§ 13.10 Тойтармалы қосылыс

Тетіктерді ажырамастай етіп қосудың бір түрі - тойтармалы қосылыс. Қосылыстың негізгі пайдаланатын элементі - тойтарма шеге. Тойтарма шеге дегеніміз - өзек (стержень). Бір ұшындағы бастарына байланысты олар әр түрлі болып келеді. Тойтарма шегенің түрлері 251-суретте көрсетілген.

Тойтарма шегелеудің реті: қосылатын тетіктерге бұрғымен тесік теседі, оған тойтарма шегені кигізіп, тойтарма шегенің басына тіреуіш қойылады да бос ұшы тойтарылады. Сызбада тойтарып шегелеп қосудың екі түрі көрсетілген:

1) Айқастыра салынған кезде қапсыра қосу 252-сурет.

2) Бастырма арқылы түйістіре қосу 253-сурет.

Қосылатын тетіктердің үстіне бір немесе екі қосымша бастырма қойылады. Тойтарма шегелер бір, екі немесе одан да көп қатар болып орналастыруға болады. Қиюшы жазықтық тойтарма шегелердің осі арқылы өтетін болса, онда тілік тойтарма шегеде көрсетілмейді.

Тойтарма шегелеудің үстінен қарағанда орналасуын көрсету қажет болса, онда оның басының орнына центрлік сызықтар көрсетіледі. Тойтарма шегені белгілегенде өзектің диаметрі және ұзындығы көрсетіледі. Мысалы, «Тойтарма шеге 8х20».

35.Құрастыру сызбасы

36.Бөлшектің нобайы Нобай туралы жалпы түсінік.

Нобай (эскиз) - бір рет қана қолданылатын, тетікті (бұйымды) жасауға және тексеруге қажетті барлық мәліметтер (пішіні, құрылымы, өлшемдері т.б.) қамтылған конструкторлық құжат. Масштаб тетіктердің пропорционалдықты сақтай отырып, тік бұрыштап (ортоганальды) проекциялау әдісі бойынша көз мөлшерімен алынып, сызу құрал-жабдықтарын пайдаланбай, қолмен орындалады.

Нобайлар жабдықтарды жөндегенде, яғни істен шыққан тетіктердің орнына жаңа бөлшек қажет болғанда қолданады. Ондай нобайды тетіктің нақты өзіне қарап жасайды. Өндіріс орындарында көбінесе тетікті тікелей нобай бойынша жасауға тура келеді, сондықтан оны маңызды техникалық құжат деп түсіну керек. Стандарттық бұйымдарға (бұрандама, бұрамасұқпа, сомын, тығырық және тойтармаға) нобай орындалмайды.

Нобайды сызба қағазына немесе торкөзді қағазға орындайды. Қағаздар орындайтын тетік пішіміне сәйкес таңдап алынады. Нобайда сызықтың түрлері, шрифт мемлекеттік стандарт бойынша орындалады. Нобайды торкөз қағазға орындау қолайлы әрі тез. Торкөз қағазы бойынша тетікті кескіндегенде, бөліктерінің пропорциональдығын сақтау, перпендикуляр және параллель сызықтарды жүргізу, сызықтар бойымен түзу сызықтарды сызу оңайлайды. Сызу сабақтарында шеңбер сызуға циркульді қолдануға болады және олар кейін қолмен бастыра жүргізіледі. Нобай жұмсақ қарындашпен (М немесе 2М) орындалады.

Нобайды тетіктің нақты өзіне қарап отырып сызғанда, оны әр түрлі өлшеу құралдарын пайдаланып, өлшеу үшін қолданады. Тетіктерді өлшеу үшін әр түрлі құралдарды: металл сызғыштар, кронциркуль және нутромерді қолданады (269-сурет). Тетіктің ұзындығын металл сызғышпен өлшеуге болады. Тесіктің ішкі диаметрін өлшеу үшін нутромер, цилиндрлік өзектің диаметрлерін өлшеу үшін кронциркуль пайдаланады. Нутромер мен кронциркульмен алынған өлшемді сызғыш бойынша есептейді.

Тетікті дәлдікпен өлшеу үшін штангенциркуль құралын қолдану өте қолайлы (270-сурет). Штангенциркульмен өте дәл, миллиметрдің оннан бір және жүзден бір үлесіне дейін өлшенеді. Ол бірден сызғыштың да, нутромердің де және кронциркульдің де орнына қолданады. Штангенциркульмен тетік бойындағы шұңқырдың тереңдігін де өлшеуге болады.

Нобай сызбасын орындағанда, ең алдымен салынатын сызбаның берілген көріністер мен шартты белгілері бойынша, тетіктің сыртқы және ішкі пішінін мұқият қарап алып, сызбадағы өлшемдер мен жазуларды анықтап біліп алу шарт. Берілген тетіктің пішімін толық анықтап, масштабты сайлап алғаннан кейін пішімді тағайындайды. Нобай сызуын бастағанда тетікпен мұқият танысып алу қажет. Жан жағынан қарап алып, геометриялық пішінін анықтап, шұңқырлар мен тесіктерін тауып ұғып алу керек. Тетіктің пішіні туралы толық түсінік беру үшін көрініс, тілік және қималар таңдап алынады. Алдыңғы көріністі таңдауға ерекше көңіл аудару керек. Алдыңғы көрініс тетіктің ішкі және сыртқы пішіні мен өлшемдері туралы толық мәлімет беруге тиіс. Нобайда Ø және £ таңбаларын қолдану пайдалы. Содан кейін сызбаны орындауды бастайды (271, а, ә-сурет).

Нобай төмендегідей ретпен орындалады.

1. Сызбаның рамкасы мен негізгі жазудың орны сызылады. Кескіндер сызба қағазына біркелкі орналастырылып бөлшектің айналу осьтері мен симметрия осьтері салынады. Көріністің тұрпатын шектейтін габариттік тік бұрышты сызықтар жүргізіледі. Мүмкіндігінше толық мәлімет беретін алдыңғы (басты) көріністі, тілікті және қиманы таңдап алу керек.

2. Тетіктің көрінетін сыртқы контурын жуан сызықпен көріністе бастыра жүргізеді.

3. Тетіктің көрінбейтін бөліктері үзік сызықтармен сызылады. Тілік пен қима орындалған жерді штрихтайды.

4. Шығарма және өлшем сызықтары түсіріледі.

5. Тетікті өлшеу құралдарымен өлшеп, өлшем сандары қойылады.

Негізгі жазу толтырылады. Негізгі жазуда тетіктің аты, оның жасалған заттан және кескіннің масштабы көрсетіледі.

Нобайды тексергенде мыналарға назар аударған жөн:

1. Орындайтын тетіктің алдыңғы көрінісі дұрыс таңдап алынған ба?

2. Тетіктің пішінін толық түсіну үшін алынған көріністер жеткілікті ме?

3. Өлшемдер дұрыс түсірілген бе, қайталанатын өлшемдер жоқ па?

4. Түсіндірме жазудың барлығы да жазылған ба?

5. Сызбаның негізгі жазуы дұрыс толтырылған ба?