13.Лексіка. Бел. І запазычаная. Экзатызмы,варварызмы.

Паводле паходжання словы БМ падзяляюцца на два вялікія класы:спрадвеч.бел.лексіку (індаеўрап. пласт, агульнаслав. пласт, агульнаўсходнеслав. пласт, уласнабел. пласт) і запазычаную (запазычанні з роднасных слав. моў, запазычанні іншам.). Індаерап. сл. – гэта самыя стараж. словы, як. застал. ў спадчыну праз агульнаслав. і старажытнарус. мовы з індаеўрап. прамовы і склад. цяпер ядро бел. лексікі. Мяркуюць, што распад індаурап. моўн. адзінства адбыўся не пазней 4 тыс. да н. э. У выніку распаду ўтв. індыйская, іранская, балтыйская, раманская, славянская і інш. групы моў. Групы індаерап. слоў: 1)тэрміны роднасці і сваяцтва (брат, маці); 2)назвы частк цела (вока, бровы, зуб); 3) назвы раслін і іх частак (семя, зерне); 4) назвы жывёл(аса, бабёр); 5)назвы з’яў прыроды(агонь, вада, снег, раса); 6) часавыя паняцці(дзень, ноч); 7)назвы жылля, гаспадарскіх пабудоў, прадукты харчавання( дзверы, саха, мёд, мяса); 8) абстрактныя паняцці(бяда, дзіва); Амаль усе індаеўрап. словы з’яўл. невытв. Агульнаславянскі пласт скл. словы, як. засталіся ў спадчыну з мовы слав. плямёнаў, што вылуч. ў 3 – 2 тыс. да н. э. Тэматыч. групы агульнаславянскай лексікі: 1)раслінны свет(лес, рабіна, мак); 2) жывёльны свет(баран, бык, камар); 3)назвы прадметаў і прылад працы(ткаць, каваць,барана, мятла); 4)назвы пабудоў і іх частак(гумно); 5) назвы з’яў прыроды( бура, іней, гром); 6)тэрміны роднасці і сваяцтва(сваяк, мачаха); 7)назвы частак цела(рот, губа, сэрца); 8) назвы дзеянняў, часавых пняццяў і прыкмет(нюхаць, дыхаць, вясна, лета); 9)абстрактная лексіка( воля, боль, рай, кара, старасць). Колькасць індаеўрапейскіх і агульнаславянскіх слоў склад. прыкл. 2000 адзінак. Гэтыя словы адносяцца да агульнаўжывальных і стылістычна нейтральных. Агульнаўсходнеслав. словы – гэта адзінкі, як.пасля распаду агульнаслав. Моўн. адзінства, з’яв. толькі ў мове ўсходніх славян. Тэматычныя групы: 1)тэрміны роднасці і сваяцтва(бацька, дзядзька); 2)назвы жывых істот(сабака, гадзюка); 3)назвы раслін(хвошч, грэчка, перац); 4)назвы прадметаў быту( аглобля, вяроўка, качарга); 5)назвы с/г паняццяў(сенажаць, азімна); 6)назвы асоб па характару паводзін, роду дзейнасці(знахар, селянін); 7)назвы абстрактных паняццяў(журба, давер’е); 8)назвы дзеянняў і прыкмет(балаваць, калыхаць);

Агульнаўсходнеслав. лесксіка актыўна папаўн. за кошт ускладнення ці змянення сэнс. стр-ры слоў, вядомых з агульнаслав. мовы. Уласнабел. пласт склад. словы, як. паказв. спецыфіку лекс. сіс-мы бел. мовы і ўтв. якіх адн. да пер-ду фарм. і разв. сам. бел. мовы(13-14 ст.). Уласнабеларускія словы з’яўляюцца вытв. адзінкамі. Да іх цяпер адносяцца агульнаслав. і агульнаўсходнеслав. словы(абрус, вежа, гадзіна, астрог, клікаць, рабіць). Уласнабел. трэба ліч. словы ўтв. ад агульнаслав. кораня з выкарыс.