20. Пазіцыйн. Змены гал. І зыч.Гукаў. Чаргаванні гал і зыч.

Фан-е слова падзял-ца на склады, а склады на гукі. Гук - гэта найменшы членараздзельны элемент вуснай мовы, утв-ны органамі маўлення за адну артыкуляцыю. Гукі самі па сабе знач. не маюць і паняцця не абазнач-ць, але ствар-ць знешнюю, г. зн. матэрыял-ю, фіз-ю абалонку гукавога комплексу, якім з'яўл. слова.Гукі ў складзе слоў знах-ца ў цесн. узаемасув., уплываюць адзін на другі і даволі часта мяняюць сваю якасць. Так, зв. зыч., што стаяць перад глухімі, аглушаюцца (ношка); цв. зычныя, якія стаяць перад мяк, у радзе выпадкаў змякч: (з 'б 'ірац’,с ’м ’эх) і г.д. Якасць гал. гукаў можа змяняцца ў залеж. ад месца націску ў слове. Калі, н-д, гал. о, э знах-ца не пад нац, то яны звыч.зм-ца на а (стол - сталы, грэбень-грабяні).Змены, абумоўленыя уплывам суседніх гукаў або месцам націску ў слове, прынята наз. фанетычнымі. Фан. змены м.б. поўныя і няпоўныя. Пры поўных фан. зменах якасць гукаў змяняецца так, што яны супад. з інш. гукамі ( дом - дамы). Пры няпоўных фан. зменах якасць гукаў змяняецца часткова, у выніку чаго ўтв-ца не новыя гукі, а толькі пэўныя разнавід. аднаго і таго ж гука. Так, ненац. гал. а, ы, у заўсёды вым-ца не так выразна, гучна, працягла, як націскныя а, ы, у(парадак, лыжы). У с.б.м. фан. змены праяўляюцца ў чаргаванні гукаў, сцяжэнні гукаў, у паяўленні прыстаўных гукаў і спрашчэнні гукавых спалучэнняў. Чаргаваннем наз. змена гукаў у складзе адной і той жа часткі (марфемы) слова. У с.б.м. адр-ца 2 тыпы чарг: пазіцыйныя і гістарычныя. Пазіцыйным лічацца чаргаванні, пры якіх змяненне гукаў у слове абумоўлена фанет. заканамернасцямі с. б. л. м.Найбольш тыповым чаргаваннем гал. гукаў з’яўл. змян. нац. о, э на ненац. а, я (аканне). Нац. гал. о, э чарг. з ненац. ы, і. Зыч. гукі пры пазіц. чарг. аб’яд-ца ў пары паводле цвёрдасці і мяккасці, звонкасці і глухасці. Чарг. парных цв. і мяк.зыч.абазначаецца рэгрэсіўнай асіміляцыяй у сярэдзіне слова і змякч.цв. зыч. перад гал. пяр. рада ў канцы слова. Чарг. парн.зв. і гл.зыч.абумоўліваецца рэгрэс. асіміляцыяй у сяр. слова і аглушэннем зв. у канцы слова. Да пазіц. чарг. зыч. гукаў адн-ца так званы переход в - ў. Гэты переход адбываецца ў выпадках, калі гукі в і в’ знаходзяцца пасля гал. перад зычн. або у канцы слова. Гістарычыным наз-ца чарг., якое адлюстроўвае гукавыя змены, што адбыліся ў стараж. перыяд і таму не абазначаюцца фан. заканамернасцямі с. б. л. м. Адным з сам. стар, з’яўл. чарг. гал. Э-О, як ўласціва ўсім слав. мовам (весці - вёз). З ім звязаны т.с. чарг. гука Э - А (лезці - лазіць). Чаргав. У - О - Ы ( сухі - сохнуцъ - ссыхаць). Чаргав. I - Э (світаць - свет). Чаргаванні О - нуль гука, Э - нуль гука (сон - сну, дзень -дня).Найбольш даўнім і пашыраным гіст. чарг. з’яўл. чарг. заднеяз. г, к, х са свіс. з, ц, с. Гіст. з’яўл. чаргав. ў дзеясл. з, ц, с з шып. ж, ч, ш; Б- БЛ (разрабіць - разраблю), П - ПЛ (купіць - куплю), В - ЎЛ (направіць — напраўлю), М - Мл (выкарміць — выкормлю), Ф - Фл (разграфіць - разграфлю). Пашырана пет. чарг. Л і Ў, якое адб-ца ў формах м.

роду адз. ліку дзеяс. пр. ч. (спявала - спяваў). Сцяжэнне - такая фанен.змена, пры якой два аднольк. або блізк. паміж сабой гукі пер-ца ў адзін гук. У с. б. л.

м. сцяж. гукаў адбываецца на стыку марфем, прычым сцягваюцца ў асн.зыч. гукі, якія знах-ца ў неінтэрвальным становішчы. ЗС - С француз+ск - францускі, СС-С беларус+ск- беларускі, ЖС - С , ШС - С, ХС - С, ДС - С, ТС-

jj

С брат+ск - брацкі, КС- С калмык+ск - калмыцкі, ЦС – С купец+ск- купецкі, ЧС - С ткач+ск-ткацкі. Адметныя рысы фанет. сістэмы с. б. л. м. склалі прыст. гал. і зыч.гукі. Прыст. гал о і а звычайна узнікаюць у пач. слова перад санорным р, за якім знах-ца інш зыч. гукі (Opшa, аржаны). Прыст галосны і

ўзнікае ў пач. слова перад спалуч зычн.гукаў, першымі з якіх з’яўл. санорныя р, л, м (іржа, імгла, ілгаць). Прыст.зыч.в заўсёды развіваецца ў незапазычаных словах перад галосным о, якім пачынаецца корань слова і знаходзіцца пад націскам (вока, возера). Перад пач. у, які ўваходзіць у склад кораня слова, прыст. в узнікае незалежна ад месца націску ў слове (вугаль, вуда, вучоба). Прыст.зыч г адзначаецца ў словах гэты, гэтакі, гэтулькі, гэтак, адгэтуль, гэй, гоп, а т.с.ў адзінкавых словах інш. паходжання перад пач. а (Ганна, гармата).Спрашчэнне - гэта фан. з’ява, пры як. з этымалаг. гукавых спалуч. вып. асобн. гукі. У спалуч. ЗДН, РДЦ, РДН выпаў гук Д (позна). У спалучэнні ЛНЦ выпаў гук Л (сонца). У спалучэннях СТН, СТЛ выпаў гук Т (капусны, шчаслівы).

