38. Зат есімнің бірінши септелу түрі.

Первое склонение (основа на a)

Бірінші септелу түріне nom.sing-те a-ға аяқталатын, gen.sing-те ae [e] диаграфына аяқталатын зат есімдер жатады. Ерже бойынша бұлар женский родтағы зат есімдер; бірақ мужской родтың кейбір сөздері (мыс: poeta ақын, nauta теңізші)жатады.

1-септелудің флексиясы үндіеуропалық a негізіне келеді.

Септелу үлгісі

Stella, ae f жұлдыз (негізі : stealla)

Септіктер	Singularis	Pluralis
Nom., Voc.	Stella	Stellae
Gen.	Stellae	Stellarum
Dat.	stellae	Stellis
Acc.	Stellam	Stellas
Abl.	stella	Stellis

Кестеде көрсетілгендей негіздің соңғы дауысты a дыбысы жекеше және көпше түрдегі барлық септіктерде сақталады. Негіз ablatives sing.формасында сақталады. Nominativus sing.-те негіздің соңғы дауысты әрпі қысқарған: stella.

Accusativus sing.-те stella негізіне m жалғауы жалғанады, оның алдындағы дауысты дыбыс түсіп қалады; genetivus plur.-те негізге rum (көне som), acc.plur.-те негізге s жалғанады.

Барлық септелулер үшін ортақ ереже болып nom., және voc.plur. сонымен қатар dat. және abl.plur.формаларының бірдей болуы болып табылады.

Сонымен қатар бірінші септелуде ae-ге аяқталған gen.sing., dat.sing және nom.pl.формалары бірдей болып келеді.

1-септелу есімдері nom.sing-те а-ға, содан кейін дауыссыздарға (мыс: tura, sura-ға), ia, ntia-ға аяқталады.

39. Латын тілінің буынға бөліну жүйесі Слогораздел

Сөздегі буын саны дауысты дыбыстар санына сәйкес келеді.

Буынга бөліну:

1.жалғыз дауыссыз дыбыс алдында болады (және qu): ro-sa раушан, a-qua су, au-rum алтын, Eu-ro-pa Еуропа;

2.muta cum liquida тіркестері алдында және дауыссыздар қатар келген тіркесінің соңғы дауыссыз дыбысының алдында:

Pa-tri-a Туған жер, sa-git- ta оқ, for-tu-na тағдыр, punc-tum нүкте, dis-ci-pli-na ғылым, порядок, a-gri-co-la жер иеленуші, a-ra-trum плуг.

J (йота) ортатілдік (фрикативный звонкий) дыбысы дауыстылар арасында кездесіп оқылғанда екіеселенеді , екі буынға тең бөлінеді: pejor буынға pej-jor болып бөлінеді ең жаман(худший)

3. приставка бөлек 1 буынды құрайды: de-scen-do түсіп барамын(спускаюсь), ab-scin-do ашамын, abs-ce-do шегінемін, ab-la-ti-vus аблятив, ab-es-se жоқ болу(отсутствовать).

Буын ашық(соңғы дыбыс-дауысты, дифтонг) немесе жабық болуы мүмкін(соңғы дыбыс дауыссыз)

Количество слога (Буын саны)

Классикалық латын тілінде әрбір буын өз санына байланысты созылыңқы немесе қысқа болды.

Қысқа дауысты дыбыстан тұратын ашық буын қысқа болып табылады. Қалған буындардың барлығы- созылыңқы. (Қысқа дауыстыдан тұратын жабық буын созылыңқы болып келеді)

Мысалы:

vi-a (жол) сөзіндегі vi- буыны-қысқа: оның дауыстысы дауысты дыбыс алдында келгендіктен

pi-la (доп)- ашық pi- және -la ашық буындары қысқа: олардың дауыстылары табиғатынан қысқа болғандықтан

pi-la (ступка) – мұндағы pi- ашық буыны созылыңқы: оның дауысты дыбысы табиғатынан созылыңқы

pau-per (кедей) – pau- ашық буыны созылыңқы; ол дифтонгтан тұрады

scrip-tor (жазушы) – scrip жабық буынын созылыңқы , ол созылыңқы i дыбысынан тұрады

sil-va (лес) – sil- жабық буынын созылыңқы , i дауысты дыбысының қысқалығына қарамастан

Соңғы мысалдан жабық буынның созылыңқылығы оның дауысты дыбысының санына сәйкес келе бермейтіні көрініп тұр.