другой для БМ словаўтваральнай часткі(сядзіба – сяўба). Варта лічыць уласнабел. тыя словы, якія часам маюць адпаведнікі ў польскай мове(будынак, гоман, учынак); словы-калькі(атаясамліваць, выяўленчы, супрацоўніцтва). Запазычанне новых слоў – адна з крыніц папаўн. лекс. сістэмы мовы. Адрознів. знешнія або пазамоўныя і ўнутрымоўныя прычыны запазычвання іншамоўных слоў. Знешнія прычыны абумоўлены непасрэдна сувяззю паміж народамі, калі ўзнікае пэўны абмен і фарміруецца ў розных галінах жыццядзейнасці грамадства. Унутрымоўныя прычыны звязаны з імкненнем да ўпарадкавання лексічнай сістэмы мовы-пазычальніцы. З. адбываюцца двума шляхамі: вусным і пісьмовым. Адрознів.З. прамыя і ўскосныя. Прамыя З. трапл. у мову-пазычальніцу непасрэдна з мовы-крыніцы(паланізмы, русізмы, літуанізмы, украінізмы). Ускосныя З. трапляюць у мову-пазычальніцу з мовы-крыніцы пры ўдзеле мовы-пасрэдніцы(галіцызмы: пашпарт, парфума). Адрозніваюць наступныя тыпы асваення іншамоўных слоў: графічныя, фанетычныя, марфалагічныя, семантычныя. Графіч. асваенні – гэта перадача іншамоўнага слова на пісьме словамі бел. графікі або бел. словамі: серпантын, сервіс.Фанетыч. асв. – гэта асв. гукавога складу запаз.слова адпаведна з нормамі бел.фанетыкі: звонкія зычн.у канцы іншам.сл.вым.глуха: вернісаж(фр), віраж(фр).Марф. асв. – падпарадкаванне запаз. слова правілам бел.марфалогіі: адрозненні ў родзе. Семант. ці сэнс. асв. – гэта асваенне, абазначэнне. Экзатызмы – іншамоўныя словы, значэнне якіх не поўнасцю асвоена беларускай мовай, т. ш. яны абазначаюць такія прадметы і паняцці, якія не звязаны з асаблівасцямі жыцця і побыту беларусаў: сенат,барбекю, лорд, маркіз, ледзі,чадра.

Экз-мы не маюць сінонімаў у б. м. Словы, якія прадст. сабой іншам. ўкрапванні ў бел. тэксце наз-ца варварызмамі. Варварызмы – гэта графічна неасвоеныя іншам. адзінкі або словы ці выразы, якія не перакладаюцца(тет-а-тет, пост фактум). Да вар-маў адн. неперакл. назвы часопісаў, газет.

14. Стылі мовы. Стыль - гэта такая разнав-ць мовы, што служыць сродкам зносін паміж людзьмі ў той ці інш. сферы іх дзей-ці. Размяж-ць навук., афіц.-справавы, публіц-ны, маст., гутарковы стылі мовы. Нав-вы стыль – разнав-ць літ. мовы, якая выкар-ца з мэтай даходлівага, доказнага апісання навук-х адкр-ў, тэхн-х дасягн-ў. Рэаліз-ца ён у нав.-тэхн-й літ., падручн-х і дапамож-х для навуч-х устаноў. У галіне лексікі навуковы стыль характ-ца шырокім ужыв-м навук-х і тэхн-х тэрмінаў. Афіц.-спр-вы стыль - гэта разнав-ць літ. мовы, якая забясп-е афіц-я зносіны людзей і рэаліз-ца ў галіне права і заканад-ва (законах, указах, пастан-х), у справав-ве (загадах, пратак-х), у служб-й перапісцы ўстаноў, грамадзян з устан-мі. Для гэтага стылю харак-ны строгасць у адборы слоў і выразаў, сцісласць, лакан-ць выкладу. У галіне лексікі перав-ць нейтрал-я словы, шырока ўжыв-ца назвы ўстаноў і служб-х асоб. Публіц. стыль – разн-ць літ. мовы, якая выкар-ца ў грам.