21. Арфаэпія–cукупнасць нормаў, якімі забяспечваецца адзінства гукавога афармлення нац. літ. мовы; гэта збор правілаў аб аднастайным вымаўленні гукаў, слоў,фраз, вучэнне аб нормах літ-га вымаўлення.Арфаэпія як навука аб правілах літ-га вымаўлення непарыўна звязана з фанетыкай. Фанетыка выяўляе і апісвае заканамернасці гукавой сістэмы мовы,зыходзячы з рэальнага вымаўлення носьбітаў мовы, а арфаэпія выкарыстоўвав вынікі гэтага апісання для правіл і нарматыўных рэкамендацый. Гэта азначае,што правілы арфаэпіі фармулююцца ў адпаведнасці з фанетыкай, з'яўл. як бы прыкладным варыянтам фанет. тэорый ці інакш,-гэта фанет. законы ў дзеянні.Станаўленне арфаэп. нормаў прыпадае на канец 30-х г. ХХст. Гэта звяз. са стабілізацыяй арфаграф.норм, чаму садзейнічала пастанова савета Нар. камісараў БССР аб зменах і спрашчэннях бел.правапісу 1933г.Змяненні ў правілы былі унесены і ў пасляваенны перыяд.У 1957г. выйшла ўрадавая пастанова аб удакладненні і частковых зменах існуючага бел.правапісу. Веданне норм літ. вымаўл-ня і валоданне імі мае вялікае практ-е знач. Унармав-е вымаўл-не - адна з умоў паспяховага функцыян-ня мовы як сродку зносін. Прав-е літ. вымаўл-не садзейнічае дакладнаму і хуткаму разум-ню сказанага, аблягчае працэс моўных зносін, садзейн-е росту культ. народа. Сукупнасць сродкаў мовы, прызначаных для маўлення ў пэўн. сферы зносін, утварае стылі вымаўлення.У літ-ным вымаўленні адрозніваюць 2 стылі: поўны (афіцыйны, акадэмічны), няпоўны (гутарковы). Гэтыя 2 стылі адрознів. па тэмпу маўлення і ступені ўвагі моўцы да свайго вымаўлення. Асн.правілы бел.літ.вымаўл.можна звесці да некалькіх груп:1.правілы вымаўлення некаторых (спецыфічных для бел.мовы) гукаў моцных пазіцый; 2. правілы, заснав.на пазіц-х чаргаваннях гукаў (у слабой пазіцыі) - гэта аснова суч.бел. арфаэпіі; 3. правілы вымаўлення запазычаных слоў. Ёсць інш.класіфікацыя: 1.правілы вымаўлення галосных і іх спалуч.: залежыць ад націску і суседніх гукаў.Усе націскныя вымаўл выразна. Ненац. гал.адрозн меншай гучнасцю і працягласцю, але захоўв-ць св. асн. якасць і мала супадаюць з інш.гукамі. Ненац-яА,Ы,У,І заусёды вым-ца выразна (маліна). У пач. слова, у сярэдз. пасля галосных перад нац-ым [і] узнікае [й] (йім); у пасля галосных-ў; а пасля цв.зычных ва ўсіх ненаціскных складах, як і ў націск., О,Э не пад націскам пераходз.у А(горы-гара); у спалуч-х РО, JIO ненац.О пераходз.у Ы(бровы-брыво); ненаціск.Э ў запазыч.словах у пач. слова,пасля шыпячых і Р,Д,Т вымаўл.выразна(шэдэўр).Спалуч-і АА,ЭЭ, ЭА, АЭ, УА на стыку марфем вымал. як два асобн. гукі, але ў складзе адной марфемы іх вымаўл.больш злітнае:наараць.Шыпячыя Ж,Ш,Ч,ДЖ і Р заўсёды цв.ДЖ-вымаўл.як 1 гук,ДЗ-мяккае як 1 гук,але дзынкацъ, пэндзаль-цв.;аглушэнне звонкіх зычных на канцы слова (рэж); асіміляцыя: па глухасці (дзядзька, сцежка), па звонкасці (просьба), шып-х перад свісц-і(на дошцы), свісц-х перад шыпячымі(пясчаны), асіміл-я па мяккасці (песня, дзверы), ДД, ТЦ-як падоўж.цв. Ц(у лодцы), ДС-як Ц (заводскі), ДЧ,ТЧ-як падоўж Ч (перакладчык). Зычн [г] у бел.м-фрыкатыўны.Выключэнне складаюць запазыч.словы (ганак,гузік, гвалт, агрэст).Адхіленні.Прычыны.Уплыў дыялектаў, рус. мовы, арфаграфіі.У вуснай мове выхадцаў з паўночна-усходняй Б-сі могуць адчувацца сляды дысімілятыўнага акання (вісна,зімля), мяк-е і паўмяк-е [р'] (ріка,репа,ряд). Прадстаўнікі паўднёвых раёнаў-постфікс-ся ў зваротных дзеясл. вымаўл. як са (памыўса, разуўса). Пад уплывам рус.мовы: вымаўл.г выбухнога на месцы фрыкатыўнага (галава, шагнуў), ч як ч', л,в,ф на месцы ў, асобных гукаў д,ж на месцы афрыкаты дж.Арфаграфія-праяўляецца ў вымаўленні па літарах і хар-ы ў асноўным для буйных гарадоў. Можа не перадавацца асімілятыўная мяккасць зычных (сн'ег). Нязменна вымаўл. спалуч. зычн. на стыку марфем (у[сч]аць). Паруш-ні арфаэпіч-х норм м. з'явіцца і пад уплывам правапісу. Не заўсёды напіс-не ў бел. мове адпавядае вымаўл-ню. Пад уздз-м пісьма часта засвойв-ца літарнае, няправіл-е вымаўл-не. Н-д, пішам не можа, без хаты, расчулена, адкуль, наўрад ці, святло, а вымаўляць трэба [н'а можа] [б'ас хаты], [аткул'], [наўрац'і], [с'в'атло].

22. Графіка – раздзел мов-ва, ў як. вывуч. сродкі перадачы гукавой мовы на пісьме, а т.с. сістэма пісьмовых знакаў (літарныя і няліт-я). Для пісьма гал. з'яўл. захаванне думкі і тых моўных форм, якія яе выражаюць.Першыя спробы пісьма не перадавалі гукавы бок мовы, пісьмо прайшло пэўн. этапы: 1.піктаграфія (намаляваны, пісьмо малюнкамі), дайшло часткова. Паступова ў піктаграфіі пачалі з'яўл. элементы сімвалізму,г.зн. малюнкі набывалі своеасаблів. умоўн.знач., выкарыст для перадачы асобн.абстрактных паняццяў (лук са стралой-вайна)2.ідэаграфія (пісьмо паняццямі)-у гэтым пісьме кожны знак служ. сімвалам паняцця, якое стаіць за словам. Маглі выкарыст. тыя ж малюнкі, што і ў піктагр., але мянялася іх значэнне. Эл-ты ідэаграфіі ёсць у нашым пісьме(лічбы, знакі +,-,=,хім.элементы).3. Фанетычнае, якое грунт. на гучанні, а не на знач. слова, таму апіраецца на фан. адзінкі (склад і гук). Фанет.пісьмо:1 складовае-граф. знакі абазнач. склады. Першымі ў гэтым пісьме былі шумеры і егіпцяне. Яно мела некалькі тыпаў. У адных былі асобн.знакі для галосных і спалучэння зычны + галосны. 2.літарнае, якое сфармір-ся ў к.2-пач1 тыс. да н.э. Есць 2 тыпы: кансанантнае, у якім абазнач. толькі зычныя гукі, кансанантна-вакалічнае (галосныя і зычныя). Стваральнікамі былі фінікійцы. Яны вынайшлі літары для зычных і размясцілі іх у строга замацавваным парадку (стварылі алфавіт з 22літар). На аснове гэтага пісьма ўзніклі усе іншыя літарна-гукавыя сістэмы. У 9 ст.да н.э.з гэтым пісьмом пазнаёміліся грэкі, яны крыху змянілі назвы і абрысы гэтых літар, абазначылі літарамі гал. гукі. У іх варыянце алфавіта было 24 літары, 17зычных і 7галосных. Грэч. пісмо мела некалькі тыпаў:архаічнае, заходнегрэчаскае,усходнегрэчаскае. На аснове усх.грэч.пісьма ўзнікла славянскае пісьмо з зах.грэч.-лацінскае.Бел. пісьмо—літарна-гукавое. Літара-гэта графічны знак, які выкарыст. для абазначэння на пісьме гукаў. Алфавіт-сукупн літар, прынятых у мове і размешч. у пэўн. парадку. Азбука-ад назвы першых літар слав. алф.Тэорыя алфавіта як бы адасабляецца ад графікі, бо алф-т вывуч знешнюю форму літар, а графіка-якія гукавыя знач маюць асобныя літары, ці як яны чытаюцца, асн. з'яўл. суадносіны літар і гукаў. У граф. адносінах літары падз. на друкаваныя і рукапісныя, вялікія і малыя (32літ.:10гал. і 21зыч. ь-гук не абазначае; дз,дж- дыграфы). Кожн.літ.мае сваю назву,якую нельга блытаць з гукавым знач-м. Непасрэдным папярэднікам бел.алфавіта было славянск. пісьмо-кірыліца (створ. Кір.і Меф. Кір.да 24літар грэч. алф. дадаў 19 літ.для спецыф-х слав.гукаў).Побач з кірыліцай выкарыст. лацінка, арабскае пісьмо. Стараж-я б.мова,якая пач. развівацца з 12-14 ст, карыст. традыц. кірыліцкім алфавітам.Да 16ст.ён быў толькі рукапісным. У 16 ст Ф. Скарына заснаваў усходнеслав-е кнігадрук-е.З гэтага часу сталі ўжыв.і рукапісныя і друкаваныя літары.На аснове кірыліцы Ф.Ск.стварыў шрыфт, у якім былі вялікія і малыя літары.Гэты шрыфт стаў узорам і для інш.бел. друкароў:Буднага;Цяпінскаха і інш.У1696г. польскім сеймам было забаронена выкарыст-ць бел.м,у справаводстве афіц-й стала польская мова,у аснове якой ляжыць лац. пісьмо. У бел.творах сталі выкарыст. лацінская графіка Зрэдку выкарыст і кірыл-а. Да пач. 20ст, бел-ы карыст.2 графіч.сістэмамі. Лацінкай былі надрук.творы Д.-Марц., Багушэв, газ,"Муж.праўда" Калін, Кірыліца моцна змян. Рэфармаваная кір-ца атрым назву- грамадзянскай азбукі.Царква працягв, карыст.традыц.кір-цай,а грамадзянка выкарыст.у дзярж.афіц-х дакументах, у свецкай літ- ры.