41. Дауыссыздардың регрессивті ассимиляциясы. 1.Тілалды d және t әріптері s әрпінің алдында толығымен кейінгі ықпалға түседі. (ассимилируются) мысалы: cedo (ступаю) етістігінен жасалған бірінші жақ перфекті. Оның негізі ced+si > cessi;concutio етістігінен жасалған 1-ші жақ перфекті .(сотрясаю). Оның негізі concut+si > concussi.Ss тіркесі сөз соңында оңайланады: dos (приданое) cөзі dots > doss-тан жасалған.2. Ұяң тіларты g және еріндік b әрпі s және t үнді дауыстыларының алдында үнділенеді.(c+s тіркесі жазылғанда x әрпі ретінде жазылады.) мысалы: rego етістігінен жасалған 1-ші жақ перфекті (правлю): reg+si < rec+si(жазылғанда rexi болып жазылады); супин reg+tum> rectum; scribo етістігінен жасалған 1-ші жақ перфекті (пишу): scrib+si > scripsi; супин scrib+tum > scriptum.3. Ұяң тілалды d әрпі c,g,p,f,t,r,l әріптерінің алдында әдетте толығымен кейінгі ықпалға ұшырайды: accedo(подступаю) етістігінің жасалуы ad+cedo; aggredior (нападаю) из ad+gradior; Appono прилагаю из ad+pono; Affero приношу из ad+fero; Attraho привлекаю из ad+traho; Arripio хватаю из ad+rapio; Alludo заигрываю из ad+ludo.

42. Латын тілі грамматикалық құрылысы. Латын өзіндік грамматикалық құрылысы жағынан синтетикалық(флективті) тілдер тобына жатады. Яғни , аналитикалық тілдерден айырмашылығы грамматикалық қарым-қатынастың сөздердің формасының өзгеруінде негізгі рөл атқаруында, яғни негізге жұрнақтар мен жалғаулардың жалғанады. Жіктік жалғаулары етістіктің түр мен жақ формасын білдіреді: lauda-t он хвалит,vide-t он видит, lauda-mus мы хвалим, vide-mus мы видим.Сол жіктік жалғаулары ашық райдың барлық шақтарында және шартты райда да сақталады; олардың формалары бір-бірінен жұрнақтары арқылы ажыратылады: lauda-t он хвалит, lauda-ba-t он хвалил, lauda-v-i-t он похвалил,lauda-re-t он хвалил бы. Латын тілінің синтетикалық сипаттамасы жоғарыда көрсетілген 3-ші жақ жекеше түрдегі laudavit (он похвалил) формасын қазіргі жаңа тілдердегі осыған сәйкес шақ формаларымен салыстырғанда айқын көрінеді: he has praised, er hat gelobt.Септік жалғаулары латын тілінің септік мағынасын білдіреді, ол негізге жалғанады: terra земля, terra-m землю, terra-rum земель, terra-s земли, (табыс септігі көпше түрде).

43. Дифтонгтар мен диграфтар, ерекшеліктері. Латын тілінде монофтонгтардан басқа дифтонгтарда бар. Дифтонг дегеніміз екі дауысты дыбыстың бірігіп, бір буын болып айтылуы. Оларға: au,eu,ae,oe жатады. Дифтонг әрдайым созылыңқы айтылады.1. Дифтонг au айтылғанда 1-ші а әрпі қатты екпінмен оқылады: aurum золото.2. Сирек кездесетін eu дифтонгы бір буынды еу болып оқылады. Neuterни тот ни другой, EuropaЕвропа. Әдетте e+u дауысты дыбыстары дифтонг болмайды. 3. ae және oe (ежелгі ai және oi-дан) дифтонгтары екі әріппен бейнеленетін монофтонгқа айналып кеткен. Оларды диграф деп атайды. Диграф ae [e] дыбысын береді: aedes [edes], aedificium [edifitsium] (здание); praemium [premium] награда; praesens [prezens] присутсвующий,наличный.4. Диграф oe ағылшын тіліндегі ә секілді оқылады. Poena наказание, foedus договор.5. Егер ae және oe тіркестеріндегі дауыстылар жеке-жеке айтылғанда, жеке буын болады және е дыбысының үстіне ‘’ (две точки, трема) қойылады. Бұл белгі е дыбысының санын білдіреді.Aer(е –нің төбесінде трема бар) немесе aer ауа; poeta(е –нің төбесінде трема бар) немесе po-e-ta- ақын; coemo(е –нің төбесінде трема бар) немесе coemo- скупаю; coerceo удерживаю[koertsto] деп оқылады.

