30 Билет

Мақсатты келер шақ:

Мақсатты келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің келешекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді және түбірге бірден жалғанатын мақ /-мек, -бақ /-бек, -пақ /-пек жұрнақтары арқылы және жеке қосымшалар арқылы жасалады. Түрк тілінде мұны мына сөздермен беруге жеткізуге болады: üzere «собираться что-либо сделать», niyetinde «намереваться что-либо сделать», istemek «хотеть что-либо сделать». Мысалы,

Мен жазбақпын./Ben yazmak üzereyim. «я собираюсь написать».

Сен айтпақсың./ Sen söylemek istiyorsun.«Ты хочешь сказать».

Ол сөйлемек. /O söylemek niyetinde. «Он намерен говорить».

Жұрнақты таңдау дауыстылар үндестігі мен дауыссыздар ықпалына бағынады. Егер шылаудың алдында тұрған сөз мына дыбыстармен бітсе:

Дауысты және р, й, л, у дыбыстары	-мақ /-мек	Жемек, отырмақ, тоймақ, алмақ, тумақ
Ж,з, м, н, ң	-бақ /-бек	Жазбақ, көнбек, жеңбек, енбек
Қатаң дауыссыз	-пақ /-пек	Жатпақ, айтпақ, жетпек, өтпек, жыртпақ

Türk mutfağı, Türkiye'nin ulusal mutfağıdır. Osmanlı kültürünün mirasçısı olan Türk mutfağı hem Balkan ve Ortadoğu mutfaklarını etkilemiş hem de bu mutfaklardan etkilenmiştir. Ayrıca Türk mutfağı yörelere göre de farklılıklar gösterir. Karadeniz mutfağı, Güneydoğu mutfağı, Orta Anadolu mutfağı gibi birçok yöreler kendilerine ait zengin bir yemek haznesine sahiptirler. Çorba özellikle kış aylarında Türk mutfağının vazgeçilmez bir parçasıdır. Mercimek Çorbası, Ezogelin Çorbası, Yoğurt Çorbası ve Tarhana Çorbası en çok tercih edilen çorbalardır. ürk mutfağındaki et yemeklerinin çoğu kebaplar, köfteler ve tencere yemekleri sınıfındaki yemeklerdir.Türk mutfağında kebap, et, lahmacun kebap yemeği anlamı içerir. Genelde kebaplar lokantalarda yenen ve ızgara yöntemiyle hazırlanan yemeklerdir. Kebaplar arasında döner kebap en sevilen kebaplar arasındadır. Ayrıca Bursa kebabı, Adana kebabı,Urfa kebabı, ve pirzola da çok yaygındır. Türk mutfağı sebze yemekleri açısından çok büyük bir çeşitliliğe sahip bir mutfaktır. Dolmalar ve sarmalar, etli sebze yemekleri, kızartma sebzeler ve zeytinyağlıların sayısız çeşitleri mevcuttur.Dolmalar ve sarmalar hem etli hem de etsiz (Yalancı Dolma) olarak hazırlanabilirler. Etli dolmalar kıyma, pirinç, soğan,domates ve biber salçası, çeşitli baharat içerirler. Yalancı dolmalar ise pirinç, soğan, kuş üzümü ve çam fıstığı kullanılarak yapılır. Lahana ve asma yaprağı sarmaları hazırlamak için kullanılır. Dolmalar için en çok kullanılan sebzeler biber, kabak, domates, patlıcan ve soğan gibi sebzelerdir. Dünyanın her yerinde sevilen gazlı içecekler ve meyve sularının yanı sıra Türk mutfağının kendine has içecekleri de mevcuttur. Yoğurdun sulandırılmasıyla yapılan ayran tamamen Türkiye'ye özgü bir içecektir. Bunun dışında boza,kefir, şalgam suyu ve şerbet te Türkiye'nin kendine özgü soğuk içecekleri arasındadır. Sıcak içecekler arasında Türk kahvesi ve Türk çayı özel bir yer kaplar. Türk kahvesi kabaca çekilmiş kahvenin cezve denilen uzun saplı kaplar içinde pişirilmesiyle hazırlanır. Dünya çapında ün kazanmış olan Türk kahvesi fincan denilen küçük bardaklar içinde servis edilir. Türk çayı günümüzde tercih edilme açısından kahvenin tahtına oturmuş bir sıcak içecektir. Türk mutfağı tatlılar açısından çok zengin bir dünya mutfağıdır. Türk tatlıları çok geniş bir çeşitlilik gösterirler. Baklava, kadayıf, lokma gibi hamurlu tatlılar, muhallebi, keşkül, kazandibi, sütlaç gibi sütlü tatlılar, hoşaf ve kompostolar, revani, helva, aşure ve Kabak Tatlısı gibi tatlılar geniş bir yelpazeye sahiptirler.

28 билет Менің қалам

Қалау рай (İstek kipi):

Қалау рай іс иесінің қимылды, іс-әрекетті қалауын, соған ынтасын, ниетін білдіреді де, қазақ тілінде етістік түбіріне –ғы/-гі, -қы/-кі, артынан жіктік жалғауы және келеді (келер шақ), келді (өткен шақ), келіп отыр (осы шақ) көмекші етістіктері тіркесу арқылы жасалады. Мысалы,

Менің театрға барғым келеді. «Мне хочется пойти в театр (вообще)».