Суадносіны паміж гукамі і літарамі паказваюць, што суч.бел.графіка заснавана на 2-х, прынцыпах:.сутнасць складовага прынцыпу у тым, што гукавое значэнне асобных літар выступае толькі ў складзе, які з'яўл.графічнай адзінкай. Згодна з гэтам прынцыпам ужываюцца двухзначныя літары (зычн,якія абазнач, парныя цв.-мяккія зычныя і галос: е,ё,і,ю,я.Складовы прынцып эканоміць граф.сродкі, бо не трэба ўводзіць літары для абазнач. мяккіх зычных. Гукавы пр-п заключ. у тым, што адзін і той жа гук на пісьмё абазнач той жа літарай. Паводле гэтага прынцыпу ўжыв.адназначныя літары (якія маюць адно гукавае знач, перад. на пісьме адзін гук (а, о, у, э, ы, д, ж, т, р, ч, ш, ў).

23. Арфаграфія – раз-л мов-а,у якім выв-ца правілы ўнармаванай перадачы вусн. мовы на пісьме.Прынцыпы правапісу-г. зн заканамернасці,на якіх у арф.вызнач-а правілы:1.перадачы на пісьме гукавога складу марфем і іх частак.2.напісанне слоў разам, праз лучок, ці асобна.3.Ужыванне вялікай літары. 4.пераносу частак слоў на наступны радок. Напісанне слоў ці іх частак грунтуецца на прынцыпах арф-і:фанет.прынц. патраб. моўн. адпаведнасці паміж гучаннем і напісаннем слова(яго часткі), перадач на пісьме пазіцыйных чаргаванняў: о-а,л-ў,в-ў і інш(дом-дамы);марфалаг-ы пр-п патраб. аднастайнай перадачы на пісьме марфем, незалежна ад іх рознага маўлення (лыжка-лыжак),пазіцыйнае чаргаванне не перадаюцца,а пішуцца тыя літары,якія абазнач.гукі ў іх моцнай пазіцыі.На фанет-м пр-е грунтуюцца правілы акання-якання (вёсны-вясна); напісанне спалуч. гал. ІЁ(ЫЁ),ІЯ(ЫЯ) і інш.у ішам. словах(біёлаг, але біялогія),прыстаўных літар(восень, іржышча), прыставак на з(развіць,але раскусіць), злучэнняў зычных ЗН,СН,СЛ на месцы здн,стн,стл (позна).Літары ц на месцы кс,тс,цс,чс(мастак-мастацкі) і інш.На марфалаг-м-напісанне зв. зычных на канцы слова і перад глух.(дуб, дубкі),шып. перад свісцяч.(на рэчцы),свісц. перад шыпяч.(возчык),прыставак на б,д(абкасіць),злучэнняў зычных,на стыку кораня і суфікса ск,жс,гс,зс,хс,шс у прыметніках, утвораных ад геаграф-х назваў(добрушскі),злучэнняў дч,тч,дс(матчын),суфіксаў ядзь(роўнядзь).Правапісныя нормы СБЛМ пачалі складвацца ў 19ст.Вялікая роля належала бел.піс-кам(Багушэвіч),у 20ст-Купала,Колас, Цетка і інш.Аднак складванне норм праходзіла марудна.Царскі ўрад забараняў развіццё нац.моў. У1918г.выйшла "Бел.граматыка для школ" Тарашкевіча. Правапісныя нормы грунтаваліся тут на фанет.(напісанне галоўным чынам галосных) і марфалаг-м(напісанне зычных у канцы слова і на стыку марфем).Аднак яна не магла вырашыць усе праблемы правапісу.Спрэчныя пытанні бел. арф-і абмярко-ся на акадэм.канфер-і па рэформе бел.правапісу ў1926г.Было вырашана падрыхтаваць праекты новага правапісу.Ён быў апубл-ны ў 1930г.Пасля абмерк-ня была прынята пастанова "аб зменах і спрашчэнні бел. правапісу",было ўстаноўлена пісаць літару Я толькі ў першым складзе перад націскам,не абазначапь на пісьме асіміл-най мяккасці.Іншамоўныя словы падпарадкоўваліся аканню.Зычн.З,С змякчаліся:Быў складзены у 1934 г. "Правапіс бел.мовы".У перыяд.друку пачалася дыскусія па ??? арфаграфіі, пакуль не пачалася вайна. Пасля вайны была створана арфагр. камісія на чале з Коласам і Крапівой. Яна распрацавала "Праект змен і ўдакл-няў бел. правалісу"1951г. 1957г,-пастанова "Аб удакл-ні і частковых зменах існуючага-бел.правапісу”.Было пашырана правіла акання на ўсю запазыч. лексіку(савет),удакладнена правіла напісання складаных слоў і абрэвіятур, асабовых канчаткаў дзеясловаў(несяце),часціцы ж,бы сталі пісацца асобна ад слоў.На аснове пастановы былі складзены і выдадзены "Правілы бел.арф-і і пунктуацыі" 1959г, 2008 - закон “Аб правілах бел.арфаграфіі і пунктуацыі”. Закон уступіў ў сілу з 1 верасня 2010 г.