-пал-й літ., перыяд-м друку, публ-х выступл-х, прамовах на сходах, па радыё і тэлеб-ні з мэтай перадачы інфарм-і і ўздзеяння на людзей. Для гэтага стылю харак-ны эмацыян-ць, вобразн-ць ацэнак, пабуджаль-ць да дзеяння. Маст. стыль – разнав-ць літ мовы, якая выкар-ца ў прозе, паэзіі, драмат-і з мэтай эстэт-га ўздзеяння на людзей, з мэтай задав-ня дух-х патрэб грам-ва. Гэты стыль вызнач-ца вобр-цю, эмацыян-цю, здольн-цю выкл-ць розн пачуцці. Гутар. стыль - гэга стыль штодзён-х зносін людзей, які рэаліз-ца без папярэдняй падрыхт-кі ў вуснай дыялаг-й форме ў неафіц-х умовах. Многія словы гэтага стылю з канкр-мі бытавымі знач., з эмац.-экспрэс-й афарбоўкай. У стыліст-х адн-х лексіка суч. бел. мовы падзял-ца на нейтрал-ю, кніжную і гутарк-ю. Нейтр-я лексіка - словы бел. мовы, якія выкон-ць толькі намінат-ю ф-ю, не маюць стыліст-й афарб-кі і ў аднольк-й ступені выкар-ца ва ўсіх стылях літ. мовы Яны з'яўл. найменнямі самых разнаст-х прадм., паняццяў, дзеянняў, без якіх немаг-ма штодзён-е існаванне грам-ва, н-д, хлеб, сонца, ісці і г.д. Толькі выклічнікі ніколі не быв-ць стыліс-на нейтр-мі. Кніжн лек-ка - гэта словы, што ўжыв-ца пераважна ў навук-й і вучэбнай літ., афіц.-дзел. дакум-х, публіц-цы. Сярод кніжн лексікі прыкм-ю частку складае навук-я, вытворча-тэхн-я, грамадска-паліт-я тэрмінал-я, якая абазн-е разнаст-я навук паняцці. Пласт афіцыйна-справавой лек-кі скл-ца з назваў асоб, дакум-ў. Гутарк лек-ка - словы, якія ўжыв-ца ў штодзён неафіц-х, бытавых зносінах людзей, адн-ца да гутарк-й, або размоўнай, лексікі. У склад яе разам з агульнаўжыв-мі, нейтр-мі ўвах-ць: 1) назвы прадм. дам. побыту, страў, гаспад-х будын-ў; 2) размоўн словы тыпу вячорка; 3) прастамоў-я словы, якія наз-ць адмоў-я якасці і маюць адценні зніжанасці, грубав-ці: манюка, прайдзісвет. Актыўн і пасіўн лексіка. Да актыўнай лексікі адн-ца ўсе суч. прывычныя і ўжывальн словы, якія не маюць ні адцення ўстарэл-ці, ні адцення навізны. Н-д: вада, дарога, цёмна. Да пасіўнай лексікі аднос-ца рэдкаўжывал-я, зразумелыя, але непрывыч-я з-за сваёй устарэл-ці ці навізны словы: воласць, павет, гувернёр. Устарэл словы падзял-ца на гістарызмы і архаізмы. Гіст-мы - назвы тых прадметаў, з'яў, паняццяў, якія зніклі з суч. рэчаіс-ці, «сталі гіст-й». Н-д: баярын, аброк і інш. Архаізмы - гэта словы, якія з'яўл-ца ўстар-мі назвамі тых прадм. і паняццяў, што існуюць у суч. рэчаіс-ці, але абазнач-ца новымі словамі: раць - войска. Неалагізмы - гэта новыя словы ці новыя знач. вядомых слоў, якія наз-ць новыя прадм., з'явы суч. рэчаіс-ці і не страцілі адцення навізны: ёгурт 'кісламал-ны прадукт'. Ад неалагізмаў трэба адрозн-ць наватворы асобных аўтараў. Лексічны склад б мовы паводле сферы ўжыв. неаднар-ны. Ён падзял-ца на 2 вялікія групы: лексіку агульнаўжыв-ю і лексіку абмеж-га выкар-ня. Да агульнаўжыв-й лексікі адн-ца словы, якія бытуюць на тэрыт-і ўсёй дзяржавы і ўласцівы ўсім стылям б мовы: возера, лес, рака. Да лексікі абмежав. ўжывання адн-ца словы, якія бытуюць толькі на пэўнай тэрыт-і або ў асяроддзі людзей пэўнай прафесіі ці сац групы. У залеж. ад сферы бытавання такая лексіка падзял-ца на дыял-ю, спец-ю і жаргонную. Дыялект лексіка - словы, уласцівыя адной тэрытар-на абмежав-й гаворцы ці дыялекту і не пашыраныя ў літ. мове. Дыялект-мы быв-ць лексічныя, семантычныя, фанетычныя, грамат-я, словаўтвар-ныя. Лекс-я