51.Постпозитивизм философиясының пәні туралы

Постпозитивизм философиясы ғылымның дайын шешімдерін, ғылыми мәнді зерттейді. Оның екі бағыты бар: критикалық рационализм және тарихи-социологиялық позитивизм. Критикалық рационализмнің негізін салушы Карл Поппер (1902-1994). «Логика және ғылыми білімнің өсуі». Оның басты мақсаты: ғылыми білімді метафизикалық ғылыми емес білімнен бөлу. Тарихи социологиялық позитивизмнің өкілі Томас Кун (1922). «Ғылыми революцияның құрылысы». Методологияға емес ғылым тарихына жақын. ХХ ғасырда барлық елдерге тән экономикалық, саяси-әлеуметтік, рухани өзгерістерге байланысты қоғамдық өмірдің күрделенуі, ғылыми-техникалық және технологиялық революцияның одан әрі тереңдеп өрістеуі, әмбебаптық проблемалардың шиеленісуі, көптеген социолистік елдерде тоталитарлық режимдардың қалыптасып қирауы, бірінші және екінші соғыстардың салдары, т.б. осылар сияқты маңызды оқиғалар, жалпыадамзаттық өркениеттің, мәдениеттің және адамдар тағдырының бүгінгісі мен болашағы туралы бұрыннан қалыптасқан концепцияларын басқа методологиялық қағидалар негізінде қайта қарап, кей жағдайда түбегейлі өзгерген философиялық ой төңірегінде қалыптасқан жүздеген философиялық ағымдар мен мектептер дүниеге келді.

52.Ш. Уәлихановтың әлеуметтік көзқарастары

Қазақ ағартушыларының негізін салушы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1866) – демократиялық ұлттық мәдениетіміздің көрнекті өкілі. Энциклопедист-ғалым, шығыстанушы, саяхатшы, публицист және қоғам қайраткері Шоқан Уәлиханов өз бойында шын мәнінде еуропалық білімділік пен шығыс халықтарының мәдениеті жайлы түсінікті үйлестірді және қысқа ғұмырында мол да жан жақты шығармашылық мұра қалдырды. Уәлиханов шығармашылығын 1) қалыптасу кезеңі (1855-1859 жылдар аралығы) және 2) кемелдену кезеңі (1859-1865) деп екіге бөлуге болады. Петербордан басталатын қызықты да мазмұнды соңғы кезеңі Шоқанның туған жерге қайтып оралғаннан - өмірінің соңына дейінгі жылдарды қамтыды. Омбыда кадет корпусын бітірген Шоқан өзінің 30 жылдық аз өмірінің ішінде этнография, Қазақстан және Орта Азия тарихы мен мәдениеті саласында еңбектер қалдырған ғалым, ағартушы-демократ Шоқан тікелей философиялық мәселелер жөнінде еңбектер жазбаған, алайда, көптеген шығармаларынан философиялық пікірлері мен тұжырымдарын байқауға болады. Ол «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Даладағы мұсылмандық жөнінде», «Тәңір(Құдай)» деген еңбектерінде философияның негізгі мәселесіне қатысты пікірлер айтады. Ең алдымен, Ш. Уәлихановтың сыртқы дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретіндігіне шек келтірмейтіндігін айту керек.

53.Адамзат тарихына формациялық ж/е өркениеттік көзқарастар ерекшелігі.

Қайта құру кезеңінде философиясының алдында тұрған ең басты, күрделі мәселе – ол қазіргі социализм концепциясына баға беру болып табылады. Негізінде социализмді Маркс пен Энгельс коммунистік формациясының бірінші сатысы деп есептеген. Ол шынында да солай. Бірақ олар жаңа қоғамдық, мемлекеттік құрылыстың тек жалпы жобасын ғана жасады да, онда болуға тиіс өзгерістер мен айырмашылықтарды жете суреттеп берген жоқ және беруі мүмкін де емес еді. Маркс пен Энгельстің социализм туралы теориялық ілімін нақты жағдайға байланысты байыт Формациялық көзқарас — Маркстік теорияға тән ып, оны ілгері дамытты.

Социализмнің жаңа бейнесі адам мақсатына бағытталуымен бірге, ол іргеріден келе жатқан гуманизм, адамгершілік мәселесін қайтадан қарап, жаңа мәселе етіп қоюда.

Формациялық теория негізгі іс жүзіндегі философиялық түсінудің үлкен салымы болып табылды. Соның көмегімен адамзат тарихы оқиғаның аралас жиынтығы ретінде емес, оның ішкі даму заңдарымен қисынды жүйесі түрінде алдымызда жатыр. Сонымен бірге бұл теория кемшіліктер ретінің күшіне  қоғамдық дамудың жан-жақты теориясы ретінде танысуы мүмкін.

Бұл, өзінің дамуында барлық жақтар мен халықтардың міндетті түрде  бес арқылы формациядан өтуі туралы бекітуге қатысты, сондай-ақ өндіріс құралдарының меншік иесі мен меншіктік емес қатынастың арасында антогонистикалық сипаттамаға шектен тыс акцентіне қатысты.