24. Марфемная стр-ра слова. Марфема-найм.частка слова з пэўн.значэннем. М. можа скл-ца з нек. гукаў, якія размяшч-ца ў строгім парадку і перастаўляцца не могуць. Так, у словах беж, какаду, раптам, тут адна марфема, а ў слове белаваты - 3 марфемы: бел- са знач. 'колер снегу, малака', -ават- са знач. 'непаўната прыметы' і -ы са знач. адз. ліку, муж. роду, Н скл. 1. Хар-ай рысай марфемы з’яў. Мінімальнасць,сэнсавая непадзельнасць на менш адрэзкі.У той час як гук і фанема не маюць знач., а толькі садзейн.яго выраж., М. выраж.пэўн. знач. М. можа набываць адмет. асаблів.у залеж. ад тых умоў, у якіх яна ўжываецца. М.канкрэтна рэалізуецца ў мове праз морфы.М.з’яў.корань, прыстаўка, суфікс, канчатак, злуч.галосныя і постфіксы.Паводле наяўнасці або адсутнасці матэрыяльнага або фанемнага выраж.:матэрыяльна выраж. і нулявыя. Мат-выраж. афіксы могуць складацца з 1-2 ці некалькі фанем або гукаў. Нулявымі наз. М. - якія маюць грам. ці словаўтв. знач., не выраж. фармальна на гук.узроўні. (канчаткі(дуб),суф-сы(пераход)). Паводле функц. класіф. М. вылуч. словаўтваральныя (якія выкарыст. для ўтвар. нов. слоў.), формаўтв.(з дап. якіх ўтвар. грам. ф-ы знамян. слоў: канчаткі спраг. і склан. слоў, суф. ступеняў параўнання (вышэйшы), дзеепрым. і дзеспрысл. (ступаючы), пр.ч.дзеясл.(пайшоў), словаформаўтваральныя(несці-занесці, змян.лекс.і грам.знач., змян.трыванне дзеясл.) марфемы. Класіф.М. паводле іх ролі знач.функц.і месца ў складзе слова: каранев.і афікс.марфемы. Каранёвыя марфемы быв-ць сваб-мі і звяз-мі, афіксальныя - толькі звязанымі. Словы мовы падзял-ца на нязмен-я, якія прадстаў-ны адной формай (раптам, трэба, дзе, ці, пад), і зменныя, якія прадстаў-ны сістэмай форм (рака, новы, пяты). У зменных словах вылуч-ца 2 часткі - аснова і канчатак; у нязмен-х - канчатка няма. Не маюць канчатка і запазыч-я несклан-я наз-кі і прым-кі (метро, поні). Канч-к, або флексія - зменная служб-я марфема, якая ўтварае граматыч-я формы слова і служыць для сувязі яго з інш. словамі ў сказе. Канчаткі выраж-ць граматыч-я знач. роду, склону, асобы. Аснова - частка формы слова без канчатка, формаўтвар-х суфіксаў інфін-ва -ць, -ці, -чы і постфікса -це, якая выражае лекс-е знач. слова. Асновы быв-ць простыя і склад-я. П р о с т ы я асновы маюць адну каранёвую марфему, а с к л а д а н-я -дзве і больш, н-д: азёрн-ы, пол-е і часопісн-ы, паляводч-ы. Простыя асновы падзял-ца на невытвор-я і вытвор-я. Невытвор-я - гэта аснова, якая склад-ца толькі з адной марфемы: трав-а, чорн-ы. Вытворная - аснова, якая склад-ца з некалькіх марфем: травяніст-ы, чарнават-ы. Невытв-я аснова супадае з коранем, а ў вытвор-й, апрача кораня, есць афіксы. Невытвор-я і вытвор-я асновы служаць базай для ўтвар-ня новых слоў. Аснова, ад якой утворана слова, наз-ца ўтваральнай. Так, утвараль-я аснова слоў марскі, прыморскі з'яўл. невытворнай (мор-), а ўтвараль-я асновы слоў выкладчык, перапісчык – вытвор-я (выклад-аць, перапіс-аць). Формы некат-х слоў могуць утвар-ца ад розных асноў, якія наз-ца суплетыўнымі. Ад суплет-х асноў утвар-ца формы ступеней параўн-ня некаторых якасных прым-ў і прыслоўяў: добры - лепшы, дрэнны - горшы; добра - лепш, дрэнна - горш; склонавыя формы займенн-ў: я - мяне, мне, мною; мы - нас, нам, намі; формы трывання некат-х дзеясл-ў: браць - узяць, класціся — легчы. Вытвор-я і невытв-я асновы адрознів-ца марфемнай будовай: у невытв-й аснове выдзял-ца толькі корань, у вытвор-й - корань і афіксы. К о р а н ь - гэга абавязк-я марфема, якая выражае агульнае лексіч-е знач. роднасных слоў: балот-а, балот-н-ы, балот-ц-а, балоц-іст-ы. Карані бываюць сваб-я і звязаныя. С в а б о д -я - гэта такія карані, якія супад-ць з асновай хоць бы ў адной форме слова. Так, у словах снег, снег-ав-ы, снеж-н-ы корань свабодны, паколькі ў слове снег супадае з асновай. 3 в я з а н ы я карані ніколі не супадаюць з асновай, сустрак-ца заўсёды толькі ў вытвор-й аснове ў спалуч. з афіксамі: вул-іц-а, вул-ачк-а, за-вул-ак.Афіксы - гэта служб-я марфемы, якія з'яўл. неабавяз-мі для кожнага слова і выраж-ць дадатк-е знач.-словаўтварал-е або формаўтвар-е: чытаць - пера-чытваць, пішы - пішы-це.У залежн-ці ад таго, якое месца афіксы займ-ць у аднос-х да кораня, вылуч-ца наст-я віды афіксаў: Прыстаўка,-афікс, які знаход-ца ў складзе простай асновы перад коранем: вы-ехаць, ня-смелы, пра-ўнук, па-на-ехаць.Суфікс-афікс,які знах-ца ў складзе простай асновы пасля кораня:пал-яв-ы, пчал-яр, бар-ав-ін-а, лес-н-ік-оў. Постфікс-афікс, які знах-ца ў слове пасля канчатка (радзей-пасля суфікса). У бел. мове постф-мі з'яўл. -ся (-ца, -цца), -це, -сьці (-сь) –небудзь :збіраю-ся,збірае-цца,што-сьці,што-сь.Інтэрфікс-афікс,які ўжыв-ца паміж 2-ма простымі асновамі ў складанай:ільн-о-валакно,горад-а-будаўніцтва,земл-я-роб.Змены, што адб.ў марфем.складзе слова з’яўл. даволі разнаст. і назыв.:апрошчанне - гіст. пераўтварэнне слова раней члянімага марфемна ў нечлянімае, г.з. калі ў мінулым слова выразна падзялялася на марфемы то ў сучасны момант такога падзелу ужо не існуе, бо колішнія М. сплавіліся ў адзінае цэлае і не вылуч. у якасці сам., падаюцца ў адпаведных слоўніках без падзелу на часткі (руб-ель, да-p). Перараскладанне - у працэсе гіст.развіцця мовы слова можа застацца вытворным, але марфемы ў яго складзе падзяляюцца па-іншаму, чым было першапачаткова. Звычайна пры гэтым памяньшаецца колькасць марфем як у мінулым 2 з іх зліваюцца ў 1, але слова па-ранейшаму захоўвае свой гукавы склад, вытворнасць (гарл-ач-ык- раней, зараз -гарлач-ык). Ускладненне - марфемны працэс ператварэння былога невытворнага слова ў вытворнае, матываван.у не матываван., а т.с. у аддзяленні ад караневай марфемы службовай.Ускладненне тычыцца запаз. і замеж.словаўтваральных афіксаў: контр, архі, анты, аж, ізм, іст і інш, якія ў спалучэнні з бел. і запаз. словамі ўзбагач. словаўтв. патэнцыял б.м. Дэкарэляцыя - калі марфема з цягам часу мяняе свой статус. Напр.з канчатка-суфікс.Марфема ам, што ў Т.скл.наз. ніз з’яўл.канчаткам, а пры адвербіялізацыі словаформы нізам або пры пераходзе яе ў прыслоўе, зрабілася ў складзе прыслоўя суфіксам (ніз-ам). Дыфузія - зліццё, сцяжэнне двух частак слова ў адно (мінскі, магілёўскі).