дыял-мы - гэта словы, невядомыя літ мове (грубка). Семан-я дыял-мы - гэта агульнанар-я словы, якія ўжыв-ца ў пэўнай мясц-ці з інш. знач., чым у літ. мове. Н-д, павук 'прылада для лоўлі рыбы'. Фанет-я дыял-мы - словы, якія адлюстр-ць якую-неб. фанет-ю асабл-ць гаворкі, н-д, вымаўл-не націск-га [о] перад [ў] замест нармат-га [а]: настоўнік. Грамат-я дыял-мы адлюстр-ць грамат-я асабл-ці пэўнай гаворкі, н-д, дзеясловы цяп. часу ў 3-й асобе адз. ліку ўжыв-ца з канч. -іць, -ыць, -ець: гадуіць, кажыць. Словаўтв-я дыял-мы - словы, якія адрозн-ца ад адпавед-х літ-х словаўтв-мі сродкамі, н-д: вяшак 'вешалка'. Прафес-ная і тэрмінал-ная лексіка. Тэрміны - словы або СЗ, якія дакладна абазн-ць пэўныя паняцці навукі, тэхнікі, мастацтва, вытвор-ці, а таксама грам.-паліт. ж. Н-д, трохвуг-к, ромб, квадрат. Праф-я лек-ка - гэта словы, характ-я для людзей пэўнай прафесіі і распаўсюдж-я ў гутарк-й мове або ўжытыя ў маст. творы. Прафесіян-мы - гэта паўафіц-я, ненармат-я назвы, якія бытуюць у гутарк-м стылі, застаючыся па-за сферай літ. мовы. Н-д, восці, рубанак, фуганак. Жаргон словы – пераасэнсав-я, метафарыз-я, часам фанетычна скажоныя словы літ мовы: кол, пара, плаваць - са студэнцк жаргону. Разнавід-цю жарган-ў з'яўл-ца аргагызмы - штучныя, засакрэчаныя словы, якімі карыст-ца жулікі, злодзеі і г. д. н-д: дамушнік, мент.

15.Лексіка б.м. па сферы ўж-ня. Акт. і пасіўн. СБМ падз.на 2 вял. групы: агульнаўж. і лексіку абмеж. ўжытку. А. лексіка скл. аснову мовы. Да такой лексікі адн. словы, як. вядомы ўсім носьбітам мовы і шырока вык-ца імі ў штодз. ужытку без усякіх абмеж. Такія словы - ядро лексіч. сістэмы, на базе якой адб. далейшае разв. лексікі. Да лексікі актыўнага ўжывання адн. словы ўласц. мове пэўн.тэр., праф. або сацыяльна абмежав. групы людзей.Вылуч. наст. пласты: дыял. лексіка, жаргонная і аргатычная, спецыяльная. Дыял. лексіка - гэта лексіка, як. ўж-ца на пэўн. тэрыт. і не ўваходзіць у склад літ. мовы. Асобнае дыял. слова, уведзенае ў літ. тэкст, але поўн. не асвоенае літ. мовай наз.дыялектызмам. Дыя-змы быв.: уласна лексічныя-словы, якія з’яўл. мясцовай назвай агульнанар. прадметаў і паняццяў (чаранок, ралы); этнаграфіч. - як. з’яўл. мясц. назвай мясцовых прадметаў і паняццяў (камінок, кабат, шопка); семантыч. - агульнанар. словы, у як. адно са знач. з’яўл. мясцовым (лось-від грыбоў); фразеал. - устойлівыя спалуч.слоў, якія ўжыв. ў мясцовых гаворках і не хар-ны для літ. мовы (задаць драла, кепікі строіць); фанетыч. адлюстр. асаблів. гукавой с-мы мясц. гаворак (оканне, еканне); граматыч. адлюстр. асаблів. марфал. і сінтакс. будовы мясц. гаворак(ісціму, у снягу). Жаргон - гутарковая мова як-н сац. ці праф. групы людзей, насыч. розн. відазмянённымі і асабліва спалуч. моўн. элементамі. Ж. яшчэ наз. сацыялектызмамі (сац. дыялектамі). Жарганізмы -словы, выразы, як. карыс. пэўн.сац. групы людзей у вус. гутар. мове замест агульнанар.слоў. Выдзяляюць: уласналексічныя(ж-змы, якім адпав словы з інш. асновай: ляп-памылка, філоніць- гультаяваць); лексікасловаўтвар. (словы утвор. ад агульнанар. простых ці саст. назваў: фак-факультэт, лаба); лексікасемант.