Өркениет (цивилизация) термині ХVІІІ ғасырдан бері айналымға еніп, адамзат тари­хында варварлықтан (варварство) кейін келетін кезеңді белгілейтін ұғым ретінде дүниеге келді, қара­байыр тілмен айтқанда, варварлықтың қарама-қарсы беті деген мағынада қолданылды.

Кеңес өкіметі кезінде қоғамның фор­ма­ция­лық даму концепциясы басшылыққа алынды. Ал­ғаш­қы қауымдық құрылыс, құлдық, феодалдық және социалистік қоғам болып жіктелді. Бұл жік­теудің негізіне өндіріс құрал-жабдықтарын мен­шіктену түрлері алынды, яғни қоғам таптық көз­қараспен ай­шықталды. Буржуазиялық гума­нитарлық ғылым таптық жіктелуден құтылу үшін, циви­лизациялық даму типтерін айналымға қосты.

Өркениет мәселесімен батыс пен орыс оқы­мыс­­ты­лары көп шұғылданды. Зерттеулер жүр­гізді. Мә­селен, орыс социологы Н.Данилевский “Россия және Еуропа”, неміс философы О.Шпенглер “Еуропаның сөнуі”, ағылшын тарихшысы А.Тойнби “Тарихты игеру”, американ философы С.Хантингтон “Өр­ке­ниет­тің қақтығысы”, жапондық американ тарихшысы Ф.Фукуяма “Тарихтың ақыры”, қазақ философы Д.Кішібеков “Мәдениет және өркениет” деген ең­бектерін жариялады және басқа еңбектер жарық көрді.

Бұл авторлардың бәрі өркениетті зерттеу нысанына алып, өз пікірлерін ортаға салды. Олардың жазылу жылдары да әртүрлі, әрі берген анықтама-тұжырымдары да бірдей емес, әрқайсысы аталмыш мәселені қарастыруға әр жағынан келген, ой байламдары да бір-біріне сәйкес келмейді.

Неміс оқымыстысы О.Шпенглер өркениетті мәдениеттің құлдырауынан туындайтын құбылыс ретінде қарастырады, яғни өркениет адамзат мәдениетінің жаңару, жетілу нәтижесі емес, белгілі мәдениеттің ішкі мүмкіндіктерін сарқып, одан әрі даму деңгейі шектеліп, күйреуге бет алып, жаңа өркениетке жол салуы болып табылады деген тұ­жы­рым жасайды. Әрине, бұл дұрыс емес.

Академик (А.Тойнби) адамзат тарихын талдауға дамудың формациялық әрі өркениеттік амалын пай­даланудың маңыздылығын атап көрсетеді. Бұл екі тәсілді жақындату үшін өркениетті дамудың типтері деген ұғымды енгізуді ұсынады. Оның мәнісі неде? Өркениеттің әртүрлі типтеріне тән кейбір жалпы ортақ сипаттарды бөліп көрсетудің маңызы зор. Бұлар сөз етіп отырған ұғымның мәдени-генетикалық кодының ортақ белгілері болып табылады. Адамзат тарихында адам баласы варварлық заманнан өр­ке­ниетке көш­кеннен бергі кезеңде өркениетті дамудың екі типін бөліп қарастыруға болады. Тарихи жағынан біріншісі – дәстүрлік тип, екіншісі – батыстық тип. Қазір оған батыс елдері ғана қамтылмай отыр­ған­дық­тан, бұл өркениет техногендік деп аталады. Өйт­ке­ні, өркениеттің дамуында жаңа тех­но­ло­гия­лар­ды іздестіріп, дүниеге әкелу басты рөл атқарады. Мұнда экономикалық өрлеу ғана емес, әлеу­мет­тік басқару мен әлеуметтік коммуникацияның да озық технологияларын іздестіру көзделген. А.Тойнби қарастырған 21 өркениеттің көбісі дәстүрлік еді. Ал қазіргі өркениеттер негізінен техногендік сипат алған.

VI ғасырдан бастап Қазақстанның қазіргі аумағында алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап оның орнына феодалдық әлеуметтік-экономикалық формация орныға бастады.

Әлемде өркениеттің ең ертедегісінің бірі Шумерден бастау алатын, сақтар, кейін ғұндар арқылы дүниенің жартысында ізін қалдырған, кейінірек орта ғасырларда философия мен мәдениеттің тамаша үлгілерін адамзат қорына қосқан Кіндік Азия - әлем қайнарының бірі. Шын мәнінде философия әмбебапты дүниетаным және оның рухани тамырлары дүниежүзілік сұхбат аймағынан нәр алады. Бұл тұрғыдан алғанда Платон мен Аристотельді, Бэкон мен Спинозаны, Кант пен Гегльді білу арқылы біз әл-Фараби мен Абайды терең түсінеміз.

зерттеудің нәтижесін екі түбегейлі мәселелер төңірегінде түйіндеуге болады: көшпелілік өркениетке арқа сүйеген қазақ философиясының уақыт пен кеңістік арнасындағы білмдерін топшылау және мәдениеттің типтік ерекшелктерін анықтау.