25.Словаўтв-не –

Раздзел мов-ва, у якім выв-ца структура і спосабы ўтвар. слоў, наз.словаутварэннем (сл/утв). Лексічны склад СБМ няспынна папаўняецца нов. словамі. Словы гэтыя ствар. паводле пэўных законаў на аснове ўласнага моўн. матэрыялу або запазычв.з інш.моў. Запазычванне іншамоўн.слоў вывуч.ў лексікалогіі, а ўтвар.бел.слоў - у сл/утв. Сл/утв.мае на мэце растлум.марфемную будову слова, выяв. сувязь слова або пэўных яго частак з інш.словамі, устанавіць сл/утв-ныя магчымасці розн.моўных сродкаў і вызн. спосабы ўтвар.новых слоў у суч.мове.Спосабы ўтвар.слоў: А)марфалагічнае - утвар.новых слоў пры дапамозе розных марфем ад асноў інш.слоў. Уключае ў сябе афіксальнае (прэфіксальнае, суфікс., постфікс., прэф-суф, прэфікс-постф, суф-постф. і прэф-суф-постф) і бязафікснае сл/утв.

-Прэфіксальнае характ-ца далучэннем розн.прэфіксаў да ўтварал.асновы, у ролі якой звыч.ужыв.самаст.словы. Найбольш прадукт.прэфіксы: аб-,ад-,да-,за-,на-,пад-,пра-,раз-(рас-),уз-(ус-)- для ўтварэння дзеясл.; не-(ня-), пера- - для ўтвар. наз.: небяспека, перакваліфікацыя. Не-(ня-) ужыв.пры ўтвар.прым.:невялікі... і прыслоўяў: нецікава...-Суфіксальнае - далучэнне да ўтваральнай асновы розных суф.:1)-ік(ык),-нік,-льнік,-чык,-шчык,-льшчык- для ўтвар.наз.мужч.роду ад іменных і дзеясл.асноў: выдатнік, выхавальнік, выбаршчык, сатырык...2)-к-а,-лк-а- наз. жан. роду ад дзеясл. асноў: нарыхтоўка, распрацоўка, касілка... 3)-нн-е, - анн-е, -енн-е(-энн-е) - наз.ніяк.роду ад дзеясл.асноў: апісанне, жаданне... 4)-н-ы,-льн-ы,-альн-ы,-ск-і,-ов-ы(-ёв-ы),-лів-ы-прым. ад іменных (пераважна наз-вых) і дзеясл.асноў: чытальны, пісьмовы, шчаслівы, жыццёвы... 5)-і-(-ы-),-е-(-э-),-а- (-я-).-ава-дзеясл.ад іменных асноў: гаспадарыць, яснець, раўняць, адрасаваць, гатаваць...-Постфіксальнае - характ-ца далучэннем постфіксаў -сь, - сьці, -небудзь да ўтваральнай асновы, якая з’яўл.самаст.словам - займен.або прысл.: хтось, штосьці. які-небудзь...Такім спосабам утвар.займ.і прысл.з няпэўным значэннем.-Прэфіксальна-суфіксальнае - адначасовае далучэнне да ўтварал. асновы прэф. і суф.: на-пар-нік, пра-тал-ак, да-тэрмін- ов-ы, па-наш-аму...

-Прэфіксальна-постфіксальнае-адначас. далуч. да ўтвар. асновы (самаст. словы ў ф-ме інфініт) прэф. і постф. -ся, -ца: прынесціся, выспацца, дагаварыцца.. Утвар.толькі дзеясл.-Суфіксальна-постфіксальнае - адначасовае далучэнне да ўтвар. асновы суф.і постф. -ца:каласіцца, храбрыцца... Ад асноў наз., прым. і прысл. утвар.толькі дзеясл.-Прэфіксальна-суфіксальна-постфіксальнае-адначасовае далуч.да ўтвар. асновы прэф., суф.і постф. -ца: перастрэлъвацца (страляць), асмеліцца (смелы)... Утвар.ад асноў дзеясл., наз.і прым.толькі дзеясл. Бязафікснае - ад утвар.асновы адкідв.канчаткі і суф. Утвар.наз.ад асноў прым.і дзеясл.: даль(далёкі), сінь(сіні), агляд(аглядаць)... Пры такім сл/утв.да ўтвар.асновы могуць далуч.канчаткі. Так утвар.парадкавыя ліч.ад колькасных: пяць - пяты, сем - сёмы, наз.ад асноў дзеясл: мара(марыць), забава(забавіць)... У СБМ марфалаг.сл/утв.самае прадуктыўнае.Б)марфолага-сінтаксічнае- утвар. новых слоў шляхам пераходу 1-й часц.мовы ў 2-ю. Гэты пераход абумоўлены сінтакс. функцыямі слоў і зменамі іх лекс.і грамат.знач. Утвар. наз. ад прым :рабочы, сталовая;прым.ад дзеепрым.:квітнеючы(край),любімая(кніга); прысл. ад наз.у форме ўскосных склонаў: вясной, летам, дома; прыназ.ад прысл: наперадзе(нас), пасля(заняткаў);злучаль. словы ад прысл.і займен.: дзе, куды, што, чый; часціцы ад злучн: і, дык, хоць...У СБМ гэты спосаб утвар.новых слоў з’яўл. прадуктыўным.В)лексіка-сінтаксічнае-утвар.новых слоў шляхам аб’яднання асобных слоў сл/злуч у адно склад.слова. Склад.словы ўзнік. у выніку словаскладання(утвар.наз:плашч-палатка, салон-вагон, школа-інтэрнат, хата-чытальня) і асноваскладання (утвар.склад.наз, прым, ліч, зрэдку - дзеясл.і прысл. Утвар.пры дапам.інтэрфіксаў -а-, -е-(-я-), -о-(-ё-) або без іх: сельскагаспадарчы, землекарыстанне, пладаносіць... Іншы раз асновасклад. суправадж. адначасовым далуч. пэўных сл/утв-ных суф: зернебабовы, пяцітонны, пісьманосец...Такое ўтвар.слоў(наз. ці прым.)наз. складана-суф. Апрача поўных слоў, пры ўтвар. склад. наз. шырока выкар. няпоўныя, скарочаныя асновы, якія маюць складовую ці гука-літарную форму і аб’ядн.без злучальных галосных: калгас, камсамол(камуніст.саюз моладзі), СССР... У СБМ такое сл/утв.вельмі прадуктыўнае.Г)лексіка-семантычнае - утвар.новых слоў шляхам пераасэнсавання лексічных знач.старых слоў. У выніку пераасэнс.асобныя знач.слова страчв.сувязь паміж сабой - адно слова расшчапляецца на 2 або некалькі слоў-амонімаў.Конь(жывёла; гімнаст.прыстасаванне), фаланга(костачка ў пальцы;рад, шарэнга). Малапрадуктыўны ў СБМ.