( у вымаўленні і напісанні супад. з агульнанар. словамі, але маюць інш.знач.(касіць-прыкідвацца). Адным з разнавіднас. жаргонаў з’яўл. арго - гэта мова групы людзей, якія па нейк. прычынах засакрэчваюць сваю гаворку (мокрая справа-забойства). Да арго падыходзіць назва-умоўная ці тайная мова.Спец. лексіку склад.спецыф. словы, як. кар-ца прадстаўнікі асобн. праф. і спецыяльнасцей. Словы гэтай лексікі прынята наз. прафесіяналізмамі (арала-гладка абструганы слупок для стрымлівання плыта). Ад прафесіяналізмаў неабх. адрозн. словы-тэрміны, якія назыв. розн. паняцці ў галіне навукі, тэхнікі, культуры. У мове на любым этапе яе развіцця вылуч. 2 групы слоў: актыўная і пасіўная лексіка. АЛ:стыліс-нейтр. агульнанар. словы і тэрмінал. словы розн. галін навукі, тэхнікі, культуры. Да ПЛ аднос. словы, як. рэдка ўж-ца ў працэсе моўн. зносін, словы, якія маюць адценне ўстарэласці і навізны. Устарэл. словы падз-ца на гістарызмы (словы, як. выйшлі з акт. ўжытку і перайшлі ў пас. запас: лапці, саха, губерні, паветы, скарбнік, гетман, рэкрут, грош, вярста, мушкет, лікбез, нарком) і архаізмы (словы, якія ў працэсе разв. мовы выйшлі з акт. ўжытку і заменены нов. сінонімамі (вырак-прысуд, рамёны-плечы). Тыпы архаізмаў:уласналекс. (словы, якія ўстарэлі поўнасцю ўсім сваім лексікасемантыч.складам:тлумач-перакладчык, канцавоссе- полюс; лексіка-словаўтвар.(адр-ца ад суч. сінонімаў толькі словаўтвар. элементамі: кісліна-кіслата,злуч-злучок);лексіка-фанетыч.(словы,што адр-ца ад суч. адпаведнікаў вымаўл. аднаго ці нек. гукаў: кроніка-хроніка, глёбус- глобус); лексіка- марфалагіч.(словы, што адр-ца ад суч. адпавед. асобным грамат. знач. і сродкамі іх выр.:кляса(ж.р.)-клас(м.р.),тэза-тэзіс); лексіка-семант.(устарэлае значэнне вядомых слоў: двор-панскі маёнтак, ясны-знатны, багаты). Неалагізмы - словы або выразы, як. ўзн. ў мове як назвы нов. паняццяў або замены старых назваў прадметаў і з’яў. Такія словы павінны мець адценне навізны. Нов.словы утв. наст. спосабам: афіксацыя і асноваскладанне (бамжаваць, зацыкліцца, паасобнік, лецішча); абрывіяцыя (ТДА-таварыства з дадатковай адказнасцю); лексіка-семант.-набыццё вядомымі словамі нов. знач.(мыш, акно,зайчык); марфалагічна-сінтакс. -пераход слоў адной ч.м. ў другую (карычневыя, зялёныя); калькаванне і запазычанне іншам.слоў (бэйджык, скоч, байт). Выл. 2 катэгорыі неалагізмаў: лексічныя - нов. словы ці выразы, як. з’яв. ў мове, як назвы нов. паняццяў і прадметаў (брокер-пасрэднік, кансэнсус-згода,пагадненне); семантычныя - нов. знач. вядомых слоў (нестыкоўка, перабудова, чаўнок).Агульнамоўныя неалагізмы - неалагізмы, як. ств. па прадуктыўных словаўтв. мадэлях для задавальнення патрэб у нов. сродках намін. і лёгка засв-ца носьбітамі мовы. Ад іх трэба адр. лекс. новатворы, прыдуманыя пісь-мі, з мэтай павыш. маст. вобразнасці выказвання. Такія наватворы называюцца аказіянальнымі словам ці аказіяналізмамі (Купала: небазор, вечнабыт. невыдумны).

