22 Билет

Етістіктің райлары (Fiil Kipleri):

Қазақ тілінде етістік райларының төр түрі бар: ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай. Түрк тілінде бұларға қоса міндеттемелі рай деген түрі бар.

Ашық рай (Bildirme Kipi) етістіктің үш шақтың бірінде қолданылып, сөйлеушінің шындық деп баяндауын білдіреді. Мысалы, Балалар далада ойнап жүр./Çocuklar dışarıda oynuyor. «Дети играют на улице.»

Шартты рай (Şart Kipi) қимылдың, іс-әрекеттің болу-болмау, іске асу-аспау мүмкіндігінің шартын білдіреді. Мысалы, Сен келсең, мен де келемін./ Sen gelsen ben de gelirim. «Если ты придешь, то и я приду». Көрсем, айтамын./Görsem söylerim. «Если увижу, скажу».

Қазақ және Түрк тілдерінде шартты рай етістіктің негізгі және туынды түбіріне етіс және болымсыз етістік тұлғаларына са/-се жұрнағы жалғану арқыл жасалады.

Шартты рай формасындағы жазу етістігінің жіктелуі:

Жекеше		көпше
қазақ тілінде	Түрк тілінде	қазақ тілінде	Түрк тілінде
Мен жаз-са-м «Если я напишу» Сен жаз-са-ң «Если ты напишешь» Сіз жаз-са-ңыз «Если Вы напишите» Ол жаз-са-□ «Если он (она) напишет»	Ben yaz-sa-m Sen yaz-sa-n Siz yaz-sa-nız O yaz-sa	Біз жаз-са-қ «Если мы напишем» Сендер жаз-са-ңдар «если вы напишите» Сіздер жаз-са-ңыздар «Если Вы напишите» Олар жаз-са-□ «Если они напишут»	Biz yaz-sa-k Siz yaz-sa-nız Onlar yaz-sa-(lar)

Қазақ тілінде болымсыздық формасы –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтары жалғану арқылы, ал Түрк тілінде етістік түбіріне –ma/-me жалғану арқылы, артынан қазақ тілінде –са/-се, ал Түрк тілінде -sa/-se жалғанады, соңынан жіктік жалғауы жалғанады: жаз-ба-са-ң/yaz-ma-sa-n «если ты не напишешь», айт-па-са-қ «если мы скажем».

Бірінші жақ жекеше және көпше түрдегі бұйрық рай:

Етістіктің бұйрық рай тұлғасы бірінші жақта көбіне талап, тілек ету, ниет мағыналарын білдіреді: тазала-йын/temizle-yeyim «давай почищу»; кет-ейін/gid-eyim «пойду-ка я»; отыр-айық/ otur-alım «давай сядем»; биле-йік/oyna-yalım «давай потанцуем».

Қазақ тілінде бұйрық райдың жекеше түрдегі I жағы етістік түбіріне –йын/-йін (дауыстылардан кейін) және –айын/-ейін (дауыссыздардан кейін) жалғану арқылы, ал Түрк тілінде –yayım/-yeyim (дауыстылардан кейін), -ayım/-eyim (дауыссыздардан кейін) жалғану арқылы жасалады:

Жекеше
қазақ тілінде
да уыстылардан кейін -йын/-йін
Ойла «думай» Биле «танцуй»	Ойла-йын «дай-ка подумаю» Биле-йін «давай потанцую»
да уыссыздардан кейін -айын/-ейін
Отыр «садись» Іш «пей»	Отыр –айын «дай сяду» Іш-ейін «давай попью»
Түрк тілінде
дауыссыздардан кейін -ayım/-eyim
Düşün «думай» Otur «садись»	Düşün-eyim «дай-ка подумаю» Otur –ayım «дай сяду»
дауыстылардан кейін –yayım/-yeyim
Bekle «жди» Oyna «танцуй»	Bekle-yeyim «дай-ка подожду» Oyna-yayım «давай потанцую»

Қазақ тілінде көпше түрде бұйрық райдың I жағы –йық/-йік (дауыстылардан кейін) және –айық/-ейік (дауыссыздардан кейін), Түрк тілінде -yalım/-yelim (дауыстылардан кейін), –alım/-elim (дауыссыздардан кейін) жалғану арқылы жасалады:

Көпше
қазақ тілінде
да уыстылардан кейін -йық/-йік
Ойла «думай» Биле «танцуй»	Ойла-йық «давайте подумаем» Биле-йік «давайте потанцуем»
да уыссыздардан кейін -айық/-ейік
Отыр «садись» Іш «пей»	Отыр –айық «давайте сядем» Іш-ейік «давайте попьем»
Түрк тілінде
дауыссыздардан кейін -alım/-elim
Düşün «думай» Otur «садись»	Düşün-elim «дай-ка подумаем» Otur –alım «дай сядем»
дауыстылардан кейін –yalım/-yelim
Bekle «жди» Oyna «танцуй»	Bekle-yelim «дай-ка подождем» Oyna-yalım «давай потанцуем»

Болымсыздық формасын құруда етістік түбіріне алдымен болымсыздық жұрнақтар, артынан бұйрық рай жұрнақтары ілеседі: ойла-ма-йын/düşün-me-yeyim «давай не буду думать»; ойла-ма-йық/düşün-me-yelim «давайте не будем думать».

Жекеше және көпше түрдегі бұйрық райдың II жағы:

Қазақ тілінде жекеше түрдегі бұйрық райдың II жағы жалаң түбірден тұрады және –у жұрнағының түсіп қалуы арқылы орындалады және түрк тілінде негізгі формаға –mak жұрнағы жалғану арқылы жасалады: ойнау/ oynamak «играть» - ойна/oyna «играй»; жазу/yazmak «писать» - жаз/yaz «пиши». Қазақ тілінде көпше түрдегі бұйрық райдың екінші жағы етістік түбіріне –ңдар/-ңдер, -ыңдар/-іңдер жалғану арқылы, ал Түрк тілінде -yın/-yin/-yun/-yün, –ın/-in/-un/-ün жалғану арқылы жасалады.

Көпше
жай формасы
Дауыстылардан кейін → -ңдар/-ңдер
Ойла «думай» Биле «танцуй»	Ойла-ңдар «думайте» Биле-ңдер «танцуйте»
Дауыссыздардан кейін → -ыңдар/-іңдер
Отыр «садись» Іш «пей»	Отыр –ыңдар « садитесь» Іш – іңдер «пейте»
Түрк тілінде
Дауыссыздардан кейін –ın/-in/-un/-ün
Düşün «думай» Otur «садись»	Düşün-ün «думайте» Otur –un « садитесь»
Дауыстылардан кейін -yın/-yin/-yun/-yün
Bekle «жди» Oyna «танцуй»	Bekle-yin «ждите» Oyna-yın «танцуйте»

II жақ жекеше және көпше түрдегі бұйрық райдың сыпайылық формасы бар. Жекеше түрдегі сыпайы формасы етістік түбіріне дауыстылардан кейін –ңыз/-ңіз және дауыссыздардан кейін –ыңыз/-іңіз жалғану арқылы жасалады.

Түрк тілінде сыпайы форма етістік түбіріне дауыстылардан кейін -yınız/-yiniz/-yunuz/-yünüz және дауыссыздардан кейін –ınız/-iniz/-unuz/-ünüz жалғану арқылы жасалады.

Жекеше
қазақ тілінде
Жай формасы (анайы)	Сыпайы формасы
Дауыстылардан кейін → -ңыз/-ңіз
Ойла «думай» Биле «танцуй»	Ойла-ңыз «думайте» Биле-ңіз «танцуйте»
Дауыссыздардан кейін → -ыңыз/-іңіз
Отыр «садись» Іш «пей»	Отыр –ыңыз «садитесь» Іш – іңіз «пейте»
Түрк тілінде
Дауыссыздардан кейін –ınız/-iniz/-unuz/-ünüz
Düşün «думай» Otur «садись»	Düşün-ünüz «думайте» Otur –unuz « садитесь»
Дауыстылардан кейін -yınız/-yiniz/-yunuz/-yünüz
Bekle «жди» Oyna «танцуй»	Bekle-yiniz «ждите» Oyna-yınız «танцуйте»

Болымсыздық формасын құруда етістік түбіріне алдымен болымсыздық жұрнақтары, артынан бұйрық рай жұрнақтары жалғанады: кел-ме- ңіз/ gel-me-yiniz «не приходите»; же-ме-ңіз/ye-me-yiniz «не ешьте».

