27 Билет

Көмекші сөздер

Қазақ және түрк тілдерінде лексикалық мағынадан айрылып, грамматикалық қызметке ауысқан, сөйлемде жеке қолданылмай, толық мағыналы сөздерге тіркесіп, түрлі грамматикалық мағыналар үстейтін сөздер бар. Оларды көмекші сөздер деп атап, келесі топтарға жіктеуге болады: демеулік шылаулар, жалғаулар, демеуліктер, модаль сөздер.

Демеулік шылаулар өзі шылауында тұрған сөзге я сөйлемге күшейту, тежеу, шектеу, сұрау, болжалдық, күмән сияқты қосымша мағына үстейді, бірақ септеуліктер мен жалғаулықтар сияқты сөздерді де, сөйлемдерді де байланыстыра алмайды. Демеуліктер орыс тіліндегі «частицы» деген көмекші сөздерге сәйкес келеді. Қазақ және Түрк сөздің қатарында тұрып синтаксистік қызымет атқарушы шылау сөздердің бірі болып тұрады. Тіліміздегі демеуліктер басты сөздерден кейін тұрады:

Қазақ тіліндегі демеулік шылаулар	Түрк тіліндегі демеулік шылаулар	Демеулік шылаулар	Мысалдар
Дейін Бойына Бойынша Бері Кейін Туралы Үшін Басқа	Kadar Boyu Boyunca Beri Sonra Hakkında İçin Başka	До В течение Вдоль С После О, об Для, ради кроме	Институтқа дейін/ Enstitüye kadar «до института» Жыл бойына / Sene boyu «в течение года» Cай бойынша/ Dere boyunca «вдоль реки» Былтырдан бері / Geçen yıldan beri «с прошлого года» Сабақтан кейін /Desten sonra «после урока» Ғылым туралы /Bilim hakkında «об образовании» Сен үшін /Senin için «ради тебя» Оқу үшін / Okul için «для учебы» Менен басқа / Benden başka «кроме меня»

Жалғаулықтар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді салаластыра (тең дәрежеде) байланыстырады. Қазақ және түрк тілінде жалғаулықтардың бірнеше түрі бар:

Қазақ тіліндегі жалғаулықтар	Түрк тіліндегі жалғаулықтар	Орыс эк-виваленттері	Мысалдар
Ыңғайластық жалғаулықтар: және, мен/бен/пен, да/де, та/те	ve, ile, da/de	И, да	Сен және мен «ты да я» Сәлім мен Әлім «Салим и Алим» Жаңбыр жауды да, жер көгерді. «Дождь прошел, и земля зазеленела».
Қарсылықты жалғаулықтар: Бірақ, бірақ та, алайда, дегенмен, әйтсе де, сөйтсе де	Ama, fakat, ancak, yine de	А, но, да	Киноға барар едім, бірақ қалтамда ақша жоқ. «Пошел бы в кино, да в кармане нет денег».
Талғаулықты: Не, немесе, я, әлде, біресе, әйтпесе, болмаса, ал	Ya, veya, yoksa,	Или, либо, То...,то...	Не мен барам, не сен бар. «Или я пойду, или ты иди». Біресе жаңбыр жауады, біресе күн шығады. «То дождь, то солнце».
Салдарлық қатынасты: Өткені, себебі	Çünkü	Так как, потому что	Ол жақсы окиды, себебі жақсы маман болғысы келеді. «Он хорошо учится, так как хочет быть хорошим специалистом». Мен сабаққа барған жоқпын, өйткені ауырып қалдым. «Я не ходил на занятия, потому что заболел».
Себептік қатынасты: Сондықтан, сол себептен, сол үшін	Bu yüzden, dolaysıyla, bunun için	поэтому	Мен ауырып қалдым, сол себептен сабаққа бармадым. «Я заболел, поэтому не пошел на занятия». Ол көп оқыды, сондықтан білімді адам болып шықты. «Он много занимался, поэтому стал образованным человеком».
Шарттық қатынасты: Егер, онда, Егер..., онда... .	Eğer, öyleyse	Если, тогда, если..., тогда...	Егер, кітап оқымасаң, білімді адам болмайсың. «Если не будешь читать, то не станешь образованным человеком». Маған келмесең, онда мен саған барамын. «Если не придешь ко мне, то я пойду».

Çocukluk insana çok uzak bir zaman dilimi gibi geliyor. 90lar... şarkıların anlamının olduğu, insanların yüzyüze iletişimi seçtiği, çocukların tozu toprağa karıştırdığı zamanlar aklıma geliyor. Oyunlar oynamak, oyun bozanları o zaman bile cezalandıran çocuklardık. Ödül ve cezanın ne demek olduğunu bilen zamanlardı. Küslük saniyelik sürerdi. Hayaller vardı. Terlikten arabalar yapar minderleri koltuk yapardık. Hayal gücünün sınırı yoktu. Gezmelere gidildiğinde anne elini bıraktığında kaybolacağını sanan minik ellerdi.Okul sıralarında eğlenen arkadaşlarla dışarıda hangi oyunu oynaması gerektiğini tartışan küçük aklıllardı bizimkiler.Şimdiki çocuklardan çok çok farklıydı. Şimdi çocuklar oyunlarını bile internet üzerinde oynuyor. Bizler düşe kalka, dizleri kan içinde olmasına rağmen oyunu bırakmayan küçüklerdik. Annemiz çağırdığında zamanın bittiğini anlayan birazcık daha diye yalvaran çocuklardık. İçeri girmediğinde terliği kıçına yiyen haylaz insanlardık. Dondurma kuyruklarına giren sonra bedavaları bulana hayretle bakan çocukluktu bizimkiler. Abi ya da ablaların bisikletine binmek için gözlerinin içine bakan çıkarcı küçüklerdik. Bulaşık yıkayan annelere hayretle bakan sandaliyeye çıkıp bulaşık yıkamaya çalışan küçük hanım efendilerdik biz..