16. Бел. лексікагр-я. Тэр-н лексікаграфія (Л) быў уведзены ў 19 ст. Л. - р-л мов- ва, які займаецца тэорыяй і практыкай укладання слоўнікаў. Задачы л.: 1. Вызн. зместу і аб’ёму паняцця слоўнік; 2. Вывуч. і распр. прынцыпаў адбору слоў і іх укладання для слоўнікаў розн. тыпаў;3. Распрац. спосабаў і прыёмаў тлумач. слоў; 4. Вызнач. сістэмы стыліст., грамат. і інш. памет у слоўн.; 5. Ацэнка суч. стану слоўнікавай справы і перспектыў яе разв. Слоўнік - даведачная кніга, як. змяшч. словы, або інш. адзінкі, размешч. ў пэўн. парадку, тлумач. значэння уключаных адз-к, дае іх пераклад на інш. мову, або паведам. звесткі аб прадметах, названых словамі. У залежнасці ад практ-га прызнач. ўсе слоўнікі падз-ца на энцыклапедыч. і лінгвістыч. Энцыкл-ыя слоўнікі змяшч. звесткі пра розн. прадметы і з’явы рэчаіснасці, пра паняцці з розн. галін ведаў. Энцыкл-ыя слоўн. падз-ца на агульныя і галіновыя, на вял. і малыя. Вял. энц-дыі змяшчаюць больш як 10 тамоў, малыя да 10 тамоў, звычайна 4-6 т. Агульная энц-дыя уключ. ў сябе звесткі з розн. галін жыцця, галіновыя - з пэўн. галіны ведаў. (Агульныя:“Бел. Сав. энцыкл-ыя” 12т, “Бел. энц-дыя" 18т.з 1996 -2004) У зал-ці ад прызнач. адр. роз. тыпы лінгвіст. слоўнікаў:тлумач-ыя:Булыка“ТСБМ”,арфаэпічныя, арфагр-ыя "Сл.цяжкасцей б.м."Арашонкава, Лемцюгова, этымал-ыя: 10 тамоў, гіст-ыя: Сл.мовы Купалы, перакл-ыя і інш. У залежнасці ад таго на якой мове складзены слоўнік, адрозніваюць аднамоўныя, 2-хмоўныя і шматмоўныя слоўнікі. У залежнасці ад аб’ёму ці коль-ці слоў вылуч-ца слоўнікі поўныя і дыферынцаваныя. Да поўн. адн-ца слоўнікі, якія максімум імкнуцца зафіксаваць лексіку мовы. У дыферынцаваным выбарачна адлюст. лексіка таго ці інш. пер-ду, сферы ўжыв. Кожны слоўнік уключ. ў сябе слоўнікавы артыкул-гэта загаловачн. слова, з усімі пададзенымі пра яго звесткамі. Загаловачнае слова-слова, якое апіс-ца ў слоўнік.артыкуле. Сэнсавая хар-ка слова наз-ца дэфініцыяй - карот.знач. загаловач слова. Віды дэфініцый: апісальны (гласарыі), сінанімч, этымалагіч, перакладны. У раз-ці Л. на Бел-сі прынята вылуч. 3 перыяды: 1. Даслоўнікавы(13-15ст),2.Ранні слоўнікавы(16-19ст),3. Развітой лексікаграфіі (к. 19 - да нашага часу).У 13-15 ст. выпрац. толькі элементы буд. слоўнікаў, да якіх можна аднесці глосы і гласарыі. Глосы - пераклады ці апіс. тлумач. незразум. у тэксце слоў, якія часта выконв. на старонках (палях) кнігі. Ф. Скарына растлумачыў прыкл. 200 незразумелых іншам-х слоў. Гласарыі пазней набылі распаўс. Іх называлі прыточнікамі. 1-шы вядомы гласарый датаваны 1282г, прыкладзены быў да кормчай кнігі і апісваў 174 старажытнарускія, грэч-ія, стараслав-ія словы. Да ран.слоўнікавага пер-ду адносяць “Лексіс”Лаўрэнція Зізанія (1596г--прыдатак да царкоўнаслав. граматыкі налічваў 1061 слова.У 1627 у Кіеве надрукаваны “Лексікон" Памвы Бярынды. Прыкладна 7тыс. слоўн. артыкулаў. 17 ст. датуецца першы ўласна бел. слоўнік, ананімн. праца “Сіноніма славянароская”. Бел. словы найчасцей перакл-ся адным інш. сінонімам. Бел. слоўнікі 19 ст. па сутнасці працягв. вык-ць ф-ыю ран. слоўнікавага перыяду: вывуч. нац. мовы. Тлумач. сл-кі: “Краткій словарь бел. наречія" Калайдовіча, “Словарь бел.наречія" Насовіча. У 1983 было зроблена факсімільнае выд-не “Слоўнік бел. мовы” У 70-я гг працу над 3-х моўным бел-руск- пол. слоўнікам пачаў Я. Ціхінскі. Гіст. сл-кі: Грыгаровіч пачаў працу над “Словарём западно-русского наречія”. Этымалаг. сл-кі:Шымкевіч “Корнеслов руск. языка".Дыялектныя сл-кі пачалі фарміравацца як асобны тып сл-ка на пач. 20 ст. “Бел нар. песні" Малевіча мелі дадаткам невялікі дыял. сл-к на 700 слоў. Сл-кі жаргоннай лексікі “Руска-жабрацкі сл-к" Шчапуры, “Сл-к жабрачае гаворкі на Белай Русі" Ельскага. Сл-к аўтарскай мовы - “Сл-к мовы Скарыны " Уладзімірава.