Тыпы сл/утв:1.марфемнае(марфалаг), 2 марфалаг-сінт, 3.лекс-семант, 4.складанне.

26.часціны мовы. У залежнасці ал лексіка-грамат.прыроды ўсе словы СБМ аб’ядн-ца ў асобныя групы(разрады, класы),якія носяць назву часцін мовы (ЧМ).Аднясенне слова да той або інш.ЧМ вызнач-ца яго агульным семант.знач-м(прадметнасць, прымета, працэс...),грамат.катэгорыямі і формамі (род, лік, склон, час, трыванне...) і сінт.функцыяй у сказе. ЧМ могуць быць самаст. (паўназначныя) і несамаст. (непаўназначныя).Самаст., або паўназн.,ЧМ валодаюць намінат.функцыяй:яны назыв. прадм.,якасці, уласцівасці,колькасць,дзеянні або паказваюць на іх наяўнасць.Гэтыя ЧМ маюць самаст.лексічн. і грамат. значэнні і выступ.у ролі галоўн.ці дадан.членаў сказа.Да самаст. ЧМ аднос.наз,прым,ліч,займ,дзеясл.і прысл. Наз. хар-ца як ЧМ са значэннем прадметнасці, выражанай марфал. катэгорыямі роду, ліку, склону. Прым-к абазн-е прым. прадм., дапас-ца да наз. у родзе, скл., ліку. Ліч-к абазн-е адцягнены лік, колькасць прадм., парадак пры лічэнні. Займ-к паказвае на прадм., прыметы прад-ў ці кольк-ць, не назыв-чы іх. Дзеяслоў выражае дзеянне або стан асоб, прадметаў, з’яў дзеянне. Прыслоўе абазн-е прым. дзеяння, стану ці прым. якасці. Самаст.ЧМ падзял.на 3 групы:1) наз, прым, ліч.і займ (іменныя ЧМ); 2)дзеяслоў; 3)прыслоўе. У СБМ іменныя ЧМ скланяюцца, дзеясл. спрагаецца, а прысл.не мае форм словазмянення. Несамаст., або непаўназн., ЧМ намінат.функцыя не ўласц.: яны не назыв. прадм.,якасцей, уласців, колькасці, дзеянняў, таму што не маюць сам. лекс-га і грамат-га знач-ў. Сярод гэтых ЧМ выразна выдзял. службовыя словы, мадальныя словы, выклічнікі і гукапераймальныя словы. Служб.словы (прыназоўнікі, злучнікі, часціцы) з’яўл. грамат. сродкам выражэння адносін паміж самаст.словамі;яны ўжыв. таксама для перадачы дадатковых адценняў тых значэнняў, якія выраж-ца самаст-мі словамі.Мадальныя словы выраж.адносіны гаворачага да паведамл.або адносіны таго, пра што гаворыцца, да рэальнай сапраўднасці. Яны звычайна звязаны са зместам усяго сказа, аднак ні галоўнымі, ні даданымі яго членамі яны не з’яўл. Выклічнікі выраж.розныя эмоцыі або пабуджэнні да якіх- неб.дзеянняў. Як і мад.сл, яны ў большасці выпадкаў аднос. да зместу ўсяго сказа, не з’яўляючыся яго членамі. Ад выкл. істотна адрознів. гукаперайм. словы, якія не выраж.ні эмоцый, ні пабуджэнняў да дзеяння, а толькі прыблізна перад.розныя гукі жывой і нежывой прыроды. Кожная ЧМ характарыз.сукупнасцю ўласцівых ёй спецыфічных адзнак - лексіка-грамат-м значэннем, марфалаг. формамі і сінтакс. функцыямі. Аднак нерухомай мяжы паміж асобнымі ЧМ няма. Так, дзеепрым. і дзеепрысл., якія звычайна лічацца неасабовымі формамі дзеясл, змяшч.у сабе не толькі дзеясл. адзнакі, але і адзнакі прым.або прысл. Вядома таксама шмат выпадкаў, калі словы з 1-й ЧМ пераходз.у 2-ю. Гэта адбыв.у выніку таго, што слова 1-й ЧМ страчвае або змяняе ўласцівыя яму лекс.і грамат.значэнні і набывае пэўныя адзнакі 2- й ЧМ.Такім шляхам пераходзілі і пераходзяць прым.у наз, дзеепрым.у прым, наз.у прысл, прысл.у прыназ.і злучн, дзеепрысл.у прысл. Аднак пераход слоў з 1-й ЧМ у 2-ю носіць прыватны характар і не парушае адзінства агульнай сістэмы ЧМ.Субстантывацыя - ўтв.наз.у выніку переходу ў гэты грамат.клас прым,дзеепрым.і інш.ЧМ.Ад’ектывацыя - пераход ЧМ у прым.Звыч.ён звяз.з дзеепрым. Пераходу дзеепрым. у прым. садзейнічае перан. ужыв. слова або яго функцыянев. у якасці саст. часткі тэрміна: бліскучы адказ, застылы позірк, акаляючае асяроддзе. Пранаміналізаныя-пераход ЧМ у займ. Адвербіялізацыя - працэс пераўтвар.склон.формы наз.у прыслоўе. Патабня ўказваў, што ўсе формы Т.скл.наз.у функцыі параўн.і спосабу дзеяння знах.на шляху да адвербіяліз: несціся стралой, ісці ступою, скаціцца кулём...Прапазіцыяналізацыя - пераход у прыназоўнікі. Найчасцей у прыназ. перах. прыслоўі. Гэта адбыв.у выніку паслаблення і частк. страты іх лекс. знач.: Кусты разбегліся наўкол, уздоўж (прыназ.) дарог. Кан’юнкцыяналізацыя - пераход ЧМ у злучнікі. У якасці злучн.і злуч.слоў могуць ужыв.словы калі, як, што, пакуль. Асабліва гучна звініць гэтая песня раніцаю, калі (прысл=раніцаю) паветра пяшчотна-чуллівае. На бел.дзяўчыну, калі (злучнік) тут праўду ёй аддаць, ніхто й шчэ каменем не кінуў і не адважыцца кідаць.Партыкуляцыя - пераход у часціцы. Ён звяз.з паслабл.лексічн.знач. У СБМ як часціцы ўжыв.прысл. ледзь, чуць, акурат, проста. Ён ледзь (прысл=слаба) трымаўся за ручку. Ледзь (часц.) пуцяводныя зоры відаць.Прэдыкатывацыя -пераход іншых ЧМ у прэдыкатывы. У іх ролі выступ.наз грэх, сорам, час, пара, смех, слава… Гэта выяўл.у тым выпадку, калі яны страчв.прадметнасць і выраж.стан, якасна-часавую характарыстыку прадмета. Час ехаць. Слава нівам і палеткам. Мука глядзець на цябе.Мадаляцыя - пераход ЧМ у мадальныя словы: аднак, відаць, магчыма, відавочна, праўда…Інтэр’ектывацыя - пераход у выклічнікі. Тыя, якія паказваюць на мову этыкету: добрай раніцы, да пабачэння. Апрача гэтага да вытворных аднс. дудкі, ну.