23 билет Қазақ және Түрк тілдерінде 5 етіс бар.

Негізгі етіс (Yalın fiil) қазақ тілінде де, Түрк тілінде қосымшалардың жоқтығымен ерекшеленеді. Ол басқа етістер жасалатын бастапқы формадан тұрады. Негізгі етіс өз құрамына сабақты етістікті де (мағынасы жағынан тура объектіні, табыс септіктегі сөзді қажет етіп тұратын), салт етістікті де қосады. Мысалы:

Берік кітап оқиды./ Berik kitap okur. «Берик читает книгу»

Әділ туыстарын сағынады./ Adil akrabalarını özler. «Адиль скучает по родственникам».

Өздік етіс (Dönüşlü fiil):

Өздік етіс қимылдың, іс-әрекеттің орындаушысына, іс иесіне тікелей қатыстылығын білдіреді де, қазақ тілінде –ын/-ін/-н жұрнақтары арқылы, ал Түрк тілінде -(ı)n/-(i)n/-(u)n/-(ü)n жұрнақтары арқылы жасалады. Мысалы, жу-ын/yıka-n «мойся», тара-н/tara-n «расчеши-сь». Барлық етіс жұрнақтарының жалғануы қазақ тілінде де, Түрк тілінде де үндестік заңы мен ілгерінді ықпалға бағынады.

Өзгелік етіс (Ettirgen fiil):

Өзгелі етіс қимылдың, іс-әрекеттің сөйлемдегі іс иесі яғни субъектінің өзі емес, екінші бір басқа субъект, қимылды орындаушы арқылы істелетінін білдіреді және қазақ тілінде –қыз/-кіз, -ғыз/-гіз, -тыр/-тір, -дыр/-дір, -т, ал Түрк тілінде –tır/-tir/-tur/-tür; -dır/-dir/-dur/-dür; -t; -ır/-ir/-ur/-ür аффикстерінің жалғануы арқылы жасалады. Мәселен,

Біз оған өлең айт-қыз-ды-қ./ Biz ona şiir oku-t-tu-k. «Мы заставили его читать стихи».

Мен көйлек сатып ал-дыр-ды-м./Ben gömlek satın al-dır-dı-m. «Я попросила купить себе платье».

Ырықсыз етіс (Edilgen fiil):

Ырықсыз етіс іс-әрекеттің атқарушысы, қимыл иесі арнайы айтылмай, қимыл өздігінен істелетіндігін көрсетеді де, қазақ тілінде –ыл/-іл/-л, ал Түрк тілінде –ıl/-il/-ul/ül; -n; -ın/-in/-ün/-un жұрнақтарының көмегімен жасалады.

Мысалы, Бір аптадан кейін жұмыс аяқта-л-а-ды./Bir hafta sonra iş sonuç-la-n-acak. «Через неделю рабато будет закончена». Хат ауылға жібер-іл-ді./ Mektup köye gönder-il-di. «Письмо отправлено в аул».

Ортақ етіс (İşteş fiil):

Ортақ етіс қимыл, іс-әрекеттің иесі біреу емес, бірнешеу болып тұрғандығын көрсетеді де, қазақ тілінде –ыс/-іс/-с, ал Түрк тілінде –(ı)ş, -(i)ş, -(u)ş, -(ü)ş жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы,

Мен досыммен құшақта-с-тым./ Ben arkadaşımla kucakla-ş-tım. «Я обнялся с другом».

Олар хат жаз-ыс-ты./ Onlar mektup yaz-ış-tı. «Они переписывались».

Ne güzel demiş Dostoyevski “Her insan herkes karşısında her şeyden sorumludur.” Sabah kalktığında yastığına, yorganına, çorabına, dişine, midene, okula gitmek için duran otobüse her şeye ve herkese… Durağan değil durmaya da niyeti olmayan biraz da vicdani bir yazgıdır. Sorumluluk sadece çalışmak için başarı için değildir. Asıl sorumluk yanındaki kişiyedir. Bu da arkadaştır, ailendir, sevgilidir… Aslında benim en büyük sorumluluğum hayalime… Yani çocuğuma... Ben anne olmak isityorum. Anne olup çocukluğumda izlediğim o kutsal insan gibi izlenmek istiyorum. Anne olmak, bir çocuğu sevmek ona bakmak, eşini sevmek, evine bakmak...İlkokulda çizdiğimiz resimlerde bacası yazın bile tüten ev, evin dışında ip atlayan küçük yaramazlar. bunu gerçekleştirmek bunu yaşamak bunu hayal etmek yaşamak budur. Hayatı anlamlı kılan budur. Onunla mutlu olmak anneler gününde ilk hediyeyi aldığımda ağlamak, düştüğünde hasta olduğunda sabahlamak canı yandığında içinin acıması, mutluluğu ile mutlu olmaktır. Başarısıyla onur duymaktır.İlk aşkının acısını beraber atlatmaktır. anne olmak hayalini gerçekleştirmek için seçtiğim yoldur.