На суч. этапе існ. тлумач-ыя сл-кі, перакладныя, дыялектныя, этымалагічныя і гіст-ыя, арфаграф-ыя і арфаэпічныя, анамастычныя, тэрміналагічныя, сл-кі эпітэтаў, словаўтвар-ыя сл-кі і інш.

17. Бел. фразеалогія. Фразг.склад прыкл-на 6 тыс. адзінак у б. л. м.(паводлеЛепешава). Фразеалогія – раздзел мов-ва, які выв. ўстойлів. адз-кі мовы, або сукупн. устойлів. адзінак пэўн. мовы. Прадметам Ф. з’яўл. даслед-не прыроды фраз-маў, іх семант-х, стыліст-х, грамат-х асаблівасцей. Задачы Ф: 1. Раскрыц. прычын устойлівасці і ўзнаўляльнасці Ф. А. 2. Выдзяленне і хар-ка асобн. тыпаў і разрадаў устойлів. выразаў. 3. Дыфереэнцыяцыя фр-маў.Тлумач. структуры і складу Ф.А. 5. Устанаўл. паходж. ўст-ых выразаў і іх развіцця.Існ. шыр. і вуз. разуменне аб'ёму Ф. У вузкім да Ф. адн-ца ўласна фр-мы. У шыр. знач. ў аб’ём Ф. ўкл-ца ўсе астатнія выразы (прыказка, прымаўка, устойлів.параўн.,афарызмы, перыфразы).Фр-зм - устойлівая, узнаўляльная, непадзельна аформленая моўн. адз-ка, як. скл-ца не менш як з 2 кампанентаў, спалуч. са словазл. свабоднага ўжыв., не падз-ца ў сінтакс. адносінах. Вельмі часта фр-зм мае эмац-экспрэс або ацэнач. афарбаванасць. Пры фр-ме м. б. слова, якое ў фраз-м не ўваходзіць, але без якога фраз-м звыч. не ўжыв. Такое слова называецца прыфразеалагічным (бачыцъ на свае вочы). Фр-змы падз-ца: Пав. семант. сувязі са словам: 1. Фраземы, як. м.б. суаднесены са словам, але семант. аб’ём якіх шырэйшы (трымаць язык за зубамі - маўчаць). 2. Фраз-мы, якія наогул несуадносяцца са словам, мае стр-ру сказа (жаба на языку не спячэцца- балбатлівы, не ўмее маўчаць). 3. Фраземы, блізкія ў семантыч. адносінах да слова (ні на волас-ніколькі). Пав. семант. спаянасці кампанентаў: 1. фраз-ыя зрашчэнні-семантычна непадз. выразы, з абсалютна нематываванымі спалуч. слоў. У такіх выразах цэласны сэнс не суад-ца са знач. па асобных словах-кампанентах (замарыць чарвячка). 2.Фраз-ыя адзінствы - семантычна непадз. звароты ці выразы з матывав. семантыкай. Аг. знач. такіх выразаў узн. як вынік пераносу знач. асобных кампанентаў (падліваць масла ў агонь-абвастраць канфліктную сітуадыю).3. Фраз-ыя спалучэнні-такія звароты, аг. сэнс якіх звяз. з сэнсам асобных слоў-кампанентаў. Фраз. спалуч. звыч.ўяўляюць у сабе такія спалуч. слоў, адно з якіх мае прам. знач., а другое - перан.(короткая памяць - дрэнная). Паводле суадноснасці з ч. м.: 1. Наз-выя - маюць катэгарыяльнае знач. прадметнасці і выр-ць яго ў катэгорыі адуш, неадуш., роду, ліку, склоку(цыганскае сонца, яблык разладу). Звыч. выконв. у сказе ролю дзейніка, дапаўнення, выказніка. 2. Прым-ыя - абаз. прыкмету асобы, прадмета (аднаго поля ягады, ні жывы ні мёртвы). У сказе вык. ролю дапасав., недапасав. азнач., іменнага выказніка. 3. Дзеясл. фр-мы абазн. дзсянне ці стан, выраж. іх катэгорыю трывання, часу, ладу, роду (выйсці ў людзі, задраць нос). У сказе вык. ф-ю выказніка. 