27. Назоўнік –ЧМ, якая абазнач. прадмет і выраж.значэнне прадметнасці ў словазменных катэгорыях ліку і склону, а таксама ў нясловазменнай катэгорыі роду. Паняцце граматычнасці прадмета ахоплів.не толькі назвы рэчаў (стол, нажніцы), назвы асоб і жывёл, а таксама іх сукупнасцяў (народ, мэбля), рэчываў (вада, жалеза), прамежкаў часу (дзень), колькасцяў (тысяча), якасцяў, уласцівасцяў (дабрыня, рашучасць), дзеянняў (бег), стану (страх, сон). Усе гэтыя наз.валод.агульн.грамат.прыкметамі. У сказе наз.можа выступ.у ролі ўсіх член., як гал., так і даданых. Тыповай сінтакс.функцыяй наз.выступ.функцыя дзейн.і дапаўн. Наз.сінтаксічна падпарадкоўвае сабе дапасав.азначэнне. Ён можа кардынавацца з выказнікам у родзе і ліку.

Наз.у залежн.ад семант.дзеляцца на пэўныя лекс-грам.групы: 1.уласныя і агульныя наз. Уласнымі з'яўл.індывід.назвы канкрэтн.прадметаў (Віцебск, Пятрусь). Наз. Агульныя - назвы прадм.як прадстаўніка цэлага класа аднародн.прадм: горад, хлопчык.Выдзяляючы прадметы з шэрагу аднародных, наз.выступ.у формах адзін.ліку.Формы мн. ліку такіх слоў могуць ужыв.для вызначэння групы асоб ці прадметаў, якія маюць аднольк. назву: у класе 3 Ірыны. Уласныя наз.могуць перах. у агульныя, ужываючыся як абагуленыя назвы цэлага тыпу людзей ці класа аднар.прадм. Такое ўжыванне з’яўл. вынікам пераносу па падабенстве (Дон Жуан) ці сумежнасці (бастон, ампер). 2. Наз. канкр. і абстракт, зборныя і рэчыўныя. Да раду канкр.аднос. прадм, якія паддаюцца злічэнню: рэчы, факты, з’явы рэчаіснасці, якія існуюць асобна і разам (Брэст, Іванава - Бел. і Расія, Драгічын - у Бел. і Польшчы). Усе адушаўл.наз.належ.да разраду канкр. Канкрэтным супрацьпаст-ца разрады наз, якія абазнач.прадм, што не паддаюцца злічэнню. Імі з’яўл. абстр, зборныя і рэчыўныя наз. Гэтыя наз.ўжыв.толькі ў формах адзін.ці множн.ліку. Абстрактныя - тыя наз, якія абазнач.якасці, уласців, дзеянні, станы: свежасць, гераізм, хадзьба, развіццё. Большасць такіх слоў матывавана прым.і дзеясл, радзей - наз. Найчасцей такія словы ўтрымліваюць сл/утв-ныя суф, у тым ліку нулявы: шыр_ ,сінь_) Невялікую частку абстракт. наз. склад. нематывав. словы: розум, бяда, гора, дэбаты. Зборныя - наз, якія абазнач. сукупнасці аднародн.прадм.як адно цэлае: студэнцтва, бедната, моладзь, ліства, вішняк, сліўняк, алешнік, маліннік... Большасць з іх уяўляе сабой матывав.суфікс.утварэнні. Рэдкімі з’яўл.нематыв.словы: артылерыя. Грамат.не належ. да разраду зборных наз, якія абазнач.такія сукупнасці аднародн.прадм, што з’яўл. злічальнымі: народы, полк, зграя, статак, гушчар, лес, дуброва. Рэчыўныя - назвы рэчываў, аднар.мас: цукар, мёд, малако, золата, сталь, духі. У іх групе назір.назвы прадуктаў, страў, хіміч.элементаў, лекаў...Большасць рэч.наз. - нематыв.словы. Меншасць - матывав. суфікс. утварэнні: апілкі—»піла, кафеін—»кофе.3. наз. адушаўл. і неадушаўл. У аснове іх размежавання ляжыць перш за ўсё рэальная біялаг.прыкмета - аднясенне слоў да жывых ці нежывых прадметаў. На аснове гэтай прыкметы з лёгкасцю разгляд.як адуш.наз. бацька, сябар, прыгажун, свякроўка, піскаўка. Аднак пры гэтым назвы сукупнасцяў, груп людзей і жывёл тыпу народ, войска, чарада разгляд.як неадуш. Гэта звяз.не з біялаг.прыкметай, а з марфалагічнай. Па сутнасці апошняя выступ. універс. пры размеж. паняццяў адуш. і неадуш. Адушаўлёнасць на марф.узроўні выраж.супадзеннем форм В.скл.з формай Р.скл.у мн. ліку (гэта назір.ва ўсіх адуш.наз.) і ў адз.ліку (толькі ў словах м.р.): бачу брата, жывёл, сястру. У неадуш.наз.тыя ж формы супад. з формай Н.скл.: бачу прыгожыя кветкі. новыя сталы.Адушаўл-ць/неадуш-ць наз. рэгулярна выраж.таксама на сінт.узроўні - форма В.скл. адз.л. м.р.і форма В.скл. мн.л. ж.і н.р. дапасав.слоў (прым., займ. - мой, твой, парадк.ліч.). Пры адуш.наз. гэтыя формы супадаюць з формамі Р.скл. Пры неадуш.наз. з формамі Н.скл.У нескланяльных наз.сінтакс.выраж. адуш./неадуш. з’яўл. адзінкавым. Усе множна-лікавыя наз.аднос.да неадуш. У адпав.з марфалаг.паказчыкам да ліку адуш. былі аднесены:1 )нябожчык, тапелец; 2)назвы шахматных фігур: ферзь, слон; 3)назвы цацак, страў; 4)назвы фантаст.і міфалаг.істот; 5)наз, ужытыя ў перан.знач.: чытаць “Салаўя" (Зм.Бядуля). Затое неадуш. ліч. народ, моладзь, студэнцтва, птаства. Не зусім выразна ацэньв. у плане адуш./неадуш. такія наз., як бактэрыя, мікроб, лічынка. У маўленні яны могуць ужыв. і як адуш., і як неадуш.