Бұйрық райдың III жағы:

Қазақ тілінде бұйрық райдың жекеше және көпше түрдегі III жағы –сын/-сін жұрнақтары арқылы, ал Түрк тілінде етістік түбіріне үндестік заңына сай –sın/-sin/-sun/-sün жұрнақтары жалғану арқылы жасалады және бұйыру, талап ету мағыналарын білдіреді. Мысалы, айт-сын/söyle-sin «пусть скажет(-ут)», бер-сін/ver-sin(ler) «пусть даст(дадут)».

Қазақ тілінде болымсыздық формасы етістік түбіріне –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе болымсыздық жұрнақтары, артынша –сын/-сін жұрнақтары жалғанумен көрінсе, Түрк тілінде болымсыз мәнді білдіретін –ma/-me жұрнақтарының артынан –sın/-sin/-sun/-sün ілесу арқылы көрініс табады. Мысалы, айт-па-сын/söyle-me-sin(-ler) «пусть не говорит(-ят)», бер-ме-сін/ ver-me-sin(-ler) «пусть не дает(не дают)».

Қалау рай (İstek kipi):

Қалау рай іс иесінің қимылды, іс-әрекетті қалауын, соған ынтасын, ниетін білдіреді де, қазақ тілінде етістік түбіріне –ғы/-гі, -қы/-кі, артынан жіктік жалғауы және келеді (келер шақ), келді (өткен шақ), келіп отыр (осы шақ) көмекші етістіктері тіркесу арқылы жасалады. Мысалы,

Менің театрға барғым келеді. «Мне хочется пойти в театр (вообще)».

Менің театрға барғым келіп отыр. «Мне хочется пойти в театр (сейчас)».

Менің театрға барғым келді. «Мне хотелось пойти в театр».

Түрк тілінде бұл рай негізі -(y)a/-(y)e аффикстері арқылы іске асады. Сондай-ақ Түрк тілінде бірінші жақтағы жекеше және көпше түрдегі бұйрық рай мен қалау рай аффикстері бірдей болып келеді.

Қалау рай формасындағы жазу етістігінің жіктелуі:

Жекеше		Көпше
Түрк тілінде	Қазақ тілінде	Түрк тілінде	Қазақ тілінде
Менің хат жаз-ғы-м келеді Сенің хат жаз-ғы-ң келеді Сіздің хат жаз-ғы-ңыз келеді Оның хат жаз-ғы-сы келеді	Ben mektup yaz-ayım Sen mektup yaz-a-sın Siz mektup yaz-a-sınız O mektup yaz-a	Біздің хат жаз-ғы-мыз келеді Сендердің хат жаз-ғыларың келеді Сіздердің хат жаз-ғыларыңыз келеді Олардың хат жаз-ғы-сы келеді	Biz mektup yaz-alım Siz mektup yaz-a-sınız Onlar mektup yaz-a-lar

Қазақ тілінде болымсыздық формасы –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе болымсыз етістік жұрнақтары арқылы, ал Түрк тілінде келеді етістік түбіріне жалғанатын –ma/-me жұрнақтары арқылы жасалады: жаз-ғы-м кел-ме-й-ді/yaz-ma-yayım «мне не хочется писать», айт-қы-сы кел-ме-ді/söyle-me-ye «ему не хотелось говорить».

Міндетті рай (Gereklilik kipi):

Түрк тілінде міндетті рай –malı/-meli аффикстері жалғану арқылы жасалады.

Міндетті рай формасындағы yazmak етістігінің жіктелуі:

Жекеше	көпше
Ben yaz-malı-yım «я должен написать» Sen yaz-malı-sın «ты должен написать» Siz yaz-malı-sınız «вы должны написать» O yaz-malı «он должен написать»	Biz yaz-malı-yız «мы должны написать» Siz yaz-malı-sınız «вы должны написать» Onlar yaz-malı-lar «они должны написать»