44.Латын тілі етістігінің жіктелуі. Латын тілінің дұрыс етістіктері инфект негізінің соңғы дауысты дыбысына байланысты төрт жіктеуге бөлінеді. 1-ші жіктеуге жататын етістіктердің негізі а-ға (orna-),2-шінің негізі е-ге (mone-), 4-шінің негізі i-ге аяқталады.3-ші жіктеуге екі түрлі типті етістіктер жатады:а)негізі қысқа теметикалық дауысты e-ге (mitte-), б) негізі қысқа i-ге (capi-) аяқталады.

45. S дауыстылардың арасында [z]болып, қалған жағдайда [s]болып оқылады: rosa[roza], accusо [akkuzo] кіналаймын. Бірақ: solus[solus] жалғыз, servus[servus] құл.

46. III дауысты септелу типі ( негіздің соңы –і- ) : оған Nom.sing –та –e, -al, -ar жалғауларына аяқталатын средний родтың зат есімдері жатады. Бұдан біз Nom.sing. средний родта нулевое окончанияға ие болатынын көреміз, ал –і- негізді сөздердің соңындағы дауысты фонетикалық өзгерістердің әсерінен мүлде жоқ немесе -е- әрпіне ауысады. Мысалы: mari mare море, animali animal жануар, exemplariexemplar мысал. Септелуі:

Nom.Voc.Acc. mare animal exemplar maria animalia exemplaria

Sing. Gen. maris animalis exemplaris Plur.Marium animalium exemplarium

Dat. Abl.mari animali exemplari maribus animalibus exemplaribus

47. “TI” тіркесі классикалық дәуірде барлық жағдайда [ti] деп оқылатын. Алайда IV-V ғасырдан бастап ол дауыстылардың алдында [tsi] деп оқыла бастады: ratio [ratsio] разум, initium [initsium] начало.Бірақ ол sti, xti, tti тіркестерінің алдында [ti] боп айтылады: bestia [bestia], жануар, mixtio [mikstio] жылжу, Attius [Attius] Аттий.

48.Етістіктің шақтары (жалпы сипаттама) : Латын тіліндегі етістіктің шақтары үндіевропа тілдерінде сияқты іс-әрекеттің жасалу ұзақтығын көрсетеді және көп жағдайда іс-әрекетті аяқталу дәрежесіне қарай сипаттайды. Сол себепта римдік грамматиктер шақтың аяқталған (совершенный) және аяқталмаған (несовершенный) түрлерін қарастырады. Етістіктер негіздері бір-біріне қарама-қарсы шақтың екі тобына бөлінеді: ИНФЕКТ негізі және ПЕРФЕКТ негізі. Инфект тобына уақыты бойынша аяқталмаған шақтар кіреді: praesens(осы шақ) , imperfectum (аяқталмаған өткен шақ) , futurum primum ( I келер шақ , ол әрекеттің аяқталған/аяқталмағанына қарамастан оның болашаққа қатыстылығын білдіреді). Перфект тобына уақыты бойынша аяқталған шақтар кіреді: perfectum (ұзақтығына қарамастан аяқталған әрекетті білдіреді), plusquamperfectum ( өткен шақтағы келесіәрекет орындалмас бұрын аяқталған әрекетті білдіреді), futurum secundum ( II келер шақ болашақта келесі әрекет орындалмас бұрын жасалып аяқталатын әрекетті білдіреді).