28. Грам.катэгорыі роду, ліку і склону назоўнікаў Катэгорыя роду У залежн.ад семант.і марфалаг.прымет наз.аднос.да 1-го з 3-х родаў: мужч, жан.або ніяк.Выключэнне склад.множналікавыя наз.: сані, нажніцы, канікулы.Катэг.роду ўласціва наз.як слову ва ўсёй сістэме яго форм, але граматычна найбольш выразна яна праяўляецца ў формах адз.ліку: новы дом,новая кніга-новыя дамы, кнігі.У большасці наз.грамат.род не матываваны, не звязаны з семантыкай. Гэта датычыцца гал. чынам неадуш.наз: клён, дуб, але ліпа, бяроза; васілёк, мак, але ружа, вяргіня; смутак, жаль, але радасць, журба; панядзелак, але серада.У СБМ пераважная большасць наз, якія з’яўл.найменнямі жывых істот, належ. да мужч. або жан. роду. Ніякі род характ. толькі для назваў маладых істот. Па марфалаг. (фармальных) прыкметах да наз.мужч. роду аднос.:1)наз.з нулявым канчаткам і асновай на цв. і зацвярдз. зычны, а таксама на г,к,х.:завод, лес, настаўнік, мох 2)наз.з нулявым канч.і асновай на мяккі зычны і й, якія ў Р.скл.маюць канчатак -я або -ю: алень, дзень, вугаль, ураджай. Паводле знач.да наз.мужч.роду аднос. частка наз.з канчаткамі -а(-я) у Н.скл. адз.ліку.:1.наз,якія абазнач.асоб муж.полу, а такс.асабовыя муж.уласныя імёны (бацька, ваявода,старшыня, тамада, Мікола)2.наз з эмац.-ацэначн.суф.-к-.-як-.-іск-(-ыск),-ішч-(-ышч-),утвор.ад адпаведн.наз.муж,роду з нулявым канч.: верабейка, даміска, галасішча. 3.наз. салана, сірока,тарнада (назвы вятроў);4.наз. сабака,цюцька; 5.некалькі ўласн.наз.на -о:Дняпро,Пятро, Паўло; 6.іншамоўн.нескланяльн.наз, якія абазнач.асоб муж.полу або сукупнасць асоб, а такс.жывыя істоты незалежна ад полу (аташэ, буржуа, дэндзі, парцье,грызлі, какаду, кенгуру, поні,фламінга,шымпанзэ);7.нескланяльныя назвы гарадоў (Батумі,Сухумі. Сочы, Дэлі,Чыкага). Да наз. жан.роду аднос:1)наз,якія ў Н.скл.адз.л. заканчв. на-а(-я): булка, вясна, сасна, зямля,хмара. 2)наз.з нулявым канч.у Н.скл.і асновай на мяккі зычны, на цв. губныя і шыпячыя зычныя, ц і р і канч-і(-ы) у Р.скл.адз.л. (гладзь, дэталь, память, мыш, рэч, шчолач, кроў),а таксама наз. маці; 3)запазыч.нескланял.наз.якія абазнач.асоб жан.полу, імёны і прозвішчы жанчын (ледзі, мадам, міс, місіс, пані, фрау, Кармэн, Мэры, Элен); 4)несклан.назвы моў (бенгалі, пушту,фіджы,хіндзі) 5)несклан. назвы дзяржаў, рэк, гор, пустынь (Чылі, Місісіпі, Кіліманджара, Гобі, Ай-Петры); 6)наз.кальрабі (гатунак капусты), беры-беры (хвароба), салямі (каўбаса). Да ніяк.роду аднос: 1)наз, якія маюць канч.-е.-о(-ё).-а ў Н.скл.адз.л: зерне, неба, сонца 2)наз.на —я(-ё). якія абазнач.маладых істот: ваўчаня(ё), гусяня (ё), парася(ё),а таксама дзіця, хлапчаня(ё), дзяўчо; 3)наз.на -мя: бярэмя. вымя, імя, племя, полымя, семя, стрэмя, цемя; 4)наз.з суф. -ств-(а).-анн-(е).-енне-(е).-ішч-(а).-ышч-(а): прадпрыемства, сялянства, меркаванне, насенне, вогнішча, іржышча; 5)неадуш.нязменныя наз: алібі, пенальці(гол), бюро, інтэрв ’ю, кіно, леча, метро, рагу, пюрэ, радыё, фота;6)наз.экю (манета)можа ўжыв.і як наз.ніяк.роду; 7)нязмен. назвы азёр: Антарыа, Ківу; 8)словы, якія пераходз.у наз.з часц.мовы, што не маюць родавых форм: вялікае “дзякуй ”, гучнае “ўра ", працяжнае “выганяй ", тваё "я ".Наз.агульн.роду: наз.на -а(-я), якія абазнач.асобу муж.або жан.полу па характэрным дзеянні або прыкмеце. Большасць гэтых наз.мае негат.эмацыян-экспрэс.афарбоўку і ўжыв.ў асноўн.у сферы гутарк.мовы: абжора, беларучка, задзіра, валацуга, заіка, зазнайка, соня.Катэгорыя ліку.Яе сутнасць заключ.у інф-цыі аб колькасным проціп-ні прадм.і з’яў рэчаіснасці, аб наяўнасці ці адсутнасці такога проціпаст-ня ў сувязі з магч-цю або немагч-цю лічэння прадметаў, з’яў. У залежн.ад лексіка-грамат.разрадаў наз.і магч-ці або немаг-ці лічэння прадм.і з’яў рэчаісн.наз.у СБМ дзеляцца на 2 групы:наз, якія маюць форму адз.і форму мн.ліку, і наз, якія маюць толькі адз.або толькі мн.лік. Формы адз.ліку ўказваюць на тое, што прадмет або з’ява ў дадзенай сітуацыі прадстаўл.як адзінкавы, роўны аднаму: Б'е крыніца, бяжыць рачулка. Формы мн.ліку ўказв.на раздзельную множнасць прадм, з’яў:Люблю сваіх дубоў калоны і соснаў стромкія стволы.Катэгорыя ліку выраж.пры дапамозе канч, якія ўтвар.формы адзін.і мн.ліку:стол-сталы,дагавор-дагаворы,камень-камяні,кніжка-кніжкі.Сінтакс. шляхам выраж. проціпастаўл. адзінкавасць-множнасць у нескланяльных наз:купілі новае (новыя) паліто, наш (нашы) аташэ, паравознае (паравозныя) дэпо.Адзіночналікавыя наз:1.рэчыўныя наз: азот, асфальт, салома, снег, сала, салома, чарніла 2.зборныя наз:апаратура,лістота,настаўніцтва, студэнцтва, каменне 3.большасць абстрактн. наз. са знач. дзеяння, працэсу, псіхічнага стану, прыметы:адраджэнне, ініцыятыва,поўнач,радасць, смех, суседства,яскравасць4.большасць уласных назваў: Вольга, Мінск, Парыж, Нёман,Няміга,Венера, Юпітэр Множналікавыя наз: 1)наз, якія абазнач.прадм, што склад.з 2 ці некалькіх аднол. частак: акуляры, вагі, вусны, дзверы, нажніцы, насілкі, нары, сані, 2)наз,якія абазнач.сукупнасць чаго-небудзь як мноства, зборнасці: аліменты, грошы, джунглі, мемуары, рэсурсы, фінансы3)назвы з агульн.рэчыўным знач:аб 'едкі, абоі, дровы, памыі, дрожжы, духі, 4)абстрактн.наз,якія абазнач.дзеянні, пэўныя адрэзкі часу, абрады, звычаі, святы, гульні: выбары, канікулы, суткі, радзіны, хрэсьбіны, адведкі, дажынкі, Каляды, жмуркі 5)ад’ектыўныя наз, якія з’яўл.батанічнымі і заалагічнымі тэрмінамі, некаторыя сельскагаспад. тэрміны:злакавыя, цытрусавыя, азімыя, яравыя,жвачныя 6)некаторыя ўласныя геаграф. і астранам. назвы:Альпы, Карпаты,Філіпіны, Баранавічы.Катэгорыя склону-словазмяняльная катэгорыя наз., якая паказвае на адносіны наз.да інш.слова ў словазлуч.або сказе. У бел. мове катэгорыя склону прадстаўлена 6 радамі флексій у адз.ліку і 6 у мн.ліку(Н,РД,В,Т,М).У СБМ ёсць яшчэ клічная форма, якая ў асноўным характэрна асабовым наз.Па марфалаг.афармленні гэтая форма магла б увайсці ў парадыгматычную сістэму, але яна не атрымала статуса склону ў сістэме сінтакс.сувязей з-за асобага, адметнага месца, якое яна займае ў сказе: Не хвалюйся, зямляча! Назоўны склон лічыцца прамым, ён паказвае на незалежн-ць назка ад інш. слоў у сказе. Р., Д, В, Т. і М.склоны-ускосныя, яны выраж-ць залежн-ць наз-ка ад інш. слоў у сказе.