I. Dünya Savaşı ile Türk Kurtuluş Savaşı sonrası ortaya çıkan cumhuriyetin, ilk altmış yılında, 1923 ve 1983 yılları arasında devlet, sıkı bir yarı-devletçi yaklaşımın içinde bulundu; özel sektör katılımı, dış ticaret, döviz akışı ve doğrudan yabancı yatırım tutarı gibi konularda çeşitli sınırlamalar konuldu, çeşitli bütçe planlamaları yapıldı. Ancak 1983 yılına gelindiğinde Başbakan Turgut Özal, özel sektörü daha ön plana çıkaran bir dizi reform başlattı.^[36]Büyük miktarlarda alınan dış kredilerle birlikte reformlar, hızlı bir ekonomik büyümenin önünü açtı fakat bu büyüme özellikle 1994, 1999 (o yıl gerçekleşen Gölcük depremi sonrası) ve 2001^] yıllarında yaşanan finansal krizler ve durgunluklar sebebiyle sürekli kesintiye uğradı. Büyüyen kamu açıkları ve yaygın yolsuzluk ile birlikte ek mali reformların eksikliği, yüksek enflasyon ve zayıf bankacılık sektörü, makroekonomi dalgalanmasının artmasına sebep oldu.2001 yılındaki kriz sonrası dönemin maliye bakanı Kemal Derviş tarafından başlatılan reformlardan bu yana, enflasyon tek haneli rakamlara düştü, yatırımcı güveni ile yabancı yatırım arttı, işsizlik oranı geriledi.Türkiye, dış ticaret üzerindeki devlet kontrolünü yavaş yavaş azaltarak ekonomik düzenlemeler yoluyla çeşitli pazarlar açtı, kamuya ait çeşitli kurumları özelleştirme yoluna gitti, birçok sektörün liberalleştirilmesi ile yabancı katılımı ise çeşitli siyasi tartışmalar arasında devam etti. Kamu borçlarının GSYİH'ye oranı, 2001 yılındaki durgunlukta seviyenin altına düşse de, 2010 yılının üçüncü yarısında %46'ya yükseldi. 2002 ve 2007 yılları arasındaki yıllık GSYİH büyüme oranı ise ortalama %6.8 olarak belirlendi; bu rakam Türkiye'yi o yılların en hızlı büyüyen ekonomilerinden biri haline getirdi.^[Ancak büyüme, 2008 yılında %1 oranında yavaşladı ve ekonomi, 2009 yılında yaşanan küresel ekonomik krizden %5 kadarlık bir oranla durgunluktan etkilendi. 2010 yılında ise ülkenin ekonomisinin %8 büyüdüğü tahmin edildi.1 Ocak 2009'da Yeni Türk Lirası yerini yeni banknot ve madeni paraların tanıtılmasıyla Türk Lirası'na bıraktı. 2012 yılında ülkedeki enflasyon rakamı %6.16 olarak, işsizlik oranı %9.2 olarak belirlendi.Türkiye'de turizm, ekonominin büyük bölümünü oluşturmaktadır ve son yirmi yılda hızlı bir büyüme yakalamıştır. 2011 yılında ülke, 33.3 milyon turist tarafından ziyaret edilerek dünya turizm sıralamasında altıncı sırada yer aldı ve misafirlerden 23 milyon dolar gelir elde etti.Türk ekonomisinin diğer önemli bölümlerini ise bankacılık, inşaat, beyaz eşya, elektronik, tekstil, petrol arıtma, petrokimya ürünleri, gıda, madencilik, demir-çelik, makine sanayi ve otomotiv sektörleri oluşturmaktadır. Dünya'nın 16. büyük otomotiv üreticisi olan ülkede, 2012 yılı içinde 1.072.339 motorlu araç üretildi. 2011 yılında Türk gemi yapım sektörü, 1.2 milyon ABD doları kadarlık bir gelir elde etti. Malta, Marshall Adaları, Virjin Adaları ve Norveç, Türkiye'nin gemi sektöründeki ihracatını yaptığı ülkelerden bazılarıdır.Akdeniz, Karadeniz, Marmara bölgelerinde yer alan Türk tersanelerinde, farklı boyutlarda 15 yüzer iskele ve bir kuru havuz bulunmaktadır.2012 verilerine göre Türkiye'de aktif olarak çalışan 87 tersane vardır.Türk ekonomisi, büyük şehirlerde sanayiye daha çok bağlıdır ve daha çok batı illerinde yoğunlaşmıştır, bu kesimde tarım daha az yapılmaktadır. Yine de geleneksel tarım Türk ekonomisinin hala önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. 2010 yılında, tarım sektörü, GSYİH'nin %9'unu, sanayi sektörü %26'sını, hizmet sektörü %65'ini kapsadı. Ancak tarım, hâlâ istihdamın %24.7'lik bir kısmını oluşturmaktaydı.