұрған Сол­датс­кая сло­бода по­селкісін жой­ды.1856 жы­лы 19–23 жел­тоқсан ара­лығын­да көтерілісшілер то­бы пат­ша әскер­лерінің майоры Бу­латов қол­басшы­лық ет­кен екінші бір от­рядпен шайқас­ты.Көтерілістің кеңінен та­ралуы Орын­бор ге­нерал-гу­бер­на­торы әкімшілігін қат­ты сас­тырды. Оның бұй­рығымен көтерілісті ба­су үшін Ақмешіттен ге­нерал-майор Фи­тин­гоф бас­таған әске­ри топ жіберілді. Көтерілісшілер­мен ше­шуші шайқас 1857 жы­лы 9 қаңтар­да Қаза­лыға жақын жер­дегі Арықба­лық ме­кенінде жүрді. Жанқожа сар­базда­рының ша­бу­ылы сәтсіздікпен аяқта­лып, аман қалған­да­ры бы­тырап та­рап кетті. Ауыр жа­раланған Жанқожа­ны сар­баздар шайқас болған жер­ден алып шығып, қауіпсіз жер­ге жа­сыр­ды.Көтерілістің жеңілуінің бас­ты се­бебі, оның же­те ұйым­даспағаны және ол кез­де күшті қару­ланған пат­ша әскер­леріне, ешқан­дай зеңбірегі, ата­тын мыл­тығы да жоқ, қазақ жа­сақта­рының қар­сы тұруы мүмкін емес еді. Көтерілістен кейін Жанқожа­ның өзі ха­лықтан бөлініп, тек бидің қыз­метін атқар­ды, кейін оны жа­ула­ры опа­сыз­дықпен өлтірді. Бірақ осыған қара­мас­тан Жанқожа Нұрмұха­медұлы басқарған 1856–1857 жыл­да­ры болған Сыр­да­рия қазақта­ры көтерілісінің та­рихи маңызы өте зор. Өй­ткені, ол пат­ша өкіметінің отар­лау са­яса­тына қар­сы ха­лық-азат­тық қозғалыс еді.