Раздзелы «Фанетыка. Арфаэпія. Арфаграфія»

1. Назавіце фанетычныя законы беларускай мовы.

2. Дайце азначэнне: Яканне – гэта…

3. Як суадносяцца паняцці «гук» і «фанема»?

4. Запішыце тэкст. Вызначце (вусна) суадносіны паміж гукамі і літарамі ў словах.

Думка ходзіць, дзе захоча:

ад зямлі да зор і сонца

Няма думкам забаронцы.

Думка праўду кажа ў вочы

І вялікім і малому –

Гора будзе твайму дому!

Свежы, іншы вецер вее,

Хоць ён вее ціха.

А хто зло-няпраўду сее,

Той зжынае ліха (Я. Колас).

5. Затранскрыбіруйце тэкст.

Беларуская мова спалучае ў сабе дзіўную мяккасць, а зрэдку і цвёрдасць, замілаваную пяшчотнасць і шырокую магутнасць, плаўную пявучасць і хуткую дынамічнасць, старажытнасць і маладосць. У гэтай мове гучыць сэрца і душа народа, добрага, працавітага, сціплага і сумленнага (Р. Гарэцкі).

6. Зрабіце фанетычны разбор (па варыянтах).

Падзямелле, дасведчанасць.

7. Назавіце няпарныя гукі па цвёрдасці–мяккасці.

8. Як звязаны фанетычныя законы з нормамі арфаэпіі і прынцы- памі арфаграфіі.

9. Вызначце і запішыце санорныя гукі, якія ёсць у наступных выказваннях (кожны гук запішыце адзін раз).

1. Мова – гэта самае чалавечнае з таго, што ёсць.

2. Яшчэ адну мову варта вывучаць таму, што яна пракладзе табе шлях яшчэ да аднаго народа. Слова – адзенне ўсіх фактаў, усіх думак.

10. Вызначце ў словах колькасць літар і гукаў. Падкрэсліце сло- вы з чатырма мяккімі зычнымі гукамі.

Падзямелле, несмяротнае, сцюдзёная, пасляслоўе, нясвіжская, абнадзеіць, правасуддзе, зацвярдзелыя, асіміляцыя, пісьменнік, збіраю, дзверы, пацвердзіць, схіліць, трансляцыя.

11. У якіх з прыведзеных слоў сустракаюцца гукі [л], [с], [ш]?

Сонца, шчасце, лёгкі, перапісчык, аб’ездчык, лось, бярозка, сцежка.

12. Вызначце чацвёртае лішняе.

1. Вочы, волас, возера, воблака.

2. Вузкі, вусны, вулкан, вулей.

3. Ікра, іншы, іскра, іхні.

4. Свісток, смех, схема, след.

5. Горад, гісторыя, ганак, трагедыя.

6. Падзямелле, падзяліць, адзначыць, падзол.

13. Падкрэсліце, у якіх словах гукі [і], [а] з’яўляюцца прыстаўны- мі.

Над ілбом, разбіць ільдзіны, мераць на свой аршын, чакаць з аўторка, з авечай шкуры, не верыць ілжы, з амшэлай хаты, зрабіць з істужкі.

14. Якімі фанемамі адрозніваюцца наступныя пары слоў?

Узор: конь [н’] – кон [н].

Розны – росны, нос – нёс, хаджу – хачу, галка – галька, рыс – рысь, быт – быць, масла – мяса, марал – мараль, маразы – маразі, цэлы – целы, біць – быць, прыдзірка – прыцірка, зборны – спорны, маёр – матор, рэдка – рэдзька, дзеканне – цеканне, проза – проса.

15. Ад назоўнікаў – уласных назваў – утварыце прыметнікі. Складзіце з імі сказы, каб у адным выпадку прыметнік пісаўся з вялі- кай літары, у другім – з малой.

Скарына, Наваполацк, Гродна, Брыль.

16. Запішыце скарочана словы і словазлучэнні.

Член-карэспандэнт, сантыметр, квадратны метр, грам, кілаграм, прафесар, назоўны склон, напрыклад, гэта значыць, XI–XVI стагоддзі, раён, горад, таварыства, жаночы род, астраномія, міфалогія, спецыяльны тэрмін, выконваючы абавязкі, гістарызм, дзеепрыслоўе, стары стыль, паў- востраў, складаназлучаны.

17. Запішыце наступныя словы па-беларуску, складзіце з імі сло- вазлучэнні, абазначце націск у рускім і беларускім варыянтах.

Ремень, развитие, одиннадцать, оба, некоторые, малый, крупа, крапи- ва, конопля, имя, изолированный, знахарь, зеркало, задаром, доска, глиня- ный, вчера, верба, арест, ближе, двойня, дверь, брусника, поведение.

18. Колькі літар у беларускім алфавіце? Колькі гукаў яны абаз- начаюць?

19. Назавіце дыграфы ў беларускай мове.

20. У залежнасці ад семантыкі, якую назоўнік набывае ў кантэк- сце, некаторыя з іх маюць у родным склоне адзіночнага ліку канчаткі -а(-я) і -у(-ю). Складзіце па два словазлучэнні ці сказы, у адным з якіх прапанаваныя назоўнікі ўжываюцца з канчаткамі -а(я), а ў другім -у(ю).

Пропуск, гардэроб, загад, закон, ясень, інструмент, лістапад, дом, пад’езд, колер.

21. Запішыце словы па-беларуску, аб’ядноўваючы іх у групы згодна з правіламі вымаўлення і правапісу.

Ветеран, дрезина, дровосек, резиденция, рессора, церемониться, эпи- тет, червонец, мельхиор, фиорд, коллегиальность, аккордеонист, аудиен- ция, аукцион, идеолог, приоритет, отвезти, диверсия, о человечестве, Вла- дивосток, двести, гвардеец, Шмидт, контрастно, немилосердно, аванпост- ный, счастливый, беззаконие, бессмертный, апассионата, беллетристика, аффикс, омуль, вьюн, львёнок, заржавленный, замглить, лжец, на льду, возвышенность, семена, аттракцион, богатство, молодёжью, двадцатый век, одиннадцать, полугодие, Мекка, отмель, окись, охра, взморье, ёж, Ольга, правительство, уния, удилище, научный, угловой, здоровье, двухъ- ярусный, пятьюдесятью восьмью, беречь, серьёзный, дробью, пиявка, меньше, воробьи, объездной, миллиард.