4. Прыслоўныя аб’яднаны аг. знач. якаснай ці акалічн. хар-кі дзеяння (як след, ад душы, пад бокам). У сказе вык. ф-ю акалічнасці. 5. Мадальныя - такія фраз-мы, пры дап. якіх пер-ца адносіны таго хто гаворыць да зместу выказвання (па словах, як на ліха, адным словам). Выраж. розн. пачуцці і волевыяўленні, але не абазаначаюць і не назыв. іх. Членамі сказа не з’яўл. Пав. паходжання: 1. Спрадвечнабел.(агульнаслав.,агульнаўсходнеслав.,уласнабел.).2.Запазычаныя (з царкоўнаслав., укр, руск, польск, лац. моў). 3. Калькі, паўкалькі. Да агульнаслав. аднос. фр-мы, якія захаваліся як спадчына (мець зуб, як на далоні).Агульнаўсх.слав.(перамываць костачкі, абое рабое). Уласнабелар.(рукой пайсці, сена на асфальце, як дзядзька ў Вільні). Запазычаныя фр-мы - гатовыя ўзнаўл. адзінкі іншамоўн. паходж., ужытыя звыч. ў тым выглядзе, у якім яны вядомыя ў мове-крыніцы. Самае ранняе запазычанне-з царкоўнаслав. мовы. Крыніцай з'яўл. кнігі святога пісання (блудны сын, краевугольны камень). Запаз з руск. мовы (з карабля на баль, ні вашым ні нашым), з польс. мовы (даць дыхту, збіць з тропу), з укр. мовы ( даць гарбуз, збіваць з панталыку), з лац. мовы (homo sapiens) Пав.стыліс. прыналежнасці:1.Функц. замац. за пэўн.стылем. 2.Функц. незамац. за пэўным стылем. Функц. незамац.-гэты разрад звычайна ўжыв. ў маст. і публіц. тэкстах, у нек. адгалінаваннях нав. стылю, у гут. маўленні. Гэты разрад актыўна папаўняецца за кошт кніж. фразем (лебядзіная песня, да глыбіні душы). Да функц-замац. фразем адносяць 1. Размоўныя (67%)- адлюстр. ў бытавых зносінах, у літар-гутарковым маўленні, маст. л-ры. Яны ўзн. ў жыв. нар. мове (гладзіць па галоўцы, абламаць рогі). 2.Прастамоўныя-(12%) рэал-ца ў вус. маўленні, у маст. л- ры, у мове персанажаў (раскрыць зяпу, заткнуць глотку). Надзелены ацэначнасцю, часцей адмоўнай. 3. Кніжныя (3%) выкарыст. у публіц., навук, стылях , у маст. тэкстах. Яны маюць ярка выяўлен. афарбоўку кніжнасці (падаваць надзеі, кануць у лету).Крыніцы бел. фразеалогіі : 1.Нар. гаворкі, фалькл. тэксты; 2. Маст. і публіц.творы; 3.Міфалогія (сізіфава праца).

Фраз-м як моўная адзінка мае свае прыметы. Асн. з іх з'яўл. ўзнаўляль-ць, устойл-ць, шматкампанен-ць, сэнсавая і сінтакс. непадзел-ць. Узнаўл-ць фраз-й адз-і закл-ца ў тым, што мы не ствараем яе ў працэсе маўлення, а ўзнаўляем у памяці і выкарыс-м як гатовую моўную адз-ку падобна слову. Устойл-ць фраз-ма выра-ца ўстойл-цю яго кампан-га складу і знач. Прыказка - гэта трапнае нар. выслоўе з павуч.м зместам: каля вады, намочышся, каля агню апячэшся. Крыл-я выразы(афарызмы)-гэта ўстойл-я трапныя выслоўі выдатных людзей розных часоў. Яны вызнач-ца глыбінёй думкі і лаканічн-ю Асадзі назад (К-с); Дум не скуеш ланцугамі (Куп.); Мой родны кут, як ты мне мілы.. (К-с). Ад фраз-ў, прык-к, крыл-х выразаў трэба адроз-ць перыфразы – апіс-я назвы асобных прадм-ў і з'яў, якія ўж-ца замест слоў, што іх наз-ць, н-д: край блак-х азёр - Бел.; другі хлеб - бульба; бел. шоўк - лён.