Менің театрға барғым келіп отыр. «Мне хочется пойти в театр (сейчас)».

Менің театрға барғым келді. «Мне хотелось пойти в театр».

Түрк тілінде бұл рай негізі -(y)a/-(y)e аффикстері арқылы іске асады. Сондай-ақ Түрк тілінде бірінші жақтағы жекеше және көпше түрдегі бұйрық рай мен қалау рай аффикстері бірдей болып келеді.

Қалау рай формасындағы жазу етістігінің жіктелуі:

Жекеше		Көпше
Түрк тілінде	Қазақ тілінде	Түрк тілінде	Қазақ тілінде
Менің хат жаз-ғы-м келеді Сенің хат жаз-ғы-ң келеді Сіздің хат жаз-ғы-ңыз келеді Оның хат жаз-ғы-сы келеді	Ben mektup yaz-ayım Sen mektup yaz-a-sın Siz mektup yaz-a-sınız O mektup yaz-a	Біздің хат жаз-ғы-мыз келеді Сендердің хат жаз-ғыларың келеді Сіздердің хат жаз-ғыларыңыз келеді Олардың хат жаз-ғы-сы келеді	Biz mektup yaz-alım Siz mektup yaz-a-sınız Onlar mektup yaz-a-lar

Қазақ тілінде болымсыздық формасы –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе болымсыз етістік жұрнақтары арқылы, ал Түрк тілінде келеді етістік түбіріне жалғанатын –ma/-me жұрнақтары арқылы жасалады: жаз-ғы-м кел-ме-й-ді/yaz-ma-yayım «мне не хочется писать», айт-қы-сы кел-ме-ді/söyle-me-ye «ему не хотелось говорить».

Міндетті рай (Gereklilik kipi):

Түрк тілінде міндетті рай –malı/-meli аффикстері жалғану арқылы жасалады.

Міндетті рай формасындағы yazmak етістігінің жіктелуі:

Жекеше	көпше
Ben yaz-malı-yım «я должен написать» Sen yaz-malı-sın «ты должен написать» Siz yaz-malı-sınız «вы должны написать» O yaz-malı «он должен написать»	Biz yaz-malı-yız «мы должны написать» Siz yaz-malı-sınız «вы должны написать» Onlar yaz-malı-lar «они должны написать»

Semey Doğu Kazakistan Eyaleti'nin kuzeydoğusunda, Sibirya sınırı yakınında,Almatı'nın 840 km kuzeyi civarında ve Rusya'daki Omsk oblastının 700 km güneydoğusunda İrtiş Nehri boyunca yer alan Kazakistan'a bağlı bir şehirdir. İlk yerleşme 1718'de Ruslar İrtiş Irmağı kıyısına bir kale inşa ettiğinde, yakındaki Budist manastırı harap edilmişti. Semipalatinsk adını manastırın yedi binasından almıştırKale İrtiş Nehri'nin taşması ve kar erimelerinin neden olduğu taş kaymaları nedeniyle sık sık cefalar çekti ve 1778'de kale 18 km taşlar yer değiştirdi. Kale etrafındaki küçük şehir,büyük ölçüde Rus İmparatorluğu ve Orta Asya'nın göçebe insanları arasında ticareti sağlıyordu. Türkistan-Sibirya Demiryolunun yapımıyla Orta Asya ve Sibirya arsında ticareti çoğunlukla sağlayan önemli bir kent oldu. 1949'da şehrin 150 km batısındaki step bir mahal Sovyet Atom Bombası Programı silah testi için konum olarak seçildi. 10 yıl boyunca Sovyet bilimsel silahlarının deneme yeri durumunda kullanıldı. Sovyetler Birliği Semipalatinsk Test Mahali'nde 1949'daki ilk patlamadan sonra 1989'a kadar 456 nükleer deneme yaptı; bunların 350'si yeraltında ve 116'sı yeryüzünde gerçekleştirildi. Semipalatinsk oblastı daha büyük olan Doğu Kazakistan Eyaleti'yle birleşti ve eyaletin merkezi de Öskemen'dir. 2006'daki nüfus çalışır.sayımına göre nüfusu 298.100'dür. Kazakistan'da önemli bir ulaşım merkezidir. şehir üzerinden iki tren istasyonları vardır şehirde büyük otoyol, Türkistan-Sibirya demiryolu var . Kazakistan ve Moskova içinde uçuş hizmet veren havaalanı, çalışır. Şehirde 73 okul 29 kolej 6 unıversıte var. Abai adındaki kütüphane çalışoyor. 1883 yılında kurulmuş. Abay adındaki Kazak Müzik ve Drama Tiyatrosu var. 1934 yılında I Jansugurovtın İntikam performansıyla açılmış. Semey zengin tarihe sahip olan eski şehir.şehirde ünlü insanların anıları var. Mesela A Kunanbayev. Auezov. Kentin en önemli sanayi kuruluşları şunlardır: çimento fabrikası, et-paketleme tesisi, kozhmehkombinat, bitki materyali, mühendislik, donanım ve tank tamir tesisleri.Mühendislik sektöründe JSC «Semipalatinsk mühendislik tesisi" «Semipalatinsk otobüs Tesisi" Ltd, "Metalist" şirketler tarafından temsil edilmektedir.